Wykład 2

Wprowadzenie do

psychologii klinicznej i

zdrowia

dr Marlena Kossakowska

2006/07

Marlena Kossakowska

2

Po co komu psychologia

zdrowia?

• Promocja zdrowia
• Zachowania zdrowotne
• Stres i radzenie sobie
• Psychologia chorego przewlekle
• Psychosomatyka
• Psychoneuroimmunologia

2006/07

Marlena Kossakowska

3

Zastosowania psychologii

zdrowia

1. Pomoc chorym przewlekle
2. Poprawa stanu zdrowia (promocja

zdrowia, zmiana zachowań
zdrowotnych)

2006/07

Marlena Kossakowska

4

Joseph D. Matarazzo, 1982:

Psychologia zdrowia to

całokształt specyficznego,

oświatowego, naukowego i

profesjonalnego wkładu

psychologii jako dyscypliny do

promocji i utrzymywania

zdrowia, zapobiegania i leczenia

chorób, rozpoznawania

etiologicznych i diagnostycznych

korelatów zdrowia, choroby i

zbliżonych dysfunkcji, a także do

analizy i optymalizacji systemu

opieki zdrowotnej i

kształtowania polityki

zdrowotnej.

2006/07

Marlena Kossakowska

5

Choroby przewlekłe

w Polsce (1996)

2006/07

Marlena Kossakowska

6

Zachorowanie na nowotwory złośliwe

w Polsce (2001)

1.warga,j.ustna,gardlo 2.n.trawienne 3.n.odde,pluca 4.kosci, 5.czerniaki
6.tkanki miękkie 7.sutek 8.n.plciowe 9.u.moczowy
10.oko,mozg,u.nerwowy 11. tarczyce i in.gruczoły 12. wtórne 13. limfa,
krew 14. niezależne mnogie umiejscowienia

2006/07

Marlena Kossakowska

7

Koncepcje teoretyczne

• Koncepcja patogenetyczna -

poszukiwanie psychospołecznych
uwarunkowań chorób i dysfunkcji
somatycznych

• Koncepcja salutogenetyczna

(Antonovsky, 1978) - zdrowie na
kontinuum z chorobą -

poszukiwanie

psychospołecznych uwarunkowań zdrowia
(zasoby)

2006/07

Marlena Kossakowska

8

Paradygmaty

medyczne

• Paradygmat biomedyczny – nacisk na

chorobę i jej leczenie, dualizm: ciało-
psychika, redukcjonistyczny,
mechanicystyczny

• Paradygmat biopsychospołeczny –

czy wystarczający?

2006/07

Marlena Kossakowska

9

Promocja zdrowia (PZ)- definicja

Proces umożliwiający jednostkom i grupom

społecznym zwiększenie kontroli nad

uwarunkowaniami zdrowia w celu poprawy

ich stanu zdrowia (Taylor, 1995), sprzyjający

rozwijaniu zdrowego stylu życia, a także

kształtowaniu innych społecznych,

środowiskowych i osobniczych czynników

prowadzących do zdrowia (Glossary, 1995).

W zakres działań PZ wchodzi promowanie

mające na celu prewencję oraz zmiana

zachowań zdrowotnych na prozdrowotne.

2006/07

Marlena Kossakowska

10

aktywność
fizyczna

2006/07

Marlena Kossakowska

11

2006/07

Marlena Kossakowska

12

Model przekonań zdrowotnych

(MPZ)

(Hochbaum, 1958, Rosenstock,

1966)

Przekonanie,

że istnieje

zagrożenie

dla zdrowia

Przekonanie, że ZZ

jest w stanie

zredukować zagrożenie

Spostrzegani
e zdrowia
jako
wartości

Przekonanie o
podatności na
zachorowanie

Przekonanie o
powadze
zagrożenia
chorobą

Przekonanie, że
specyficzne
ZZ może
przeciwdziałać
zagrożeniu

Przekonanie, że
korzyści z ZZ
są większe od
ewentualnych
strat

ZZ

2006/07

Marlena Kossakowska

13

Zachowania

antyzdrowotne

• Szkodliwe dla zdrowia
• W okresie adolescencji
• Wpływ rówieśników
• Dają przyjemność
• Działają podstępnie

2006/07

Marlena Kossakowska

14

Uzależnienia –

złe nawyki szkodzące zdrowiu

Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania

spowodowanych używaniem (wg ICD-10):

F10 - alkoholu
F11 – opiatów
F12 – kanabinoli
F13 – leków uspakajających i nasennych
F14 – kokainy
F15 – substancji stymulujących w tym kofeiny
F16 – substancji halucynogennych
F17 – paleniem tytoniu
F18 – lotnych rozpuszczalników
F19 – kilku substancji lub innych substancji psychoaktywnych

2006/07

Marlena Kossakowska

15

Uzależnienia –

złe nawyki szkodzące zdrowiu

Diagnoza zespołu uzależnienia (Mellibruda, 1999), co

najmniej trzy z poniższych zjawisk:

(1) silne pragnienie lub poczucie przymusu zażycia substancji;
(2) trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z

zażywaniem substancji (rozpoczynanie, kończenie, ilość);

(3) fizjologiczne objawy stanu odstawienia - zespół

abstynencyjny

(4) wystąpienie tolerancji (potrzeby zażywania zwiększonej

dawki substancji)

(5) zaniedbywanie innych źródeł przyjemności lub

zainteresowań;

(6) zażywanie mimo wyraźnych dowodów szkodliwych

następstw, takich jak np. uszkodzenia wątroby, stany

depresyjne po okresach intensywnego używania substancji,

pogorszenie funkcjonowania intelektualnego

2006/07

Marlena Kossakowska

16

Przyczyny uzależnień

• Biologiczne
• Psychologiczne
• Społeczne

2006/07

Marlena Kossakowska

17

Palenie … tytoniu

• 47% mężczyzn i 23%kobiet (powyżej 16rż) w

Polsce pali papierosy -> problem społeczny

• Ok. 10 mln. osób w Polsce pali 15-20 sztuk p.

dziennie

• Każdego roku 100 tys. zgonów w Polsce ma

bezpośredni związek z negatywnymi skutkami

palenia tytoniu

• W Polsce codziennie zaczyna palić około 500

nieletnich chłopców i dziewcząt, a rocznie

próbuje palenia około 180 tys. dzieci.

• Co 10 sekund na świecie umiera ktoś na chorobę

wywołaną paleniem tytoniu.

• 40% nałogowych palaczy umrze przed 65 rokiem

życia, a spośród niepalących tylko 15%.

(dane: Centrum Onkologii, Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie)

2006/07

Marlena Kossakowska

18

Skutki palenia

tytoniu

• Nowotwory i inne choroby układu

oddechowego, pokarmowego, moczowego,

choroby serca, wcześniejsza menopauza,

osteoporoza, zaćma, przyspieszone

zwyrodnienie plamki żółtej związane z

wiekiem, wcześniejsze starzenie się skóry,

paradontoza, nasilenie objawów

niedoczynności tarczycy, zmienione działanie

wielu leków

• Problemy z płodnością, z przebiegiem ciąży,

choroby u noworodka

• Zmniejszenie potencji seksualnej u mężczyzn

2006/07

Marlena Kossakowska

19

Długość życia a palenie

(Doll, Petto, 2004)

2006/07

Marlena Kossakowska

20

Model przekonań zdrowotnych –

zastosowanie praktyczne

Przekonanie,

że istnieje

zagrożenie

dla zdrowia

Przekonanie, że niepalenie

jest w stanie

zredukować zagrożenie

Spostrzegani
e zdrowia
jako
wartości

Przekonanie o
podatności na
zachorowanie

Przekonanie o
powadze
zagrożenia
chorobą

Przekonanie,
że
niepalenie
może
przeciwdziała
ć
zagrożeniu

Przekonanie, że
korzyści z niepalenia
są większe od
ewentualnych
strat

ZZ – niepalenie /

rzucenie palenia

2006/07

Marlena Kossakowska

21

Współuzależnienie (Cermak, za:

Sobolewska, 2006)

•

Stałe uzależnienie własnej samooceny od umiejętności kontrolowania

siebie i innych w sytuacji zagrożenia.

•

Branie na siebie odpowiedzialności za zaspokajanie potrzeb innych, nawet

kosztem niezaspokojenia swoich własnych.

•

Problemy związane z wyznaczaniem granicy między zbliżaniem a

zachowaniem dystansu oraz związany z tym lęk.

•

Skłonność do związków z osobami o zaburzonej osobowości,

uzależnionymi od substancji chemicznych, współuzależnionymi i/lub o

zaburzonych popędach.

•

Spełnianie trzech lub więcej spośród następujących warunków:

–

silnie rozwinięty mechanizm zaprzeczania

–

tłumienie uczuć

–

depresja

–

przejawianie nadmiernej czujności

–

kompulsywność

–

lęk

–

nadużywanie środków zmieniających świadomość

–

aktualne lub w przeszłości doświadczanie przemocy fizycznej lub seksualnej

–

choroby somatyczne związane ze stresem

–

pozostawanie przez co najmniej dwa lata w ścisłym związku z osobą uzależnioną

bez próby szukania pomocy.

2006/07

Marlena Kossakowska

22

Zmiana nawyków zdrowotnych

1. Metody grupowe:

- grupy terapeutyczne
- grupy samopomocowe (AA)
- szkoły
- miejsca pracy
- społeczności
- mass media

2. Metody indywidualne:

- gabinety (psychologa, psychiatry,

lekarza)

Stres

Koncepcja Cannona

Koncepcja Selyego

Koncepcja Lazarusa i Folkman

2006/07

Marlena Kossakowska

24

Koncepcja Cannona (1932)

Homeostaza
Przyczyny naruszenia homeostazy:
• frustracja potrzeb
• warunki środowiska (temperatura,

infekcja)

Funkcją organizmu jest przywrócenie

równowagi wewnętrznej

Mechanizm walki i ucieczki (fight-or-

flight)

2006/07

Marlena Kossakowska

25

Zmiany fizjologiczne pod

wpływem stresu

2006/07

Marlena Kossakowska

26

Koncepcja stresu Selye’go

(1956, 1976)

Ogólny zespół adaptacji (GAS; General Adaptation

Syndrom):

• FAZA ALARMU mobilizuje siły odpornościowe do

reagowania

• FAZA ODPORNOŚCI, kiedy ciało adoptuje się do

przyczyny stresu

• FAZA WYCZERPANIA, kiedy zasoby odpornościowe

ulegają załamaniu

Krytyka GAS: badania nad fizjologią strachu (Mason,

1971, 1975)

Etyka badań?

2006/07

Marlena Kossakowska

27

Koncepcja stresu Selye’go cd

2006/07

Marlena Kossakowska

28

Koncepcja Lazarusa i Folkman (1984)

• Wydarzenia stresujące jako rezultat

oceny (waga, znaczenie, możliwości,
zasoby)

• Wydarzenia stresujące: negatywne,

nagłe, nieprzewidywalne,
niekontrolowalne, niejasne, ważne

2006/07

Marlena Kossakowska

29

Koncepcja Lazarusa i Folkman (1984)

uzupełniona przez Taylor (1995)