Epidemiologia

opisowa

-

charakterystyka

osób

Wykład 8

Zadania epidemiologii

opisowej

Głównym zadaniem epidemiologii opisowej
jest

określenie wartości liczbowej

współczynników

:

–

chorobowości

–

zapadalności

–

umieralności

w różnych populacjach i różnych
podgrupach ludzi

!!! Warunek ten jest niezbędny przy

formułowaniu hipotez warunkujących

uwarunkowania stanu zdrowia

populacji

Opis częstości występowania

choroby w populacji

(dokonuje się według

cech)

odnosi się do

(1)

:



1)

OSÓB

(czyli

KTO

KTO zachorowała ?)



wiek



płeć



grupa etniczna



stan cywilny



zawód



stan społeczno-ekonomiczny



2)

CZASU

(czyli

KIEDY

KIEDY zachorował ?)



zmiany chwilowe (dzienne/ godzinowe)



sezonowe



inne cykliczne



zmiany długofalowe

Opis częstości występowania

choroby w populacji

(dokonuje się według

cech)

odnosi się do

(2)

:



3)

MIEJSCA

(czyli

GDZIE

GDZIE zachorowała ?)



kraj



województwo/ powiat



miasto



wieś



gromada

======================================================================================

=======================================



Badania opisowe stanu zdrowia populacji
można połączyć z danymi środowiskowymi
uzyskanymi w określonym przedziale
miejsca

(przestrzennym)

lub czasowym - tzw.

badania ekologiczne

Badania ekologiczne

Przykłady:



porównanie trendów czasowych zachorowania na raka płuc
z trendami dotyczącymi liczby wypalanych papierosów



porównanie trendów czasowych zachorowania na raka płuc
z trendami dotyczącymi zanieczyszczeń powietrza
atmosferycznego

Główna zaleta badań ekologicznych:



rutynowo zbierane dane o zdrowiu i
ekspozycji populacji są łatwo dostępne

Wada badań ekologicznych:



niemożność kontrolowania zmiennych
zakłócających

(

efekt

- badania te nie mają

wielkiej wartości do dociekań o związkach
przyczynowo-skutkowych)

Charakterystyka osób:



Wiek



Płeć



Grupa etniczna



Stan cywilny



Zawód

A)

Stan społeczno-ekonomiczny

B)

Ryzyko związane z ekspozycją

C)

Styl lub tryb życia



Warunki społeczno - bytowe

WIEK

- charakterystyka osób

(1)

:



w żadnej analizie zmierzającej do wyjaśnienia
choroby nie można pominąć czynnika wieku



znajomość związków choroby z wiekiem jest
bardzo istotna - może pomóc w identyfikowaniu
czynników wpływających na powstanie i rozwój
choroby



bardzo silny związek wieku z wieloma
chorobami może utrudniać interpretację
chorobowości wynikającą z oddziaływań
środowiska



o krzywej częstości występowania choroby w
zależności od wieku decyduje fakt, czy została
ona sporządzona na podstawie danych o
zapadalności/ chorbowość/ umieralności

WIEK

- charakterystyka osób

(2)

:



w chorobach kończących się zgonem, w
których odstęp pomiędzy zachorowaniem a
zgonem zwiększa się z wiekiem - krzywa
umieralności będzie mniej stroma niż krzywa
zachorowalności



w chorobach przewlekłych szczyt chorbowości
będzie (zwykle) przesunięty w kierunku grup
starszych w porównaniu z krzywą
współczynników zapadalności



interpretacja zależności między wiekiem a
chorobą nie jest łatwa z uwagi na złożone
uwarunkowania:



dokładność rozpoznania choroby (w pewnym stopniu jest
zależne od wieku)

WIEK

- charakterystyka osób

(3)

:



zwykle mniejszą uwagę przywiązuje się do ustalenia
przyczyny zgonu osoby w wieku podeszłym w
porównani z 30-latkiem

EFEKT:

może to prowadzić do zaniżania w

najstarszych grupach wielu współczynników
według szczegółowych przyczyn chorobowych
i zawyżenia współczynników rozpoznania
chorób pozostałych



w pierwszym okresie życia ludzkiego pewne
przyczyny zgonu są trudne do określenia np.
przyczyny zgonów okołoporodowych



informacje demograficzne o populacji w
najstarszych grupach wieku bywają często
niedokładne

WIEK

- charakterystyka osób

(4)

:



Interpretując zależności występowania
choroby od wieku w aspekcie etiologii należy
brać pod uwagę działanie kilku
mechanizmów:

I.

wiek jest wykładnikiem stadium

rozwojowego organizmu

(występowanie choroby

może być związane z określonym wiekiem)

Przykłady:



wady wrodzone powstają tylko w czasie życia płodowego



złamania kości częściej występują w wieku starszym (zmiany
osteoporotyczne)



II.

wiek może być wykładnikiem pierwszej

ekspozycji organizmu na czynnik szkodliwy

WIEK

- charakterystyka osób

(5)

:

Przykłady:



choroby zakaźne wieku dziecięcego (np. zapadalność na odrę
wzrasta szybko do 4 r.ż. [w grupie tej jest mała ilość osób
uodpornionych] - jako efekt zwiększającej się liczby
kontaktów z coraz szerszym środowiskiem// po 4 r.ż.
zapadalność na odrę zmniejsza się i osiąga poziom zerowy w
wieku 12-15 lat - przebycie odry powoduje trwałą odporność
swoistą, a wysoka zapadalność do 4 r.ż. prowadzi do
pojawienia się dużej liczby osób odpornych w wieku 5-13 lat)



wypadki związane ze sportem w młodszych grupach
wiekowych



III.

wiek może być wyznacznikiem

kumulującego się z wiekiem ryzyka
zachorowania (w zależność od sumowania się
z upływem lat ekspozycji na różne czynniki
chorobotwórcze)

WIEK

- charakterystyka osób

(6)

:



(

Ad. III

) ma szczególne znaczenie w:

–

chorobach przewlekłych

–

chorobach o długim okresie wylęgania
(latencji)

–

chorobach rozciągających się na lata
ekspozycji

Przykłady:



choroby krążenia



choroby nowotworowe



(Szybkie narastanie chorób z wiekiem charakteryzuje
większość przewlekłych stanów chorobowych - w
chorobach zwyrodnieniowych obserwuje się typową
krzywą zapadalności rosnącą stopniowo w ciągu całego
życia)

WIEK

- charakterystyka osób

(7)

:



(Ad.

III

) nie wiadomo (nadal), czy jest to efekt :

–

samego procesu starzenia się ustroju i osłabnięcia
jego funkcji biologicznych (a tym samym
zwiększonej podatności na choroby)

–

kumulowania się działania czynników szkodliwych z
wiekiem



występowanie dwóch lub większej liczby
wzniesień krzywej częstości choroby w
grupach sugeruje działanie różnych zespołów
czynników etiologicznych (mimo, że obraz
patologiczny i kliniczny choroby może być taki
sam we wszystkich grupach wieku)

np.

dwumodalność krzywej względem wieku obserwuje się w
gruźlicy/ chorobie Hodgkina

WIEK

- charakterystyka osób

(8)

:



jeżeli obrazy chorobowe obserwowane w

różnych grupach wieku różnią się między

sobą cechami epidemiologicznymi, to

przypuszczalnie jest to efekt udziału

odmiennego zespołu czynników

etiologicznych

=============================================================================

===========================

Badania

związku pomiędzy częstością występowania

choroby

w populacji

a wiekiem

można przeprowadzić

dwoma sposobami

, w zależności od tego, czy informacje

pochodzą z:



badania przekrojowego ludności, będącej w różnym

wieku w danym punkcie czasowym



prospektywnej obserwacji kohorty osób urodzonych w

tym samym czasie

(Porównanie tych dwóch rodzajów krzywej pozwoliło na sformułowanie

bardzo ważnych wniosków dotyczących: gruźlic/ ołowiowego uszkodzenia
nerek/ chorób nowotworowych)

PŁEĆ

- charakterystyka osób

(1)

:



w praktyce znane jest niewiele chorób,
których częstość występowania jest
jednakowa u mężczyzn i u kobiet



możliwości interpretacji zależności - choroba a
płeć jest tak samo dużo jak choroba a wiek



najbardziej znaczące

(z punktu widzenia epidemiologii)

są takie różnice, które nie łączą się z cechami
anatomicznymi i fizjologicznymi

(niekiedy

bardzo duże)



rodzi się więcej noworodków płci męskiej niż
żeńskiej (106:100), jednak w każdej grupie
wiekowej umieralności mężczyzn jest wyższa

PŁEĆ

- charakterystyka osób

(2)

:

Przykłady:

Struktura procentowa zachorowalności na nowotwory

złośliwe w Polsce

Mężczyźni Kobiety



Tchawica, oskrzela, płuco 29,3 7,5



Żołądek 8,2 5,0



Gruczoł krokowy 5,8 -



Szyjka macicy - 8,1



Sutek - 17,4



(W niektórych chorobach np. raku płuc, współczynnik umieralności u
mężczyzn jest prawie 6 razy wyższy niż u kobiet// jeszcze wyższe różnice
występują w chorobie wieńcowej serca i w chorobie wrzodowej u
młodych osób)



wydaje się, że różnice te są spowodowane:

A)

odmienną ekspozycją mężczyzn i kobiet na czynnik

środowiska

B)

czynnikami genetycznymi

PŁEĆ

- charakterystyka osób

(3)

:



zróżnicowanie chorobowości w zależności od
płci jest widoczne we wszystkich grupach
społeczno -bytowych

(zarówno na terenach miejskich

jak wiejskich)

Możliwe przyczyny zróżnicowania chorób

według płci:

1)

czynniki genetyczne

(np. hemofilia)

2)

różnice konstytucjonalne, morfologiczne i

fizjologiczne

3)

rodzaj aktywności zawodowej i ekspozycji na

czynniki toksyczne w środowisku pracy

4)

stopień, czas trwania i częstość ekspozycji na

inne czynniki pochodzenia środowiskowego

GRUPA ETNICZNA

- charakterystyka osób

(1)

:



Grupa etniczna

Grupa etniczna - to zbiorowość
wyróżniająca się od innych wspólnym
pochodzeniem i dziedzictwem kulturowym w
zakresie języka, historii, religii lub pewnych
zwyczajów przekazywanych z pokolenia na
pokolenie



Grupą etniczną może być: grupa religijna/
mniejszość narodowa/ społeczność lokalna



Członkowie grupy etnicznej odznaczają się:

–

wysokim stopniem identyfikacji z nią

–

poczuciem więzi z innymi jej członkami

–

przekonaniem o swojej odrębności w stosunku do
innych grup społecznych

GRUPA ETNICZNA

- charakterystyka osób

(2)

:



Grupę etniczną nie należy utożsamiać z

grupą rasową, jakkolwiek zdarza się, że

grupy te pokrywają się ze sobą



Członkowie grupy etnicznej mają

wyróżniający się styl życia

(ukształtowany pod

wpływem wspólnych zwyczajów i wspólnego dziedzictwa
kulturowego)

-

wykształcone wspólne cechy

mogą wpływać na stan zdrowia i

występowanie chorób



Występowanie różnic w częstości danej

choroby pomiędzy grupami etnicznymi

może być spowodowane przez czynniki:

–

środowiskowe

–

genetyczne

GRUPA ETNICZNA

- charakterystyka osób

(3)

:



z punktu widzenia epidemiologicznego
szczególną grupę stanowią

emigranci



ludzie migrujący z kraju, w którym się
urodzili, starają się w nowym miejscu

(przynajmniej przez jakiś czas)

utrzymywać stare

nawyki dotyczące:

–

jedzenia

–

modelu rodziny

–

trybu życia

–

spędzania wolnego czasu

–

religii

–

itd.

GRUPA ETNICZNA

- charakterystyka osób

(4)

:

Praktyki religijne mogą wpływać na

wzory zachowań - religia może być

dobrym wskaźnikiem grupy

etnicznej

(np. Żydzi/ Adwentyści Dnia Siódmego):



kontrola urodzin



obrzezanie



powstrzymywanie się od palenia tytoniu i
picia alkoholu

STAN CYWILNY

- charakterystyka osób

(1)

:



jest to ważna cecha demograficzna

(obok wieku i płci)



porównanie standardowych współczynników
zgonów wykazuje niższą umieralność wśród osób
żonatych (zamężnych) niż wśród owdowiałych i
rozwiedzionych

Zróżnicowany stan zdrowia

(w zależności od stanu

cywilnego)

może być spowodowany:



1)

osoby o słabszym zdrowiu

(niekoniecznie chore)

mają

tendencję do pozostawania w stanie wolnym



2)

w stylu życia osób samotnych i zamężnych

(żonatych) występują pewne różnice, które mogą
przyczynowo wiązać się z pewnymi chorobami

STAN CYWILNY

- charakterystyka osób

(2)

:



3)

osoby, które prowadzą mniej regularny i

higieniczny tryb życia,

(w związku z czym narażone są na

wiele czynników chorobotwórczych)

, również wykazują

skłonność do pozostawania w stanie wolnym

=================================================================================

=======================



stwierdzono

(wielokrotnie)

, że te same choroby

przewlekłe występują u współmałżonków

częściej, niż można byłoby tego oczekiwać, jeżeli

zdarzenia te byłyby losowe

(np. bronchit/ nadciśnienie

tętnicze/ zapalenie stawów)

- przyczyny tego zjawiska

mogą wynikać z:



mikrośrodowiska wspólnego dla współmałżonków



świadomego/ lub nieświadomego doboru współmałżonków z
punktu widzenia pewnych cech, które determinują rozwój
podobnych chorób (np. grupa etniczna/ religia/ cech fizyczne)

STAN CYWILNY

- charakterystyka osób

(3)

:



statystyki w wielu krajach wykazały, że
osoby samotne są częściej hospitalizowane
np. z powodu schorzeń psychicznych



???

być może częstość tych chorób nie jest

zależna od stanu cywilnego, lecz osoby
samotne są częściej hospitalizowane ze
względu na brak opieki domowej



analiza znaczenia stanu cywilnego -
szczególnie w aspekcie skutków
wdowieństwa - wykazała związek pomiędzy
początkiem choroby i okresem wdowieństwa

ZAWÓD

- charakterystyka osób

(1)

:



zawód jest cechą silnie determinującą
grupy ludności (podobnie jak wiek, płeć
lub grupa etniczna) - ma duże znaczenie w
formułowaniu hipotez etiologicznych w
badaniach epidemiologicznych



większość ludzi spędza w pracy znaczą
część swojego życia wśród bardzo różnych
warunków środowiska zawodowego (co
przekłada się na stan zdrowia)



niekorzystny wpływ zawodu może wynikać
z nieodpowiednich warunków fizycznych
takich jak:

ZAWÓD

- charakterystyka osób

(2)

:



wysoka i zmienna temperatura



zimno



hałas



występowanie szkodliwych związków chemicznych



stres



częstość występowania chorób w populacji
czynnej zawodowo może zależeć nie tylko od
szkodliwości samej pracy, lecz także od selekcji
i doboru pracowników do różnych zawodów

Wykonywany zawód jest pośrednio wskaźnikiem:



A

) Stanu społeczno-ekonomicznego



B

) Ryzyka związanego z ekspozycją



C

) Stylu lub trybu życia

ZAWÓD

- charakterystyka osób

(3)

:

Stan społeczno-ekonomiczny

Stan społeczno-ekonomiczny

Klasyfikacja grup społecznych

(stworzona do kwalifikacji grup społecznych w

Anglii)



1)

zawody elit, dyrektorzy przedsiębiorstw

itd.



2)

pracodawcy i kierownicy jednostek w

przemyśle, transporcie, handlu



3)

pracownicy wykwalifikowani, włączając

urzędników i sprzedawców



4)

pracownicy nie w pełni kwalifikowani



5)

pracownicy niewykwalifikowani

ZAWÓD

- charakterystyka osób

(4)

:

Ryzyko związane z ekspozycją

Ryzyko związane z ekspozycją



określonych grup zawodowych na czynniki:



fizyczne



chemiczne



biologiczne



w badaniach epidemiologicznych
udowodniono znaczenie ekspozycji zawodowej
w wielu chorobach

Przykłady:



wpływ krzemu na powstawanie pylicy płuc



wpływ azbestu na powstawanie śródbłoniaka opłucnej i raka
przewodu pokarmowego



wpływ barwników anilinowych na rozwój raka pęcherza
moczowego



wpływ związków chromu na raka płuc itp.

ZAWÓD

- charakterystyka osób

(5)

:

Ryzyko związane z ekspozycją

Ryzyko związane z ekspozycją



wykonywanie niektórych zawodów może
sprzyjać utrzymywaniu dobrego stanu zdrowia

Przykład:



odpowiednia aktywność chroni przed rozwojem niektórych
chorób zwyrodnieniowych



w interpretowaniu różnic w stanie zdrowia
miedzy poszczególnymi grupami należy
pamiętać, że stan zdrowia „a priori”
determinuje wybór zawodu

(zawody nie wymagające dużej sprawności fizycznej
mogą przyciągać ludzi z gorszym stanem zdrowia, a
zawody ciężkie [górnik/ hutnik] osoby o znakomitych
warunkach zdrowotnych)

ZAWÓD

- charakterystyka osób

(6)

:

Styl lub tryb życia

Styl lub tryb życia



znamionuje zespoły zachowań, które są
znamienne dla poszczególnych jednostek

(jest

to przejaw identyczności tych jednostek)



zawód określa zmiany w:

–

stylu życia

–

budżecie

–

czasie wolnym człowieka

w cyklu dobowym/ tygodniowym/
miesięcznym/ rocznym (sposób jego
zagospodarowania)



postawy wobec wykonywanej pracy rzutują na
codzienną egzystencję ludzi

ZAWÓD

- charakterystyka osób

(7)

:

Styl lub tryb życia

Styl lub tryb życia



dochód uzyskiwany dzięki pracy wyznacza
poziom konsumpcji dóbr materialnych:

–

sposób odżywiania się

–

mieszkania

–

higieny w stosunku do zdrowia i choroby

–

rekreacji i uczestnictwa w kulturze

Przykład:



aktywność fizyczna i przerwy w czasie odpoczynku mogą być
łatwiej zakłócane u lekarza izby przyjęć niż u dermatologa



stomatolog spędza większość dnia pracy w niewygodnej
pozycji



kierowcy wykazują mniejszą aktywność fizyczną, lecz są
narażeni na większe obciążenia fizyczne niż konduktorzy

ZAWÓD

- charakterystyka osób

(8)

:

Styl lub tryb życia

Styl lub tryb życia



zwrócenie uwagi na charakter, styl i tryb
życia jest niezbędne w badaniach nad
schorzeniami:

–

układu krążenia

–

choroba wrzodową

–

chorobami płuc itd.

W interpretacji związków choroby z

zawodem należy pamiętać, że częstość

występowania choroby nie musi być

zawsze spowodowana

wyłącznie

zwiększonym ryzykiem zachorowań w

danej grupie zawodowej

Okoliczności, które RÓWNIEŻ mogą

wpływać na częstość występowania chorób

w poszczególnych grupach zawodowych

(1)

:

1)

stopień wykrywalności i zgłaszalności

choroby może być lepszy w niektórych
grupach zawodowych

(np. u lekarzy)

niż w innych

zawodach

2)

podjęcie określonego zawodu bywa czasem

uzależnione od wieku, płci i innych czynników,
nie związanych z większym ryzykiem
zawodowym

3)

wykonywanie określonego zawodu może być

uwarunkowane dobrym stanem zdrowia

(hutnicy/ górnicy itp.)

Okoliczności, które RÓWNIEŻ mogą

wpływać na częstość występowania chorób

w poszczególnych grupach zawodowych

(2)

:

4)

w niektórych grupach zawodowych

(np. u

portierów)

stan zdrowia może być gorszy i nie

będzie to wcale związane ze swoistym
ryzykiem tej grupy, ale z wyborem tego
zawodu przez ludzi ze złym stanem zdrowia

5)

częstość występowania choroby może

zależeć od przesuwania pracowników z
gorszym stanem zdrowia z jednej grupy
zawodowej do drugiej, w której czasami w
ogóle nie występuje ryzyko zachorowania na
daną chorobę

WARUNKI SPOŁECZNO - BYTOWE

- charakterystyka osób

(1)

:



poszukiwanie związków pomiędzy
zachorowaniami a warunkami społeczno -
bytowymi jest bardzo ważną częścią
postępowania epidemiologicznego -

służy do

formułowania hipotez przyczynowości chorób



pojęcie warunków społeczno - bytowych nie
zostało ściśle zdefiniowane, obejmuje takie
zmienne jak:

–

zawód

–

dochód

–

warunki mieszkaniowe

–

pozycja społeczna itp.

WARUNKI SPOŁECZNO - BYTOWE

- charakterystyka osób

(2)

:

Do pomiaru standardu społeczno -

bytowego stosuje się:



pojedyncze elementy tego pojęcia

albo



tworzy się kompleksowy wskaźnik
obejmujący pewną liczbę zmiennych