Reakcja na chorobę nowotworową

Źródło:
Barraclough Jennifer. Rak i emocje. Wydawnictwo Medyczne

SANMEDICA. Warszawa 1997.

Trzebiatowska Iwona. Zaburzenia psychiczne w chorobie

nowotworowej. Psychoonkologia, red. Krystyna de Walden-

Gałuszko.Biblioteka Psychiatrii Polskiej. Kraków 2000.

Holland J.C. Psycho-oncology. Oxford University Press. New

York, Oxford. 1998.

Czynniki kształtujące reakcję na nowotwór

(

Barraclough, 1997)

• Zrozumienie istoty choroby i jej prognozy na przyszłość.
• Wiek, płeć i środowisko pacjenta.
• Przyczyna choroby („zawiniona” przez chorego lub „innych”)
• Objawy choroby i umiejscowienie zmian chorobowych.
• Bezpośredni wpływ choroby i jej leczenia na funkcje mózgu.
• Czynniki psychosocjalne jako konsekwencja zastosowanych metod leczenia

(okaleczające operacje, utrata włosów, przedłużona przerwa w pracy,
nudności i wymioty)

• Piętno choroby.
• Relacje pacjenta z zespołem lekarskim i pielęgniarskim.
• Osoba pacjenta: doświadczenia życiowe pacjenta, jego osobowość,

stosunki rodzinne, religia oraz obecne położenie społeczne

• Poważne zagrożenie życia, przewidywanie dolegliwości i cierpienia.
• Utrata kontroli nad swoim życie (w przeciwieństwie np. do choroby

wieńcowej)

Problem depresji (

Trzebiatowska, 2000)

Głównym problemem depresji w chorobie

nowotworowej jest jej niska wykrywalność.

Szacuje się, że prawidłowe rozpoznanie depresji w

populacji pacjentów z chorobą nowotworową

stawiane jest tylko w 20% pacjentów z

zaburzeniami depresyjnymi a jedynie niewielka

ich liczba otrzymuje właściwe leczenie

Bariery utrudniające wykrycie depresji u

chorych onkologicznych

• Lęk przed urażeniem chorego przez sugerowanie mu obecności

problemu natury emocjonalnej;

• Uznanie depresji za normalną reakcję na chorobę nowotworową;
• Maskowanie depresji objawami somatycznymi;
• Wyłączenie depresji z zakresu branych pod uwagę możliwości

diagnostycznych;

• Mylenie depresji ze stanami smutku i frustracji;
• Traktowanie leków przeciwdepresyjnych za nieefektywne,

uzależniające lub przeciwwskazane;

• Zakładanie, że chory mający trudności emocjonalne sam podejmie

temat w rozmowie z lekarzem.

Depresja jako reakcja na chorobę

nowotworową

U ponad połowy pacjentów w różnym czasie trwania choroby

występuje kilka objawów depresji. U 10% do 20% pacjentów
występują pełne objawy zespołów depresyjnych. Inne dane
podają, że zaburzenia afektywne występują u około 40%
chorych.

• Depresja „normalna” i „patologiczna”.
• Objawy depresji:

– Psychiczne: Obniżony nastrój – gorszy rano, skłonność do płaczu

(czasem niemożność płaczu), poczucie winy, poczucie bycia
ciężarem dla innych ludzi, utrata zainteresowań, niezdolność do
odczuwania przyjemności (anhedonia), problemy z koncentracją,
pobudzenie lub spowolnienie, drażliwość, wycofanie się z życia
społecznego i myśli samobójcze, życzenia eutanazji.

– Fizyczne: Utrata wagi, jadłowstręt, bezsenność z charakterystycznym

wczesnym budzeniem się, zmęczenie, złe samopoczucie i ból.

Zmodyfikowane kryteria diagnostyczne

służące do rozpoznawania depresji u chorych

onkologicznych

Objawy pierwotne:
• Obniżenie nastroju
• Utrata zdolności

odczuwania przyjemności

• Cztery dowolne objawy z

prawej listy

Objawy wtórne:
• Nagłe wybuchy płaczu
• Wzmożona pobudliwość

emocjonalna

• Poczucie bezużyteczności
• Myśli samobójcze
• Utrata zainteresowania

życiem

• Trudności koncentracji

uwagi

• Dolegliwości somatyczne
• Beznadziejność/bezradność

Rola czynników psychologicznych u

pacjentów onkologicznych z depresją

• Wyzwalają bądź poprzedzają epizod depresyjny (np. konflikt

ze współmałżonkiem lub dziećmi);

• Podtrzymują objawy (np. utrata osoby znaczącej, zmiana

roli społecznej);

• Sprzyjają nawrotowi epizodów depresyjnych.

Cele psychoterapii i psychoedukacji w zaburzeniach

depresyjnych:

• Profilaktyka (zapobieganie depresji)
• Leczenie wspomagające w fazie objawowej
• Leczenie podtrzymujące (zapobieganie nawrotom objawów

Zakres negatywnego wpływu depresji na

stan pacjentów onkologicznych

• Utrudnione podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów;
• Wzmożone dolegliwości somatyczne, które mogą być błędnie

uznane za związane z chorobą nowotworową;

• Obniżenie motywacji do leczenia onkologicznego;
• Brak apetytu i obniżenie poziomu energetycznego pacjenta,

mogące wpływać na odżywianie i proces rehabilitacji;

• Zaburzenia snu i wzmożona pobudliwość emocjonalna;
• Wzrost zakresu korzystania z usług medycznych;
• Trudności w zakresie relacji personelu z pacjentem;
• Wzrost poziomu napięcia w rodzinie chorego;
• Narastające poczucie beznadziejności.

Czynniki ryzyka samobójstwa (Holland,

1998)

Czynniki ryzyka samobójstwa cd (Holland,

1998)

Czynniki ryzyka samobójstwa cd (Holland,

1998)

Rodzaje zaburzeń somatycznych z towarzyszącymi

zaburzeniami depresyjnymi (Holland, 1998)

Metody rozpoznawania depresji

• Badanie psychologiczne
• Badanie psychiatryczne
• Kwestionariusze i Inwentarze

– Skala Depresji Hamiltona
– Skala Depresji Montgomery – Asberg
– Skala Depresji Becka
– MMPI
– HADS lub HADS-M

Leczenie depresji

• Leczenie farmakologiczne
• Psychoedukacja (pacjenta, rodziny)
• Psychoterapia

– Terapia poznawcza (uświadomienie pacjentowi

nieprawidłowych schematów myślowych, wyrównując w ten
sposób deficyt poznawczy polegający na arbitralnym
wnioskowaniu, selektywnym abstrahowaniu, nadmiernej
generalizacji, wyolbrzymianiu porażek i minimalizowaniu
sukcesów (m.in.. Teoria Becka)

– Terapia behawioralna. Depresja jest konsekwencją :

• Niewystarczająca liczba wzmocnień pozytywnych,
• Dużej liczby wzmocnień negatywnych,
• Upośledzonej umiejętności samonagradzania

– Terapia interpersonalna.

Zaburzenia lękowe, niepokój

Płaszczyzny objawowe zaburzeń lękowych:

1.

Psychiczna. Identyfikacja lęku jako uczucia napięcia, niepokoju z
wrażeniem niemożności całkowitego odprężenia się. Zaburzeniom
lękowym towarzyszą zaburzenia uwagi, poczucie zmniejszonej
wydolności intelektualnej, szczególnie pamięci. W ekstremalnych
sytuacjach występuje zaburzenie pola świadomości.

2.

Behawioralna. Pacjent prezentuje niepokój manipulacyjny bądź
lokomocyjny. Może dochodzić do podniecenia psychoruchowego
(agitacja) lub zahamowania (osłupienie). Odczuwany lęk uwidacznia
się w mimice, tonie głosu, drżeniu rąk.

3.

Wegetatywno – somatyczna. Rozszerzenie źrenic, uczucie
suchości w jamie ustnej, wzmożona potliwość, przyśpieszenie
oddechu i akcji serca, podwyższenie ciśnienia. U niektórych osób
dołączają się także objawy somatyczne takie jak bóle brzucha,
biegunki, potrzeba częstego oddawania moczu, „klucha w gardle”

Lęk „normalny” i „patologiczny”

1.

Nasilenie lęku (patologiczny znacznie utrudnia racjonalne
postępowanie pacjenta).

2.

Adekwatność reakcji lękowej w stosunku do przyczyny i czasu
trwania bodźca.

3.

Brak spójności w zakresie płaszczyzn objawowych lęku
(psychicznej, behawioralnej, wegetatywno-somatycznej)

4.

Uwikłanie wegetatywno – somatyczne objawów lęku z
rzeczywistymi objawami schorzeń somatycznych (źle
kontrolowany ból, zaburzenia metaboliczne, hipoglikemia,
krwotok wewnętrzny, lęk wywołany sterydami, niepokój fizyczny
i psychiczny związany z neuroleptykami, odstawienie leków
(benzodiazepiny), guzy z hormonalną aktywnością wydzielniczą
– tarczyca.

Diagnostyka i leczenie niepokoju i

zaburzeń lękowych

1.

Badanie lekarskie i psychologiczne

2.

Leczenie farmakologiczne – benzodiazepiny, leki
przeciwdepresyjne.

3.

Leczenie środkami psychologicznymi.

•

Rozumiejąca postawa personelu

•

Właściwa informacja wg zasady „nie za mało, ale i nie za dużo”

•

Techniki relaksacyjne

•

Desensytyzacja

•

Hipnoza

Zaburzenia świadomości

Przyczyny zaburzeń świadomości w chorobie nowotworowej:
•

Niedotlenienie ośrodkowego układu nerwowego (OUN) w
przebiegu chorób układu oddechowego, niewydolności krążenia,
a także niedokrwistości;

•

Zaburzenia wodno – elektrolitowe;

•

Endo- i egzogenne zatrucia;

•

Ciężkie, uogólnione infekcje;

•

Procesy toczące się na terenie OUN: guzy, procesy zapalne,
wzmożenie ciśnienia śródczaszkowego;

•

Reakcje na leki (opioidy, , glikokortykoidy, leki psychotropowe,
interferon).

Objawy zaburzeń świadomości

Typowymi dla chorób nowotworowych zaburzeń świadomości są

zepoły majaczeniowo – pomroczne. Objawy to:

•

Zaburzenia orientacji w miejscu, czasie i sytuacji własnej;

•

Pobudzenie psychoruchowe;

•

Zaburzenia spostrzegania o charakterze halucynacji
wzrokowych lub dotykowych;

•

Urojenia najczęściej prześladowcze;

•

Dysforyczny nastrój i lęk.

Zespoły psychoorganiczne

Zespoły otępienne
•

Przyczyna: organiczne uszkodzenie mózgu

•

Zaburzenia pamięci, intelektu i uczuciowości przy nie zmienionej
świadomości

•

Znaczne zaburzenia pamięci dotyczą pamięci świeżej

•

Zaburzenia uczenia się nowych informacji,

•

Dezorientacja w czasie, miejscu i otoczeniu

•

Nastrój dysforyczny, chwiejny

•

Brak dbałości o higienę, zdarza się utrata kontroli nad
zwieraczami

•

Niezdolność do samodzielnego funkcjonowania.

Zespoły psychoorganiczne

Zaburzenia osobowości spowodowane uszkodzenie OUN (dawna

nazwa: charakteropatia)

•

Nietrwałość dążeń i uczuć, przejawiająca się m. in. W
niezdolności do realizowania bardziej odległych celów;

•

Zaburzenia sfery uczuciowej: labilność emocjonalna, euforia,
nietrzymanie afektu, apatia;

•

Zaburzenia zachowania (działania mało kontrolowane, bez
uwzględnienia ich następstw)

•

Zaburzenia myślenia: podejrzliwość, nastawienie urojeniowe,
zaburzenia myślenia abstrakcyjnego, uproszczone
wnioskowanie);

•

Zmiana tempa i płynności wypowiedzi słownych (spowolnienie,
lepkość);

•

Zaburzenia popędu seksualnego.