Epidemiologia
opisowa
-
charakterystyka
osób
Wykład 8
Epidemiologia
opisowa
-
charakterystyka
osób
Wykład 8
Zadania epidemiologii
opisowej
Głównym zadaniem epidemiologii opisowej
jest
określenie wartości liczbowej
współczynników
:
–
chorobowości
–
zapadalności
–
umieralności
w różnych populacjach i różnych
podgrupach ludzi
!!! Warunek ten jest niezbędny przy
formułowaniu hipotez warunkujących
uwarunkowania stanu zdrowia
populacji
Opis częstości występowania
choroby w populacji
(dokonuje się według
cech)
odnosi się do
(1)
:
1)
OSÓB
(czyli
KTO
KTO zachorowała ?)
wiek
płeć
grupa etniczna
stan cywilny
zawód
stan społeczno-ekonomiczny
2)
CZASU
(czyli
KIEDY
KIEDY zachorował ?)
zmiany chwilowe (dzienne/ godzinowe)
sezonowe
inne cykliczne
zmiany długofalowe
Opis częstości występowania
choroby w populacji
(dokonuje się według
cech)
odnosi się do
(2)
:
3)
MIEJSCA
(czyli
GDZIE
GDZIE zachorowała ?)
kraj
województwo/ powiat
miasto
wieś
gromada
======================================================================================
=======================================
Badania opisowe stanu zdrowia populacji
można połączyć z danymi środowiskowymi
uzyskanymi w określonym przedziale
miejsca
(przestrzennym)
lub czasowym - tzw.
badania ekologiczne
Badania ekologiczne
Przykłady:
porównanie trendów czasowych zachorowania na raka płuc
z trendami dotyczącymi liczby wypalanych papierosów
porównanie trendów czasowych zachorowania na raka płuc
z trendami dotyczącymi zanieczyszczeń powietrza
atmosferycznego
Główna zaleta badań ekologicznych:
rutynowo zbierane dane o zdrowiu i
ekspozycji populacji są łatwo dostępne
Wada badań ekologicznych:
niemożność kontrolowania zmiennych
zakłócających
(
efekt
- badania te nie mają
wielkiej wartości do dociekań o związkach
przyczynowo-skutkowych)
Charakterystyka osób:
Wiek
Płeć
Grupa etniczna
Stan cywilny
Zawód
A)
Stan społeczno-ekonomiczny
B)
Ryzyko związane z ekspozycją
C)
Styl lub tryb życia
Warunki społeczno - bytowe
WIEK
- charakterystyka osób
(1)
:
w żadnej analizie zmierzającej do wyjaśnienia
choroby nie można pominąć czynnika wieku
znajomość związków choroby z wiekiem jest
bardzo istotna - może pomóc w identyfikowaniu
czynników wpływających na powstanie i rozwój
choroby
bardzo silny związek wieku z wieloma
chorobami może utrudniać interpretację
chorobowości wynikającą z oddziaływań
środowiska
o krzywej częstości występowania choroby w
zależności od wieku decyduje fakt, czy została
ona sporządzona na podstawie danych o
zapadalności/ chorbowość/ umieralności
WIEK
- charakterystyka osób
(2)
:
w chorobach kończących się zgonem, w
których odstęp pomiędzy zachorowaniem a
zgonem zwiększa się z wiekiem - krzywa
umieralności będzie mniej stroma niż krzywa
zachorowalności
w chorobach przewlekłych szczyt chorbowości
będzie (zwykle) przesunięty w kierunku grup
starszych w porównaniu z krzywą
współczynników zapadalności
interpretacja zależności między wiekiem a
chorobą nie jest łatwa z uwagi na złożone
uwarunkowania:
dokładność rozpoznania choroby (w pewnym stopniu jest
zależne od wieku)
WIEK
- charakterystyka osób
(3)
:
zwykle mniejszą uwagę przywiązuje się do ustalenia
przyczyny zgonu osoby w wieku podeszłym w
porównani z 30-latkiem
EFEKT:
może to prowadzić do zaniżania w
najstarszych grupach wielu współczynników
według szczegółowych przyczyn chorobowych
i zawyżenia współczynników rozpoznania
chorób pozostałych
w pierwszym okresie życia ludzkiego pewne
przyczyny zgonu są trudne do określenia np.
przyczyny zgonów okołoporodowych
informacje demograficzne o populacji w
najstarszych grupach wieku bywają często
niedokładne
WIEK
- charakterystyka osób
(4)
:
Interpretując zależności występowania
choroby od wieku w aspekcie etiologii należy
brać pod uwagę działanie kilku
mechanizmów:
I.
wiek jest wykładnikiem stadium
rozwojowego organizmu
(występowanie choroby
może być związane z określonym wiekiem)
Przykłady:
wady wrodzone powstają tylko w czasie życia płodowego
złamania kości częściej występują w wieku starszym (zmiany
osteoporotyczne)
II.
wiek może być wykładnikiem pierwszej
ekspozycji organizmu na czynnik szkodliwy
WIEK
- charakterystyka osób
(5)
:
Przykłady:
choroby zakaźne wieku dziecięcego (np. zapadalność na odrę
wzrasta szybko do 4 r.ż. [w grupie tej jest mała ilość osób
uodpornionych] - jako efekt zwiększającej się liczby
kontaktów z coraz szerszym środowiskiem// po 4 r.ż.
zapadalność na odrę zmniejsza się i osiąga poziom zerowy w
wieku 12-15 lat - przebycie odry powoduje trwałą odporność
swoistą, a wysoka zapadalność do 4 r.ż. prowadzi do
pojawienia się dużej liczby osób odpornych w wieku 5-13 lat)
wypadki związane ze sportem w młodszych grupach
wiekowych
III.
wiek może być wyznacznikiem
kumulującego się z wiekiem ryzyka
zachorowania (w zależność od sumowania się
z upływem lat ekspozycji na różne czynniki
chorobotwórcze)
WIEK
- charakterystyka osób
(6)
:
(
Ad. III
) ma szczególne znaczenie w:
–
chorobach przewlekłych
–
chorobach o długim okresie wylęgania
(latencji)
–
chorobach rozciągających się na lata
ekspozycji
Przykłady:
choroby krążenia
choroby nowotworowe
(Szybkie narastanie chorób z wiekiem charakteryzuje
większość przewlekłych stanów chorobowych - w
chorobach zwyrodnieniowych obserwuje się typową
krzywą zapadalności rosnącą stopniowo w ciągu całego
życia)
WIEK
- charakterystyka osób
(7)
:
(Ad.
III
) nie wiadomo (nadal), czy jest to efekt :
–
samego procesu starzenia się ustroju i osłabnięcia
jego funkcji biologicznych (a tym samym
zwiększonej podatności na choroby)
–
kumulowania się działania czynników szkodliwych z
wiekiem
występowanie dwóch lub większej liczby
wzniesień krzywej częstości choroby w
grupach sugeruje działanie różnych zespołów
czynników etiologicznych (mimo, że obraz
patologiczny i kliniczny choroby może być taki
sam we wszystkich grupach wieku)
np.
dwumodalność krzywej względem wieku obserwuje się w
gruźlicy/ chorobie Hodgkina
WIEK
- charakterystyka osób
(8)
:
jeżeli obrazy chorobowe obserwowane w
różnych grupach wieku różnią się między
sobą cechami epidemiologicznymi, to
przypuszczalnie jest to efekt udziału
odmiennego zespołu czynników
etiologicznych
=============================================================================
===========================
Badania
związku pomiędzy częstością występowania
choroby
w populacji
a wiekiem
można przeprowadzić
dwoma sposobami
, w zależności od tego, czy informacje
pochodzą z:
badania przekrojowego ludności, będącej w różnym
wieku w danym punkcie czasowym
prospektywnej obserwacji kohorty osób urodzonych w
tym samym czasie
(Porównanie tych dwóch rodzajów krzywej pozwoliło na sformułowanie
bardzo ważnych wniosków dotyczących: gruźlic/ ołowiowego uszkodzenia
nerek/ chorób nowotworowych)
PŁEĆ
- charakterystyka osób
(1)
:
w praktyce znane jest niewiele chorób,
których częstość występowania jest
jednakowa u mężczyzn i u kobiet
możliwości interpretacji zależności - choroba a
płeć jest tak samo dużo jak choroba a wiek
najbardziej znaczące
(z punktu widzenia epidemiologii)
są takie różnice, które nie łączą się z cechami
anatomicznymi i fizjologicznymi
(niekiedy
bardzo duże)
rodzi się więcej noworodków płci męskiej niż
żeńskiej (106:100), jednak w każdej grupie
wiekowej umieralności mężczyzn jest wyższa
PŁEĆ
- charakterystyka osób
(2)
:
Przykłady:
Struktura procentowa zachorowalności na nowotwory
złośliwe w Polsce
Mężczyźni Kobiety
Tchawica, oskrzela, płuco 29,3 7,5
Żołądek 8,2 5,0
Gruczoł krokowy 5,8 -
Szyjka macicy - 8,1
Sutek - 17,4
(W niektórych chorobach np. raku płuc, współczynnik umieralności u
mężczyzn jest prawie 6 razy wyższy niż u kobiet// jeszcze wyższe różnice
występują w chorobie wieńcowej serca i w chorobie wrzodowej u
młodych osób)
wydaje się, że różnice te są spowodowane:
A)
odmienną ekspozycją mężczyzn i kobiet na czynnik
środowiska
B)
czynnikami genetycznymi
PŁEĆ
- charakterystyka osób
(3)
:
zróżnicowanie chorobowości w zależności od
płci jest widoczne we wszystkich grupach
społeczno -bytowych
(zarówno na terenach miejskich
jak wiejskich)
Możliwe przyczyny zróżnicowania chorób
według płci:
1)
czynniki genetyczne
(np. hemofilia)
2)
różnice konstytucjonalne, morfologiczne i
fizjologiczne
3)
rodzaj aktywności zawodowej i ekspozycji na
czynniki toksyczne w środowisku pracy
4)
stopień, czas trwania i częstość ekspozycji na
inne czynniki pochodzenia środowiskowego
GRUPA ETNICZNA
- charakterystyka osób
(1)
:
Grupa etniczna
Grupa etniczna - to zbiorowość
wyróżniająca się od innych wspólnym
pochodzeniem i dziedzictwem kulturowym w
zakresie języka, historii, religii lub pewnych
zwyczajów przekazywanych z pokolenia na
pokolenie
Grupą etniczną może być: grupa religijna/
mniejszość narodowa/ społeczność lokalna
Członkowie grupy etnicznej odznaczają się:
–
wysokim stopniem identyfikacji z nią
–
poczuciem więzi z innymi jej członkami
–
przekonaniem o swojej odrębności w stosunku do
innych grup społecznych
GRUPA ETNICZNA
- charakterystyka osób
(2)
:
Grupę etniczną nie należy utożsamiać z
grupą rasową, jakkolwiek zdarza się, że
grupy te pokrywają się ze sobą
Członkowie grupy etnicznej mają
wyróżniający się styl życia
(ukształtowany pod
wpływem wspólnych zwyczajów i wspólnego dziedzictwa
kulturowego)
-
wykształcone wspólne cechy
mogą wpływać na stan zdrowia i
występowanie chorób
Występowanie różnic w częstości danej
choroby pomiędzy grupami etnicznymi
może być spowodowane przez czynniki:
–
środowiskowe
–
genetyczne
GRUPA ETNICZNA
- charakterystyka osób
(3)
:
z punktu widzenia epidemiologicznego
szczególną grupę stanowią
emigranci
ludzie migrujący z kraju, w którym się
urodzili, starają się w nowym miejscu
(przynajmniej przez jakiś czas)
utrzymywać stare
nawyki dotyczące:
–
jedzenia
–
modelu rodziny
–
trybu życia
–
spędzania wolnego czasu
–
religii
–
itd.
GRUPA ETNICZNA
- charakterystyka osób
(4)
:
Praktyki religijne mogą wpływać na
wzory zachowań - religia może być
dobrym wskaźnikiem grupy
etnicznej
(np. Żydzi/ Adwentyści Dnia Siódmego):
kontrola urodzin
obrzezanie
powstrzymywanie się od palenia tytoniu i
picia alkoholu
STAN CYWILNY
- charakterystyka osób
(1)
:
jest to ważna cecha demograficzna
(obok wieku i płci)
porównanie standardowych współczynników
zgonów wykazuje niższą umieralność wśród osób
żonatych (zamężnych) niż wśród owdowiałych i
rozwiedzionych
Zróżnicowany stan zdrowia
(w zależności od stanu
cywilnego)
może być spowodowany:
1)
osoby o słabszym zdrowiu
(niekoniecznie chore)
mają
tendencję do pozostawania w stanie wolnym
2)
w stylu życia osób samotnych i zamężnych
(żonatych) występują pewne różnice, które mogą
przyczynowo wiązać się z pewnymi chorobami
STAN CYWILNY
- charakterystyka osób
(2)
:
3)
osoby, które prowadzą mniej regularny i
higieniczny tryb życia,
(w związku z czym narażone są na
wiele czynników chorobotwórczych)
, również wykazują
skłonność do pozostawania w stanie wolnym
=================================================================================
=======================
stwierdzono
(wielokrotnie)
, że te same choroby
przewlekłe występują u współmałżonków
częściej, niż można byłoby tego oczekiwać, jeżeli
zdarzenia te byłyby losowe
(np. bronchit/ nadciśnienie
tętnicze/ zapalenie stawów)
- przyczyny tego zjawiska
mogą wynikać z:
mikrośrodowiska wspólnego dla współmałżonków
świadomego/ lub nieświadomego doboru współmałżonków z
punktu widzenia pewnych cech, które determinują rozwój
podobnych chorób (np. grupa etniczna/ religia/ cech fizyczne)
STAN CYWILNY
- charakterystyka osób
(3)
:
statystyki w wielu krajach wykazały, że
osoby samotne są częściej hospitalizowane
np. z powodu schorzeń psychicznych
???
być może częstość tych chorób nie jest
zależna od stanu cywilnego, lecz osoby
samotne są częściej hospitalizowane ze
względu na brak opieki domowej
analiza znaczenia stanu cywilnego -
szczególnie w aspekcie skutków
wdowieństwa - wykazała związek pomiędzy
początkiem choroby i okresem wdowieństwa
ZAWÓD
- charakterystyka osób
(1)
:
zawód jest cechą silnie determinującą
grupy ludności (podobnie jak wiek, płeć
lub grupa etniczna) - ma duże znaczenie w
formułowaniu hipotez etiologicznych w
badaniach epidemiologicznych
większość ludzi spędza w pracy znaczą
część swojego życia wśród bardzo różnych
warunków środowiska zawodowego (co
przekłada się na stan zdrowia)
niekorzystny wpływ zawodu może wynikać
z nieodpowiednich warunków fizycznych
takich jak:
ZAWÓD
- charakterystyka osób
(2)
:
wysoka i zmienna temperatura
zimno
hałas
występowanie szkodliwych związków chemicznych
stres
częstość występowania chorób w populacji
czynnej zawodowo może zależeć nie tylko od
szkodliwości samej pracy, lecz także od selekcji
i doboru pracowników do różnych zawodów
Wykonywany zawód jest pośrednio wskaźnikiem:
A
) Stanu społeczno-ekonomicznego
B
) Ryzyka związanego z ekspozycją
C
) Stylu lub trybu życia
ZAWÓD
- charakterystyka osób
(3)
:
Stan społeczno-ekonomiczny
Stan społeczno-ekonomiczny
Klasyfikacja grup społecznych
(stworzona do kwalifikacji grup społecznych w
Anglii)
1)
zawody elit, dyrektorzy przedsiębiorstw
itd.
2)
pracodawcy i kierownicy jednostek w
przemyśle, transporcie, handlu
3)
pracownicy wykwalifikowani, włączając
urzędników i sprzedawców
4)
pracownicy nie w pełni kwalifikowani
5)
pracownicy niewykwalifikowani
ZAWÓD
- charakterystyka osób
(4)
:
Ryzyko związane z ekspozycją
Ryzyko związane z ekspozycją
określonych grup zawodowych na czynniki:
fizyczne
chemiczne
biologiczne
w badaniach epidemiologicznych
udowodniono znaczenie ekspozycji zawodowej
w wielu chorobach
Przykłady:
wpływ krzemu na powstawanie pylicy płuc
wpływ azbestu na powstawanie śródbłoniaka opłucnej i raka
przewodu pokarmowego
wpływ barwników anilinowych na rozwój raka pęcherza
moczowego
wpływ związków chromu na raka płuc itp.
ZAWÓD
- charakterystyka osób
(5)
:
Ryzyko związane z ekspozycją
Ryzyko związane z ekspozycją
wykonywanie niektórych zawodów może
sprzyjać utrzymywaniu dobrego stanu zdrowia
Przykład:
odpowiednia aktywność chroni przed rozwojem niektórych
chorób zwyrodnieniowych
w interpretowaniu różnic w stanie zdrowia
miedzy poszczególnymi grupami należy
pamiętać, że stan zdrowia „a priori”
determinuje wybór zawodu
(zawody nie wymagające dużej sprawności fizycznej
mogą przyciągać ludzi z gorszym stanem zdrowia, a
zawody ciężkie [górnik/ hutnik] osoby o znakomitych
warunkach zdrowotnych)
ZAWÓD
- charakterystyka osób
(6)
:
Styl lub tryb życia
Styl lub tryb życia
znamionuje zespoły zachowań, które są
znamienne dla poszczególnych jednostek
(jest
to przejaw identyczności tych jednostek)
zawód określa zmiany w:
–
stylu życia
–
budżecie
–
czasie wolnym człowieka
w cyklu dobowym/ tygodniowym/
miesięcznym/ rocznym (sposób jego
zagospodarowania)
postawy wobec wykonywanej pracy rzutują na
codzienną egzystencję ludzi
ZAWÓD
- charakterystyka osób
(7)
:
Styl lub tryb życia
Styl lub tryb życia
dochód uzyskiwany dzięki pracy wyznacza
poziom konsumpcji dóbr materialnych:
–
sposób odżywiania się
–
mieszkania
–
higieny w stosunku do zdrowia i choroby
–
rekreacji i uczestnictwa w kulturze
Przykład:
aktywność fizyczna i przerwy w czasie odpoczynku mogą być
łatwiej zakłócane u lekarza izby przyjęć niż u dermatologa
stomatolog spędza większość dnia pracy w niewygodnej
pozycji
kierowcy wykazują mniejszą aktywność fizyczną, lecz są
narażeni na większe obciążenia fizyczne niż konduktorzy
ZAWÓD
- charakterystyka osób
(8)
:
Styl lub tryb życia
Styl lub tryb życia
zwrócenie uwagi na charakter, styl i tryb
życia jest niezbędne w badaniach nad
schorzeniami:
–
układu krążenia
–
choroba wrzodową
–
chorobami płuc itd.
W interpretacji związków choroby z
zawodem należy pamiętać, że częstość
występowania choroby nie musi być
zawsze spowodowana
wyłącznie
zwiększonym ryzykiem zachorowań w
danej grupie zawodowej
Okoliczności, które RÓWNIEŻ mogą
wpływać na częstość występowania chorób
w poszczególnych grupach zawodowych
(1)
:
1)
stopień wykrywalności i zgłaszalności
choroby może być lepszy w niektórych
grupach zawodowych
(np. u lekarzy)
niż w innych
zawodach
2)
podjęcie określonego zawodu bywa czasem
uzależnione od wieku, płci i innych czynników,
nie związanych z większym ryzykiem
zawodowym
3)
wykonywanie określonego zawodu może być
uwarunkowane dobrym stanem zdrowia
(hutnicy/ górnicy itp.)
Okoliczności, które RÓWNIEŻ mogą
wpływać na częstość występowania chorób
w poszczególnych grupach zawodowych
(2)
:
4)
w niektórych grupach zawodowych
(np. u
portierów)
stan zdrowia może być gorszy i nie
będzie to wcale związane ze swoistym
ryzykiem tej grupy, ale z wyborem tego
zawodu przez ludzi ze złym stanem zdrowia
5)
częstość występowania choroby może
zależeć od przesuwania pracowników z
gorszym stanem zdrowia z jednej grupy
zawodowej do drugiej, w której czasami w
ogóle nie występuje ryzyko zachorowania na
daną chorobę
WARUNKI SPOŁECZNO - BYTOWE
- charakterystyka osób
(1)
:
poszukiwanie związków pomiędzy
zachorowaniami a warunkami społeczno -
bytowymi jest bardzo ważną częścią
postępowania epidemiologicznego -
służy do
formułowania hipotez przyczynowości chorób
pojęcie warunków społeczno - bytowych nie
zostało ściśle zdefiniowane, obejmuje takie
zmienne jak:
–
zawód
–
dochód
–
warunki mieszkaniowe
–
pozycja społeczna itp.
WARUNKI SPOŁECZNO - BYTOWE
- charakterystyka osób
(2)
:
Do pomiaru standardu społeczno -
bytowego stosuje się:
pojedyncze elementy tego pojęcia
albo
tworzy się kompleksowy wskaźnik
obejmujący pewną liczbę zmiennych