5.

Wprowadzenie do nauki o

języku

Studium Zaoczne Filologii Polskiej

2006/2007

Prof. dr hab. Marek Świdziński

Zakład Językoznawstwa Komputerowego

Instytut Języka Polskiego UW

e-mail: [e-mail]

Konsultacje: pon 13-14, śr 16.30-17.30,

pok. 1

Strona przedmiotu — szukaj pod:

www.mswidz.republika.pl/

2

Program wykładu:

1.

Przedmiot językoznawstwa.

2.

Cechy definicyjne języka naturalnego. 

3.

Formalne rozumienie języka.

4.

Struktura języka I: słownik i gramatyka.

5.

Struktura języka II: morfologia i składnia. 

6.

Podstawy leksykologii. Leksykografia.

7.

Zróżnicowanie języków świata. Podstawy
typologii.

8.

Typy badań lingwistycznych.

9.

Kolokwium.

3

Wykład 5

Wykład 5

Struktura

Struktura

j

j

ę

ę

zyka

zyka

II:

II:

morfologia i składnia

morfologia i składnia

4

Przypomnienie

1. Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł

budowy / rozbioru wyrażeń.

2. Słownik to zbiór leksemów (= haseł

słownikowych).

3. Dla „słownika” morfemów – gramatyka słów:

morfologia.

4. Dla „słownika” słów – gramatyka wyrażeń:

składnia.

5. Polski – język wysoce fleksyjny (HIL =

H

ighly

I

nflecting

L

anguage).

6. Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem.

7. Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię

(= fleksję) i składnię.

5

Składnia a morfologia

Co można zrobić z następującego surowca:

1. kot-, grat-, łut-, -a, -em, -y, -ami, -ach
2. PISAĆ, MALOWAĆ, LICZYĆ, -NIE,

-ARSTWO,
-ENIE, -ARZ, -YDŁO, DO-, OD-

3. S = {dyskretną, dziś, przeczytały,

kochanków, od, studentki, wiadomość}

6

Składnia

— podstawowy fragment gramatyki: 

• zbiór konstrukcji morfologicznych —

zamknięty,

• zbiór konstrukcji składniowych — otwarty.
 Podstawowy komunikat:

wypowiedzenie

.

 

Składnia

jako fragment gramatyki — zbiór reguł

budowania wypowiedzeń.

Składnia

jako część opisu danego języka — opis

budowy wypowiedzeń i, po drodze,

składników wypowiedzeń: zdań i fraz różnych

typów.

7

Problemy składni

:

 

• jak się buduje wypowiedzenie (

synteza

) i

jak się je rozkłada (

analiza

);

• z jakiego surowca tworzy się

wypowiedzenia (

składniki

);

• co stanowi spoiwo wyrażeń językowych

(

mechanizmy zdaniotwórcze

).

8

Opis składniowy wyrażenia

językowego to:

• przypisanie mu struktury i
• ujawnienie oddziaływań

gramatycznych między
składnikami.

9

Dwie teorie strukturalne

Dwie teorie strukturalne

• gramatyka

zależnościowa

: Tesniére,

Mel’čuk, Czesi, szkoła podstawowa
Polsce

• gramatyka

składników bezpośrednich

:

dystrybucjonizm amerykański,
lingwistyka formalna i informatyczna

Obie teorie posługują się drzewami.

10

The nice boy hit the black girl.

11

The nice boy hit the black
girl.

12

Struktura składnikowa

 

Trzy typy konstrukcji składniowych:

1.

konstrukcje

podrzędne

, czyli redukowalne

do dokładnie jednego składnika; ten

składnik to nadrzędnik i reprezentant

zarazem; 

2.

konstrukcje

współrzędne

, czyli

redukowalne do dowolnego składnika

niespójnikowego; składniki te to

reprezentanty (ale nie nadrzędniki); 

3.

konstrukcje nieredukowalne, czyli

egzocentryczne

; konstrukcje takie nie

mają reprezentanta.

13

Emerytowany nauczyciel na zastępstwie

bardzo elegancko i efektownie wytłumaczył

nam indukcję, bo miała być wizytacja.

1. konstrukcje podrzędne:

emerytowany

nauczyciel na zastępstwie

nauczyciel

na zastępstwie

wytłumaczył

nam

elegancko i efektownie

wytłumaczył

nam

miała

być

nauczyciel

wytłumaczył

14

2. konstrukcje współrzędne:

elegancko i efektownie

3. konstrukcje egzocentryczne:

na zastępstwie
bo miała być wizytacja

15

teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć

1

teściowie, których wszak lekceważy,

11 teściowie

12 E

których wszak lekceważy

121

których

122

wszak lekceważy

1221

wszak

1222

lekceważy

2

nie powinni na niego ani na nią łożyć

21 nie powinni

211

nie

212

powinni

22 na niego ani na nią łożyć

221 W na niego ani na nią

(lub:

na niego ani na nią)

2211 E na niego

22111

na

22112

niego

2212 ani

2213 E na nią

22131

na

22132

nią

222

łożyć

16

17

Mechanizmy zdaniotwórcze

 
Zdanie — sekwencja składników z siecią

powiązań.

 
Trzy typy oddziaływań składniowych:
 
•

wymaganie składniowe (

UNIWERSALNE

),

•

uzgodnienie (

OGRANICZONE

),

•

uporządkowanie linearne
(

UNIWERSALNE

).

18

Wymaganie składniowe

W wyrażeniach są:
• składniki konieczne (najważniejszy:

CENTRUM

)

• składniki usuwalne.

Są terminale samodzielne składniowo.

19

Jednostki tekstu – zwłaszcza terminale – są

niesamodzielne (składniowo, a także
semantycznie).

Wymaganie składniowe

— warunek

konieczny pełności (

nieeliptyczności

)

wyrażenia.

 Uzupełnienie konieczne — człon wymagany

człon wymagany

(= complement, dopełnienie).

Składniki swobodnie pomijalne (bez szkody

dla struktury) — człony luźne

człony luźne

(=

adjuncts). To m.in. szkolne okoliczniki i
przydawki.

20

Intuicja „pustych miejsc”, slotów:

•

__________ umarł. > Jaś umarł.

•

To było w _________. > To było w Łodzi.

•

____ dała ________ ___________. > Ona dała
mu forsę.

•

Jaś biegnie i ___________. > Jaś biegnie i
Marysia się cieszy.

•

Oni _________ przewyższyli. Oni _________
przewyższyli.

•

_______ kissed _________. > John kissed

Mary.

21

Wymaganie – semantycznie:

Ag

PIĆ

Pacj Miejsce

Sposób

Czas

PIĆ

Pacj Miejsce

Sposób

Czas

PIĆ

Pacj Miejsce

Sposób

22

Wymaganie – składniowo:

(a) Zdanie za pełne:

Kot pił wódkę duszkiem wczoraj w moim

domu na stole.

PIĆ => FNO, FNO

(b) Zdania pełne:

Kot pił mleko.

Kot pił.

(c) Zdanie niepełne:

Pił.

23

Uzgodnienie

Uzgodnienie

(mechanizm tekstotwórczy

typowy dla języków fleksyjnych):
dostosowanie charakterystyki
gramatycznej jednej jednostki
składniowej do oczekiwań innej jednostki.

24

Z

Z

goda

goda

 Jednostka składniowa A dziedziczy po

jednostce B jej własną wartość pewnej
kategorii fleksyjnej:

 emerytowany

emerytowany

nauczyciel:

nauczyciel:

ZGODA emerytowany(mian)

nauczyciel(mian)

ZGODA emerytowany(poj) nauczyciel(poj)

25

uczniowi

 

 

 

dobry

dobra

......
...

dobre

dobreg
o

dobrej

......
...

dobryc
h

dobrem
u

dobrej

......
...

dobry
m

dobreg
o

dobrą

......
...

dobre

..............
....

..............
....

.......
..

............
....

 

26

R

R

ząd

ząd

:

:

Jednostka składniowa A narzuca jednostce

składniowej B określoną wartość jakiejś

cechy składniowej — ale nie wartość

własną kategorii fleksyjnej.

 

emerytowany

emerytowany

nauczyciel:

nauczyciel:

RZĄD

nauczyciel

nauczyciel(MOS)

emerytowany

emerytowany(mos)

 

na

na

zastępstwie

zastępstwie

:

:

RZĄD

na

na(MJS)

zastępstwie

zastępstwie(mjs)

 

27

na

 

 

 

 

 

 

 

zastępst
wo

zastępstwa

zastępst
wa

zastępstw

zastępst
wie

zastępstwo
m

......

......

zastępst
wie

zastępstwa
ch

28

chcieli

 

 

 

 

 

 

 

piję

piłem

piłam

.....
...

pit
o

pi
ć

pijes
z

piłeś

piłaś

 

 

 

pije

pił

piła

 

 

 

pijem
y

piliśm
y

piłyśm
y

 

 

 

........ .......

.......

 

 

 

 

29

Uporządkowanie linearne

Uporządkowanie linearne — wzajemne

usytuowanie składników danej jednostki

składniowej.

 

Jaś ma grypę.

Jaś grypę ma.

Ma grypę Jaś.

Ma Jaś grypę.

Grypę Jaś ma.

Grypę ma Jaś.

Mary kissed Peter.

Peter kissed Mary.

*Peter Mary kissed.

*Kissed Mary Peter.

30

Zdanie

Standardowa postać wyrażenia

samodzielnego (= wypowiedzenia):

zdanie

.

A. Zdanie to konstrukcja oparta na jednej

formie finitywnej — o strukturze
wyznaczonej przez wymagania
składniowe tej formy.

Jest to konstrukcja podrzędna.

31

Czego wymagają poniższe czasowniki?

PIĆ:

fraza nominalna (FNO)

ZALEŻEĆ:
BYĆ:
UCHODZIĆ:
MIESZKAĆ:
ZACZĄĆ:
WIEDZIEĆ:

32

Reprezentacja struktury zdania

elementarnego przez zbiór fraz
wymaganych —

schemat zdaniowy

.

W tradycji anglosaskiej:

verb pattern
subcategorization (frame)

33

Przykładowe schematy zdaniowe (dla

polszczyzny)

 

 Zeromiejscowe
V-0 N I C [Jan] <śpi>.
 
 Jednomiejscowe
V-1.1 FNO [Kowalscy] <kupują> (dom).

V-1.2 FPN [One] <pytają> (o Marię).

V-1.3 FPM (Głupi) <jest> [ten Jan].

V-1.4 FPP [Jan] <wygląda> (na zmęczonego).

V-1.5 FPS <Mieszkamy> (w Krakowie).

V-1.6 FWB [Ewa] <chce> (spać).

V-1.7 FZD (Że oni tu byli, ) <nie wiedzieliście>.

34

LDOCE (1978)

35

ISJP (2001)

36

Inny typ zdania:

B. Zdanie to konstrukcja zorganizowana

wokół jednego spójnika współrzędnego
— o strukturze wyznaczonej przez
wymagania składniowe tego spójnika.

Jest to konstrukcja współrzędna.

Te dwa typy zdań

wyczerpują uniwersum

.

37

Podsumowanie

1. Składnia jako fragment gramatyki — zbiór

reguł budowania wypowiedzeń.

2. Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu

struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań

między składnikami.

3. Gramatyka zależnościowa a gramatyka

składników bezpośrednich.

4. Trzy klasy konstrukcji: podrzędne –

współrzędne – egzocentryczne.

5. Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie

–uzgodnienie – uporządkowanie linearne.

6. Uzgodnienie: zgoda – rząd.

7. Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone.