Nazwy i definicje

Logika. Wykład
7-8

dr Tomasz Kowalski

Slajd

2/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Sylogistyka

Sylogistyka to najstarszy system logiczny –
opracowany w IV w p.n.e przez greckiego
filozofa Arystotelesa.

Slajd

3/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Nazwa – podstawowe pojęcie

sylogistyki

Nazwa jest to wyraz lub wyrażenie, któremu w
zdaniu przypisuje się rolę podmiotu lub orzecznika.

Jan jest artystą.

podmiot

orzeczenie

imienne

orzecznik

Slajd

4/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady nazw

- człowiek,

- Polak,

- czarny kot,

- ten, kto mówi cicho,

- krasnoludek.

Slajd

5/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Nazwy mogą być:

- rzeczownikami,

- wyrażeniami złożonymi.

- przymiotnikami,

- liczebnikami,

- zaimkami,

- pewnymi formami czasowników,

- pewnymi przysłówkami przymiotnikami,

Slajd

6/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Desygnat nazwy

Desygnatem danej nazwy nazywamy
dowolny obiekt (rzecz, przedmiot, osobę,
itp.), do którego nazwę tę można odnieść;
obiekt, który nazwą tą można nazwać,
określić.

Slajd

7/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Desygnat nazwy -

przykłady

Desygnatem nazwy sala wykładowa jest
pomieszczenie, w którym aktualnie się
znajdujemy.

Desygnatem nazwy pies jest każde zwierzę
będące psem.

Slajd

8/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zakres (denotacja) nazwy

Zakres (denotacja) nazwy jest to zbiór
jej wszystkich desygnatów.

Zakres (denotację) nazwy A symbolicznie
będziemy oznaczać D(A).

Slajd

9/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zakres nazwy - przykłady

Zakres nazwy „człowiek” to zbiór wszystkich

ludzi.

Zakres nazwy „ludzkość” to jednoelementowy
zbiór zawierający zbiór wszystkich ludzi.

Zakres nazwy „wysoki mężczyzna” to zbiór
wszystkich wysokich mężczyzn.

Slajd

10/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Rodzaje nazw

• Podział ze względu na ilość wyrazów

określających: proste i złożone.

• Podział ze względu na sposób istnienia

desygnatów: konkretne i abstrakcyjne.

• Podział ze względu na sposób wskazywania

desygnatów: indywidualne i generalne.

• Podział ze względu na ilość desygnatów:

ogólne, jednostkowe i puste.

• Podział ze względu na jednoznaczność

(ostrość) zakresu: ostre i nieostre.

Slajd

11/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Nazwy: prosta - złożona

Nazwa prosta to

nazwa składająca się

z jednego wyrazu.

1. książka,

2.
samochód,

3. Ziemia,

4. zwierzę,

5.
przyjaźń,

6.
wypadek.

Nazwa złożona to nazwa
składająca się z co
najmniej dwóch
wyrazów.

1. ciekawa książka,

2. samochód marki
„Fiat”,

3. planeta w Układzie
Słonecznym,

4. zwierzę domowe,

5. dozgonna
przyjaźń,

6. nieszczęśliwy
wypadek.

Slajd

12/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Nazwy: konkretna -

abstrakcyjna

Nazwa konkretna to

nazwa, której

desygnatami są rzeczy

lub osoby, istniejące lub

fikcyjne.

1. student,

2. stół,

3. ciekawa
książka,

4. Sierotka
Marysia,

5.
Atlantyda.

Nazwa abstrakcyjna to

nazwa, której

desygnatem jest cecha

lub zdarzenie lub

zjawisko lub stosunek lub

relacja, itp.

1. biel (nazwa cechy),

2. sprawiedliwość (nazwa
własności),

3. wypadek (nazwa
zdarzenia),

4. zamarzanie (nazwa
zjawiska),

5. miłość (nazwa
relacji).

Slajd

13/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Nazwy: indywidualna -

generalna

Nazwa indywidualna to
nazwa stosowana do
oznaczania obiektów
(indywiduów, rzeczy,
osób, itp.) bez względu
na ich cechy
charakterystyczne;
inaczej: nazwa imienna,
nazwa własna.

Nazwa generalna to
nazwa posiadająca
znaczenie, utworzona ze
względu na
charakterystyczny
zestaw cech
przysługujący jej
desygnatom.

1. Adam
Mickiewicz,

2. Koszalin,

3. Wisła,

4.
Atlantyda.

1. autor
„Dziadów”,

2. miasto,

3. najdłuższa rzeka
Polski,

4. student,

5. chłopiec o imieniu
Jan.

Slajd

14/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Nazwy: ogólna – jednostkowa

- pusta

Nazwa ogólna

to nazwa

posiadająca co

najmniej dwa

desygnaty.

1. człowiek,

2. miasto,

3. rzeka,

4. student,

5. mieszkaniec
Koszalina.

Nazwa

jednostkowa to

nazwa

posiadająca

dokładnie jeden

desygnat.

1. Koszalin,

2. Polska,

3. najwyższy szczyt
świata,

4. aktualny prezydent
RP.

Nazwa pusta to

nazwa nie

posiadająca

desygnatów.

1. kwadratowe
koło,

2. największa
liczba,

3.
krasnolude
k.

Slajd

15/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Nazwy: ostra - nieostra

Nazwa ostra to
nazwa, w
przypadku której
daje się
jednoznacznie
określić jej zakres,
czyli oddzielić jej
desygnaty od
pozostałych
przedmiotów.

1. człowiek,

2. miasto wojewódzkie,

3.
Polska,

4. student,

5. pierwiastek
chemiczny.

Nazwa nieostra to nazwa,
dla której nie istnieje
jednoznaczna, obiektywna
granica oddzielająca
przedmioty będące jej
desygnatami od
przedmiotów desygnatami
takimi nie będących.

1. piękna
kobieta,

2. ciekawa książka,

3. tłum,

4. łysy człowiek,

5. pornografia.

Slajd

16/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Cwiczenie – klasyfikowanie

nazw

Sklasyfikować nazwę:

Jest to nazwa:

student
.

prosta (składa się z jednego

wyrazu),

konkretna (desygnaty nazwy są obiektami
fizycznymi),

generalna (nazwa podaje pewną cechę
desygnatu),

ogólna (istnieje więcej niż jeden
student),

ostra (istnieje jednoznaczna granica
oddzielająca studentów i nie-studentów).

prosta - złożona
konkretna -

abstrakcyjna
indywidualna -

generalna
ogólna - jednostkowa -

pusta
ostra - nieostra

Slajd

17/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Cwiczenie – klasyfikowanie

nazw

Sklasyfikować nazwę:

Jest to nazwa:

obecna stolica Rosji.

złożona (składa się z trzech wyrazów),

konkretna (desygnat nazwy jest obiektem
fizycznym),

generalna (nazwa podaje pewną cechę
desygnatu),

jednostkowa,

ostra.

prosta - złożona
konkretna -

abstrakcyjna
indywidualna -

generalna
ogólna - jednostkowa -

pusta
ostra - nieostra

Slajd

18/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Cwiczenie – klasyfikowanie

nazw

Sklasyfikować nazwę:

Jest to nazwa:

król Polski.

złożona (składa się z dwóch wyrazów),

konkretna (desygnaty nazwy są obiektami
fizycznymi),

generalna (nazwa podaje pewną cechę
desygnatu),

ogólna (było wielu królów Polski)

ostra.

prosta - złożona
konkretna -

abstrakcyjna
indywidualna -

generalna
ogólna - jednostkowa -

pusta
ostra - nieostra

Slajd

19/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między

zakresami nazw

Dowolne dwie nazwy mogą znajdować się względem
siebie w różnych zależnościach wynikających z
ich zakresów (denotacji).

Slajd

20/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między

zakresami nazw

D (A) = D (B)

(zakresy nazw są identyczne).

Mówimy wtedy, że

nazwy A i B są równoważne

(zakresy tych nazw pozostają w stosunku
zamienności).

Zależności między nazwami to stosunki zachodzące
między ich zakresami. Mogą być one następujące:

A

B

Slajd

21/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między

zakresami nazw

D (A) = D (B).

Zależności między nazwami to stosunki zachodzące
między ich zakresami. Mogą być one następujące:

Inne przykłady:

A- dom

B- budynek

mieszkalny

A – Wisła

,

A – C

2

H

5

OH

,

B – najdłuższa rzeka w
Polsce

B – alkohol etylowy

.

Slajd

22/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między zakresami

nazw

D (A)  D (B)

(zakres nazwy A zawiera się w zakresie nazwy

B).

Mówimy wtedy, że

nazwa A jest podrzędna względem nazwy B,

lub, że

nazwa B jest nadrzędna względem A.

Zależności między nazwami to stosunki zachodzące
między ich zakresami. Mogą być one następujące:

A

B

Slajd

23/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między zakresami

nazw

D (A)  D (B)

Zależności między nazwami to stosunki zachodzące
między ich zakresami. Mogą być one następujące:

A-

koń

B -

zwierzę

Inne przykłady:

A – dzięcioł

,

A – zdolny student

,

B – ptak

B – student

.

Slajd

24/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między zakresami

nazw

D (A) )( D (B)

(zakresy nazw A i B są rozłączne).

Mówimy wtedy, że

nazwy A i B się wykluczają.

Zależności między nazwami to stosunki zachodzące
między ich zakresami. Mogą być one następujące:

A

B

Slajd

25/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między zakresami

nazw

D (A) )( D (B).

Zależności między nazwami to stosunki zachodzące
między ich zakresami. Mogą być one następujące:

Inne przykłady:

A - student

B- ołówek

A – słoń

,

A – człowiek uczciwy

,

B – mrówka

B – złodziej

.

Slajd

26/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między zakresami

nazw

D (A) # D (B)

(zakresy nazw się krzyżują).

Mówimy wówczas, że

nazwy A i B się krzyżują (lub że są niezależne).

Zależności między nazwami to stosunki zachodzące
między ich zakresami. Mogą być one następujące:

A

B

Zbiory krzyżują się, jeżeli
mają jakieś elementy
wspólne, ale oprócz tego
każdy ma też takie, które
nie są elementami
drugiego zbioru.

Slajd

27/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zależności między zakresami

nazw

D (A) # D (B)

Zależności między nazwami to stosunki zachodzące
między ich zakresami. Mogą być one następujące:

Inne przykłady:

słoń

afrykańsk

ie

zwierzę

A – człowiek bogaty

,

A – blondynka

,

B – człowiek
inteligentny.

B – studentka

.

Slajd

28/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Nazwa negatywna

Nazwę postaci nie-A nazywamy nazwą negatywną

do nazwy A.

Nazwa nie-pies jest nazwą negatywną do

nazwy pies.

Zakresem nazwy negatywnej nie-A jest zbiór
wszystkich obiektów nie będących w zakresie
nazwy A.

Desygnatem nazwy negatywnej nie-A jest dowolny
obiekt (rzecz, przedmiot, osoba, itp.), który nie jest
desygnatem nazwy A.

Slajd

29/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Sprawdzanie zależności między

nazwami

W prostych przypadkach zadania takie można
rozwiązać bez uciekania się do jakichkolwiek
wyrafinowanych sposobów.

W przypadku niewielkich wątpliwości można
spróbować określić zależności między nazwami
drogą eliminacji.

Slajd

30/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie 1 – zależności między

nazwami

Zbadać zależność między nazwami:

A – piernik, B – wiatrak.

Nazwy piernik i wiatrak mają różne zakresy.

Nie mają one wspólnych desygnatów. (Nie istnieje
coś, co byłoby jednocześnie piernikiem i
wiatrakiem.)

Badane nazwy się
wykluczają.

Slajd

31/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie 1 – zależności między

nazwami

Zbadać zależność między nazwami:

A – karp, B – ryba.

Nazwy karp i ryba mają różne zakresy.

Mają one wspólne desygnaty.

Nazwa karp jest podrzędna względem nazwy
ryba (lub nazwa ryba nadrzędna względem
nazwy karp).

Każdy karp jest rybą , czyli D(A)  D(B).

Slajd

32/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie 1 – zależności między

nazwami

Zbadać zależność między nazwami:

A – student, B –
ojciec.

Nazwy student i ojciec mają różne zakresy.

Mają one wspólne desygnaty.

Badane nazwy krzyżują
się.

Nie każdy student jest ojcem.

Nie każdy ojciec jest studentem.

Slajd

33/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Uwagi

Zależność między zakresami nazw można badać
tzw. metodą diagramów Venna.

Slajd

34/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zastosowanie diagramów

Venna

Badanie zależności między dwiema nazwami A i B przy
pomocy diagramów Venna rozpoczynamy od narysowania
dwóch kół symbolizujących zakresy rozważanych nazw:

D(A)

D(B)

Diagram taki składa się z
trzech obszarów.

I

II

III

W obszary te wpisujemy
znaki „+” lub „–” w
zależności od tego, czy
coś się w nich znajduje,
czy też są one puste.

Slajd

35/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zastosowanie diagramów

Venna

To, czy w danych obszarach diagramu znajdują się jakieś
elementy zaznaczamy odpowiadając na trzy pytania:

D(A)

D(B)

I – czy istnieje A, które nie
jest B?

I

II

III

II – czy istnieje A, które
jest B?

III– czy istnieje B, które nie
jest A?

Slajd

36/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zastosowanie diagramów

Venna

Przy założeniu, że żadna z nazw nie jest nazwą pustą,
możemy otrzymać jeden z następujących rysunków:

D(A)

D(B)

_

+

_

Nazwy A i B są równoważne
(zamienne).

Slajd

37/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zastosowanie diagramów

Venna

Przy założeniu, że żadna z nazw nie jest nazwą pustą,
możemy otrzymać jeden z następujących rysunków:

D(A)

D(B)

_

+

+

Nazwy A i B wykluczają się.

Slajd

38/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zastosowanie diagramów

Venna

Przy założeniu, że żadna z nazw nie jest nazwą pustą,
możemy otrzymać jeden z następujących rysunków:

D(A)

D(B)

_

+

+

Nazwa A jest nadrzędna względem
B.

Slajd

39/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zastosowanie diagramów

Venna

Przy założeniu, że żadna z nazw nie jest nazwą pustą,
możemy otrzymać jeden z następujących rysunków:

D(A)

D(B)

_

+

+

Nazwa A jest podrzędna względem
B.

Slajd

40/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zastosowanie diagramów

Venna

Przy założeniu, że żadna z nazw nie jest nazwą pustą,
możemy otrzymać jeden z następujących rysunków:

D(A)

D(B)

+

+

+

Nazwy A i B krzyżują się.

Slajd

41/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Uwaga

Każda nazwa pusta jest podrzędna względem
dowolnej nazwy niepustej, natomiast dwie nazwy
puste są sobie zawsze równoważne.

Slajd

42/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie 2 – zależności między

nazwami

Zbadać zależność między nazwami:

D(A)

D(B)

+

A – kot, B – pies.

Czy istnieje kot,
który nie jest psem?

Slajd

43/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Zbadać zależność między nazwami:

D(A)

D(B)

+

_

A – kot, B – pies.

Czy istnieje kot,
który jest
jednocześnie psem?

Ćwiczenie 2 – zależności między

nazwami

Slajd

44/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie 2 – zależności między

nazwami

Zbadać zależność między nazwami:

D(A)

D(B)

+

+

_

Nazwy A i B wykluczają
się.

A – kot, B – pies.

Czy istnieje pies,
który nie jest
kotem?

Slajd

45/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie 2 – zależności między

nazwami

Zbadać zależność między nazwami:

D(A)

D(B)

+

A – student, B – blondyn.

Czy istnieje student,
który nie jest
blondynem?

Slajd

46/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie 2 – zależności między

nazwami

Zbadać zależność między nazwami:

D(A)

D(B)

+

A – student, B – blondyn.

Czy istnieje student,
który jest blondynem?

+

Slajd

47/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie 2 – zależności między

nazwami

Zbadać zależność między nazwami:

D(A)

D(B)

+

A – student, B – blondyn.

Czy istnieje blondyn,
który nie jest
studentem?

+

+

Nazwa student krzyżuje się z nazwą blondyn.

Slajd

48/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicje

Definicja to wyrażenie podające informacje o
znaczeniu jakiegoś słowa lub zwrotu.

Najczęściej spotykane są tak zwane definicje
równościowe (nazywane również normalnymi).

Slajd

49/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicje

Definicja (normalna) składa się z trzech części:

1. terminu definiowanego (tak zwanego
definiendum),

2. terminu definiującego (tak zwanego
definiensa)

3. zwrotu łączącego te dwa terminy – łącznika
definicyjnego.

Slajd

50/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykład

Zegar jest to urządzenie do pomiaru
upływu czasu.

termin definiowany

(definiendum)

termin definiujący

(definiens)

łącznik definicyjny

Slajd

51/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykład

„Student” oznacza osobę uczącą się na
wyższej uczelni.

termin definiowany

(definiendum)

termin definiujący

(definiens)

łącznik definicyjny

Slajd

52/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykład

„Polak” to osoba deklarująca narodowość
polską.

termin definiowany

(definiendum)

termin definiujący

(definiens)

łącznik definicyjny

Slajd

53/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykład

„Państwo europejskie” odnosi się do Polski, Francji,
Niemiec, itd..,

termin definiowany

(definiendum)

termin definiujący

(definiens)

łącznik definicyjny

Slajd

54/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Rodzaje definicji ze względu na

ich zadania

Sprawozdawcze

(analityczne).

Regulujące.

Konstrukcyjne

(arbitralne).

Projektujące.

Slajd

55/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicja sprawozdawcza:

Wskazuje, jakie znaczenie ma czy też miał
kiedyś definiowany wyraz w pewnym języku.

Definicja sprawozdawcza „podaje sprawozdanie”
z tego, jak pewna grupa ludzi posługuje się czy
też posługiwała się pewnym wyrazem czy
wyrażeniem.

Slajd

56/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady definicji

sprawozdawczej:

Kopalinami są surowce mineralne,

wydobywane z ziemi metodami górniczymi.

Sumą dwóch liczb nazywamy wynik

dodawania tych liczb.

Księgarnia to sklep, w którym sprzedaje się książki.

Slajd

57/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicja projektująca:

Ustala znaczenie jakiegoś słowa na przyszłość.

W definicji tego rodzaju ustala się regułę
znaczeniową, która danemu wyrażeniu przypisuje
określone znaczenie.

Slajd

58/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady definicji

projektującej:

Przez „zboże” należy rozumieć w niniejszym
okólniku: żyto, pszenicę, proso, owies,
jęczmień, kukurydzę i grykę.

Za „matkę” uznawać będziemy odtąd
matkę genetyczną, tj. kobietę, od której
pochodzi zapłodniona komórka jajowa.

Slajd

59/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Różnice:

Definicje te podajemy
wtedy, gdy usiłujemy
opisać zastane znaczenie
pewnego terminu bądź,
gdy ktoś nie zna
ustalonego znaczenia
wyrazu.

Definicje
sprawozdawcze są
albo prawdziwe albo
fałszywe.

W definicjach tych
postanawiamy, zalecamy
bądź proponujemy, by w
jakimś języku posługiwać
się pewnym terminem w
określonym znaczeniu.

Sprawozdawcze

(analityczne).

Projektujące.

Definicjom tym nie
przysługuje wartość
logiczna.

Slajd

60/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicja regulująca i definicja

konstrukcyjna

Ustala na przyszłość
znaczenie pewnego
wyrazu
uwzględniając jednak
zastane (być może
niedostatecznie
określone) znaczenie
danego wyrazu.

Ustala znaczenie pewnego
wyrażenia na przyszłość
nie uwzględniając przy
tym dotychczasowego jego
znaczenia.

Regulująca.

Konstrukcyjna

(arbitralna).

Definicja

projektująca.

Slajd

61/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady definicji

regulujących:

Osoba wykwalifikowana to osoba mająca wykształcenie

niezbędne do wykonywania danej pracy.

Ciężka paczka to paczka ważąca 8 i więcej kilogramów.

Otyłym jest każdy, kto przekracza o 10 i więcej

procent normę wagi zalecanej dla jego wzrostu i

wieku przez Światową Organizację Zdrowia.

Slajd

62/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady definicji

konstrukcyjnych:

„Bąbel spekulacyjny” to sztuczne zawyżenie cen
wszystkich akcji na giełdzie wskutek dokonywania
wielu transakcji w bardzo krótkim czasie.

„Maraton” to seria kolokwiów dla studentów.

„Zbój” to kolokwium ostatniej szansy dla studenta.

Slajd

63/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicje regulujące - cd

Celem definicji regulującej jest:

uściślanie wyrażeń językowych po to, by uniknąć
nieporozumień, niezamierzonych interpretacji,
mylnych wykładni i pojęciowych nadużyć

by można się było definiowanymi wyrażeniami
sprawnie posługiwać w danym kontekście
teoretycznym lub praktycznym (w klasyfikacji,
analizie, formułowaniu problemu, debacie,
umowie, rozporządzeniu, negocjacjach).

Slajd

64/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Błędy w definicjach

sprawozdawczych:

Błędne koło bezpośrednie tzw. idem per
idem (tj. to samo przez to samo).

Błędne koło pośrednie (circulus in
definiendo).

Ignotum per ignotum, (tj. nieznane przez
nieznane).

Błędy nieadekwatności:

definicja za szeroka,
definicja za wąska,
definicja za szeroka i za wąska

zarazem,

błąd przesunięcia kategorialnego.

1.

2.

3.

4.

Slajd

65/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Idem per idem

Błędne koło bezpośrednie to sytuacja, w której
definiens zawiera definiowany termin.

Przykłady:

„Metaetyka to dział filozofii zajmujący się
problemami metaetycznymi.”

„Tolerancyjnym zwiemy człowieka
tolerującego inność.”

Slajd

66/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykład „z życia wzięty” – co tu jest

nie tak?

Definicja „drogi” w Kodeksie Drogowym:

Błędne koło: definiens bezpośrednio zawiera definiowany

termin (droga).

Idem per idem

„Droga" - wydzielony pas terenu składający się z
jezdni, pobocza, chodnika, drogi dla pieszych lub
drogi dla rowerów, łącznie z torowiskiem pojazdów
szynowych znajdującym się w obrębie tego pasa,
przeznaczony do ruchu lub postoju pojazdów, ruchu
pieszych, jazdy wierzchem lub pędzenia zwierząt.

Slajd

67/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Circulus in definiendo

Błędne koło pośrednie powstaje wtedy, gdy
jedno wyrażenie definiujemy za pomocą
drugiego, itd. , a w końcu ostatnie
definiujemy za pomocą pierwszego.

Przykład:

„Sędzia to osoba uprawniona do
wydawania wyroków sądowych.”

Jednocześnie

„Wyrok sądowy to decyzja
sędziego.”

Slajd

68/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ignotum per ignotum

Jest to definiowanie nieznanego terminu
przez termin równie nieznany.

Przykłady:

„Kwantyfikator to operator kwantyfikujący.”

„Bóg to byt, którego esencja jest identyczna z
egzystencją.”

„Kwark to cząstka elementarna o
ułamkowym ładunku, liczbie barionowej i
spinie.”

Slajd

69/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicja za wąska

Jest to sytuacja, gdy zakres
definiendum pozostaje w
stosunku nadrzędności do
zakresu definiensa.

Przykłady:

„Nożyczki to przedmiot do cięcia
jedwabiu”.

„Szwagier to mąż
siostry”.

„Rolnik to wieśniak orzący ziemię”.

Definiendu

m

Definien

s

Slajd

70/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicja za szeroka

Ma miejsce wtedy, gdy
zakres definiendum
pozostaje w stosunku
podrzędności do zakresu
definiensa.

Przykłady:

„Ołówek to przedmiot do pisania”.

„Samochód to pojazd”.

„Człowiekiem zwiemy małpę
naczelną”.

Definiendu

m

Definiens

Slajd

71/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Definicja i za szeroka i za

wąska

Występuje wtedy, gdy
zakresy definiendum i
definiensa pozostają w
stosunku krzyżowania się.

Przykłady:

”Nożyce to narzędzie krawca”

.

„Prawnicy to osoby pracujące w kancelariach
prawnych”.

Definiend

um

Definiens

Slajd

72/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przesunięcie kategorialne

Ma miejsce wtedy, gdy zakresy
definiendum i definiensa
wykluczają się.

Przykłady:

„Dyscyplina to karanie”.

„Miłość to para kochających się ludzi”.

„Książka jest zbiorem złożonym z okładki
i kartek.”

Definiend

um

Definiens

Slajd

73/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Badanie poprawności definicji

sprawozdawczych

Sprowadza się ono do określenia co
stanowi definiendum oraz definiens, a
następnie zbadania stosunków między
nimi.

Slajd

74/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie - badanie
poprawności definicji
sprawozdawczych

Sprawdzić poprawność definicji:

Termometr jest to przyrząd do
mierzenia.

A -

definiendum

B - definiens

D(A)

D(B)

_

Czy istnieje
termometr, który nie
jest przyrządem?

Slajd

75/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie - badanie
poprawności definicji
sprawozdawczych

Sprawdzić poprawność definicji:

Termometr jest to przyrząd do
mierzenia.

A -

definiendum

B - definiens

D(A)

D(B)

_

Czy istnieje
termometr, który jest
przyrządem?

+

Slajd

76/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie - badanie
poprawności definicji
sprawozdawczych

Sprawdzić poprawność definicji:

Termometr jest to przyrząd do
mierzenia.

A -

definiendum

B - definiens

D(A)

D(B)

_

Czy istnieje przyrząd,
który nie jest
termometrem?

+

+

Otrzymany rysunek wskazuje, że definiendum jest
podrzędne względem definiensa, a zatem badana
definicja jest za szeroka.

Slajd

77/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie - badanie
poprawności definicji
sprawozdawczych

Sprawdzić poprawność definicji:

Termometr jest to przyrząd do mierzenia
temperatury powietrza.

A -

definiendum

B - definiens

D(A)

D(B)

+

Czy istnieje
termometr, który nie
jest przyrządem do
mierzenia
temperatury
powietrza?

Slajd

78/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie - badanie
poprawności definicji
sprawozdawczych

Sprawdzić poprawność definicji:

Termometr jest to przyrząd do mierzenia
temperatury powietrza.

A -

definiendum

B - definiens

D(A)

D(B)

+

Czy istnieje
termometr, który nie
jest przyrządem do
mierzenia
temperatury
powietrza?

+

Slajd

79/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ćwiczenie - badanie
poprawności definicji
sprawozdawczych

Sprawdzić poprawność definicji:

Termometr jest to przyrząd do mierzenia
temperatury powietrza.

A -

definiendum

B - definiens

D(A)

D(B)

+

Czy istnieje
przyrządem do
mierzenia
temperatury
powietrza, który nie
jest termometrem?

+

_

Diagram wskazuje na nadrzędność definiendum
względem definiensa, a więc badana definicja
jest za wąska.

Slajd

80/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przyczyny nieporozumień

słownych

Do najważniejszych i najciekawszych
przyczyn nieporozumień zaliczamy:

1. wieloznaczność słów,

2. ekwiwokacje,

3. błąd amfibologii i figuralnego

myślenia.

Slajd

81/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Wieloznaczność słowa

Wieloznaczność słowa wynika przede
wszystkim z tego, że posiada ono więcej niż
jedno znaczenie.

Sposób użycia tego słowa czy kontekst
może być również źródłem wieloznaczności.

Slajd

82/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady wieloznaczności

słowa

Na mordy carów państwa patrzyły złym okiem.

Mama nie wypuściła mnie z powodu ciemnoty.

Car idąc do celu opierał się na mordzie.

Slajd

83/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Wieloznaczność zwrotów

językowych

Okrzyk: „Dajmy mu siana” co innego

znaczy

1. gdy grupka chłopców nachylona jest nad

znalezionym zwierzęciem, którego chcą
nakarmić albo zrobić mu legowisko ,

2. a co innego, gdy zamierzają oni ścisnąć z

dwóch stron siedzącego w ławce kolegę.

Slajd

84/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Wieloznaczność zwrotów

czasownikowych

Nieporozumienia mogą też powstać na skutek
wieloznaczności zwrotów czasownikowych
czy też specyficznego kontekstualnego ich

użycia.

– Czy Tadeusz pije alkohol?
– Pije.
– To zabierz mu natychmiast kieliszek.
– Nie mogę, bo go teraz nie ma, jest w pracy.

Slajd

85/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Ekwiwokacja

Błąd ekwiwokacji popełnia się wówczas, gdy w
jednym rozumowaniu kilkakrotnie używa się
pewnego słowa wieloznacznego w różnych
znaczeniach, sądząc błędnie, że
używa się go jednoznacznie.

Slajd

86/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady ekwiwokacji

Każde prawo ma prawodawcę.

Prawa przyrody są prawami.

Zatem: Prawa przyrody mają prawodawcę.

Slajd

87/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady ekwiwokacji

Każda kobieta jest kurą domową.

Każda kura domowa jest opierzona.

Zatem: każda kobieta jest opierzona.

Slajd

88/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady ekwiwokacji

Każdy dorosły może kupić samochód.

Kto może kupić samochód jest bogaty.

Zatem: Każdy dorosły jest bogaty.

Slajd

89/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady ekwiwokacji

Jeżeli Kowalski się spije, to śpi.

Jeżeli Kowalski śpi, to nie grzeszy.

Jeżeli Kowalski nie grzeszy, to jest święty.

A zatem: Jeżeli Kowalski się spije, to jest
święty.

Slajd

90/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Niebezpieczeństwa

Obrazowe wypowiedzi mogą być w pewnych
sytuacjach źródłem nieporozumień.

Jeśli ktoś pewne zwroty obrazowe, sformułowane
przez siebie czy przez kogoś innego bierze w
znaczeniu dosłownym i wysuwa stąd dziwne lub
fałszywe konsekwencje, to mówimy, że popełnia
błąd myślenia figuralnego.

Slajd

91/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady błędów myślenia

figuralnego

• Grażyna stanęła do walki z odkrytą

piersią.

• Z upływem lat Hrabia coraz słabiej

uciskał swoje kucharki i pokojówki.

• Komisja Edukacji Narodowej

obejmowała wszystkie dziewczęta.

Slajd

92/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Amfibolia

Jeśli ktoś wypowiada zdanie wieloznaczne
składniowo z powodu wadliwej budowy wypowiedzi
i nie uświadamia sobie tego, to popełnia błąd
amfibolii lub amfibologii.

Slajd

93/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady amfibolii

• Boryna był teściem żony syna Antka i

Hanki.

• Po uderzeniu w oczy rzucał się Kościuszko

trzymający szablę i miecz.

• Zginął piesek z zakręconym ogonkiem, do

którego była przywiązana jego

właścicielka.

Slajd

94/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

Przykłady amfibolii

• Na łące leżała Zosia, a przez jej środek

płynął strumyk.

• Lato mile spędzę w górach u kuzynek,

z których zejdę dopiero po wakacjach.

Slajd

95/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

I dalej:

• Po zebraniu makulatury, sprzedaliśmy ją

razem z panią.

• Tatuś kupił stary samochód do spółki ze

stryjem, którym dojeżdża do pracy.

• Zwiedziłem wieś koleżanki, która

przywiązana jest do tradycji.

Slajd

96/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

I dalej:

• Robak, ratując Tadeusza, strzelił do

niedźwiedzia, który nie wiedział, że jest jego
ojcem.

• Danusia ratując Zbyszka przed napaścią

dzikiego zwierza zabiła go.

• Idąc drogą dogoniła go bryczka.

Slajd

97/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

I jeszcze:

• Baryka zakopał precjoza wraz z żoną i

synkiem.

• Dopiero na ostatniej wycieczce nauczyłem się

odróżniać wronę i gawrona od siebie.

Slajd

98/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

I jeszcze:

• Kiedy ojciec wracał z koniem do domu, to chłopcy

pchali mu do pyska skórki od chleba.

• Ksiądz Robak strzelił do niedźwiedzia, który zwalił

się z hukiem i nie czekając na oklaski pobiegł do
domu.

Slajd

99/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

I jeszcze:

• Do uprawy roli Barbara nie nadawała się, więc Bogumił sam

ją uprawiał.

• Bił swoją żonę, z którą miał dzieci przy pomocy sznurka.

Slajd

100/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje

A na koniec:

• A do kotletów była sałata, którą mamusia

przyprawiła potem.

• Kompozytor miał dużo pracy przy swoich

utworach, ale dzieci mu nie przeszkadzały,

więc je dalej tworzył po nocach.

Slajd

101/101

Tomasz Kowalski: Logika. Wykład 7-8: Nazwy i definicje