Koniec XVIII i wiek XIX to czas przełomu w odniesieniu
do opieki nad moralnie zaniedbanymi - jak ich wtedy
nazywano.

W XIX w. powstają liczne zakłady poprawcze (zwane

przytułkami, koloniami, reformatoriami)

Nieletnich oddziela się od dorosłych przestępców.

Celem kary pozbawienia wolności była nie tyle zemsta na
winowajcy co jego poprawa. Z jednej strony modyfikowano
(np. Belgia) znane od XVI w. formy opieki w więzieniach i
zakładach wychowawczych /wspólnota życia, umoralnianie,
surowa karność, regulamin, praca i kształcenie
elementarne- brak indywidualizacji/

W przeciwieństwie do tego systemu w Szwajcarii

upowszechniano (wzór Pestalozziego, Fellenberga) model
wcielania nieletnich do rodzin rolniczych / w tym systemie
wszystko zależało od głowy rodziny. Dodatnie strony:
atmosfera rodzinna. Negatywne: brak planowej nauki, pracy/

Francja: system mieszany /sztuczne rodziny złożone

z pewnej liczby wychowanków, mieszkających w oddzielnych
domach, połączonych wspólnotą życia pod okiem wychowawcy/

Kierunki rozwoju opieki moralnie (społecznie) niedostosowanych

system celkowy 1828 r.(Filadelfia): separacja więźniów (osobne

oddziały dla dzieci i młodzieży)
system augsburski : rozwinięcie systemu celkowego/ zakaz kontaktu

werbalnego między skazanymi. Resocjalizacja przez pracę/.
system progresywny (Szwajcaria): więzień przechodził przez

kolejne etapy na drodze adaptacji do życia społecznego. Uważano,

że grupa wpływa demoralizująco na osadzonego.
resocjalizacja przez wspólnotę rodzinną (Pestalozzi, Fellenberg

zakład w Hofwyl). W XIX w. ten model był najpełniej realizowany w

Mettrey we Francji / tekst źródłowy/
republika młodzieżowa w Freeville (1895)w stanie Nowy York (idea

całkowitej samodzielności i odpowiedzialności wychowanka)Była to

pierwsza placówka w której jednocześnie przebywali chłopcy i

dziewczęta. Ustanowiono trójdzielny /Monteskiuszowski/ model

władzy. Dbano o zdrowie wychowanków, sporo czasu poświęcano na

sport i kulturę. /tekst źródłowy/

Włochy: św. Jan Bosco (1815-1888)

- W 1842 r. zakłada w Turynie Oratorium (św. Franciszka Salezego) dla dzieci w myśl

dewizy „ora et labora” /około 1850 r. w zakładzie było już 700 dzieci, co

skłoniło go do uruchomienia kolejnych oratoriów/

- założyciel Zgromadzenia Salezjanów (1859)
- Wydawał podręczniki / „Historia święta”, „Krótka historia Kościoła”, „Nauczanie

młodzieży”- 80 wydań/

- Wydawał czasopisma dla dzieci, np. „Przyjaciel dzieci”, „Czytania Katolickie” ;

książki – „Nauczanie młodzieży”

- Twórca warsztatów w których uczono zawodu(m.in. stolarstwo, szewstwo, krawiectwo,

piekarstwo)

- Salezjanie utworzyli ponad 160 placówek do końca XIX w. w Europie dla blisko 100

tys. wychowanków. W samym Turynie przebywało około 1400 wychowanków, uczących się

różnych rzemiosł, pobierających naukę w gimnazjum.

- Atmosfera zakładów salezjańskich: unikano metod represyjnych, karcenia

wychowanków. Ze względu na ustawiczne chronienie dziecka od zła ten system zwano

„prewencyjnym”.

- W Rzymie było 10 placówek dla dzieci moralnie zaniedbanych, głównie prowadzonych

przez zgromadzenia zakonne

- Władze państwowe w pełni współpracowały z zakonami

Francja

- opiekę nad nieletnimi sprawują głównie instytucje dobroczynne,

zwane „koloniami rolniczymi”/cel: poprawa moralna wychowanka,

wdrożenie do pracy, głównie na roli/

- obok „kolonii rolniczych” istniały znane wcześniej sierocińce
- 1839 r. pierwszy zakład dla dzieci przestępczych powstał w Mettrey

pod Tours. Prowadził go August de Metz.

- Twórcy placówki uważali, że przestępstwa popełniane przez

nieletnich są skutkiem zaniedbań wychowawczych w rodzinie i

środowisku dlatego należy otoczyć ich należytą opieką wychowawczą.

Praca na roli „sprzyja rozwojowi fizycznemu i łagodzi

namiętności”.

- Wychowanków podzielono na oddziały zwane rodzinami (po 30-40 osób,

które nadzorował zwierzchnik. Poszczególne rodziny, oznaczone

kolejnymi literami alfabetu,zajmowały piętrowe domki,a cala

kolonia przypominała wioskę.Prócz pracy uczono podopiecznych,

ściany domków wyklejono obrazami i cytatami umoralniającymi.

- Przez 20 lat wzrosła liczba wychowanków do

blisko 700. Rząd francuski wspierał finansowo tę
placówkę i nowopowstające kolonie poprawcze /blisko 50
kolonii w 1857 r., z tego 12 rządowych i 37 prywatnych/
- Do kolonii przyjmowano nieletnich przestępców w wieku
od 8 do 20 lat. Uczono ich pisać, czytać, rachunków i
elementarnej wiadomości z historii. Każdy z wychowanków
mógł wybrać 1 zawód /kolonia miała liczne
warsztaty/podopieczni uczyli się gry na instrumentach
dętych i bębnach wojskowych. Za pracę otrzymywali
wynagrodzenie, a najlepsi nagrody pieniężne i honorowe.
- Kary: napomnienia, areszt ze związanymi rękami, zakaz
zabaw
- /placówka stała się wzorem dla innych tego typu
placówek w Europie i w świecie/
- Francja wprowadziła w końcu XIX w. instytucję
zawieszenia kary (1891 r.)Stosowano praktykę wolności
dozorowanej. Zostało to potwierdzone wprawie z 1912 r.
ustanawiającym sądy dla nieletnich (13-18latkowie)

W 1855 r. przy kolonii Metrrey powstaje

„Dom Ojcowski”- placówka dla niepoprawnych dzieci
z zamożnych rodzin. Z każdym podopiecznym de Metz
przeprowadzał osobistą rozmowę (często na tym
etapie następowała wola poprawy)Dom Ojcowski miał
osobne wejście, chłopcy spali w osobnych celkach,
nie mogli się miedzy sobą porozumiewać. Środki
wychowawcze polegały na stosowaniu rad, pouczeń,
przykładów. Każdy wychowanek miał swego pedagoga,
który czuwał nad jego edukacją i zachowaniem. W
miarę poprawy chłopiec mógł opuścić celkę i
przechodził do ładniejszego pomieszczenia.
Chłopiec mógł odbywać przechadzki po okolicy z
opiekunem po to by widział ciężką pracę chłopów.
Taka terapia trwała około 2 miesięcy. De Metz
kontaktował się wówczas z rodziną chłopca i
decydował czy można oddać go rodzinie czy też
kontynuować terapię.

Francja c.d.

- na początku XX w. istniała instytucja rodzin

zastępczych. Sprecyzowano zasady opieki nad
dziećmi nieślubnymi

- W 1912 r. ruszają we Francji sądy dla

nieletnich / wobec nieletnich 13-18 lat, którzy
dokonali przestępstwa stosowano dozór wolnościowy,
nie dłużej niż do ukończenia przez dozorowanego 21
lat.oprócz tego przewidziano dozór kuratora
tytułem próby (wybierano osoby godne zaufania -
mogły być to zarówno kobiety jak i mężczyźni,
pełnienie tych funkcji było nieodpłatne. Kuratorów
zawodowych we Francji ustanowiono dopiero po II
wojnie światowej (1945)

Holandia

- wzór francuskie kolonie rolnicze. W holenderskich koloniach (od 1818

r.)przebywali w dorośli żebracy, małoletni. W połowie XIX w. powstaje w Rijssel

osada rolnicza dla 150 chłopców w wieku od 9 do 14 lat, zwana niderlandzkim

Mettrey.

- Osada znajdowała się w pięknym, otoczonym zielenią miejscu. Wychowankowie

mieszkali w osobnych domkach.

- Podopieczni byli wychowywani w sposób wojskowy: „odgłos trąby budzi ich rano,

wzywa do stołu, do szkoły, warsztatów, ogrodów, roli i z powrotem do domu. Trzy

razy dziennie,po śniadaniu, przed obiadem i przed wieczerzą odbywa się rewia

ogólna. Nadaje się stopnie dowódcom manewrów (...) najmniejszy błąd w

poruszaniach lub postawie wywołuje naganę”.

- We wszystkich pomieszczeniach umieszczano umoralniające zwroty /np. „ubogim jest

człowiek, który nie ma nic więcej prócz pieniędzy” ; „praca ma złoty

fundament”lub „głupim jest kto żyje ubogo, ażeby umierał bogato”. Biblia była

jednym z ważniejszych środków wychowania.

- Nie stosowano kar cielesnych, co wieczór 1 godzinę poświęcano na ćwiczenia

fizyczne. Pobyt w zakładzie uzależniony był od woli rodziców (w każdym momencie

mogli zabrać dziecko)

- Uroczyście obchodzono urodziny poszczególnych wyhcowanków
- Wychowankowie tej kolonii wyrastali na ogół na porządnych obywateli

Anglia

- w Anglii już od X w. istniało prawo zakazujące wykonywania kary śmierci na

przestępcy poniżej 15 r. życia(z wyłączeniem recydywy)

- 1876 r. system probacji, czyli zawieszenie wykonywania kary po złożeniu

przyrzeczenia dobrego sprawowania się i wyrażenia zgody na poddanie się

kontroli kuratora społecznego lub zawodowego /wprowadzony przez Kościół

anglikański/

- Na przełomie XVIII/XIX w. parlament pracował nad ustanowieniem rozwiązań

prawnych, które wykluczałyby umieszczanie młodocianych przestępców razem z

dorosłymi

- W 1846 r. Maria Papè Carpantier (1815-1878)zakłada w Lewi’s Mead szkołę, w

której oddziaływała na wychowanków przez wychowanie religijne i moralne

/akcentuje potrzebę tworzenia nowoczesnych placówek, prowadzonych przez

państwo, instytucje społeczne i osoby fizyczne)

- Pod wpływem rozwiązań w Mettrey w Anglii uruchomiono instytut, zwany „Szkołą

Redhilską” (1850)który szybko zdobył opinię najlepszej placówki brytyjskiej.

Wizytował ją de Metz. Powodzenie tego zakładu zaowocowało powstaniem National

Reformary Union, które roztoczyło opiekę nad ok. 50 tys. nieletnich,

podrzutków, opuszczonych i żebraków. W 1868 r. istniało w Anglii 50 zakładów

poprawczych dla chłopców i 36 dla dziewcząt (+ Szkocja 14 placówek)

Anglia c.d -

Borstal

- zakłady Borstalu przeznaczone były dla młodzieży przestępczej w wieku od 16

do 23 lat.Pierwsza placówka ruszyła w 1905 r. z inicjatywy sir Evelin

Ruggles-Brise

- Podstawa systemu: indywidualizacja w traktowaniu podopiecznych, każdy zakład

przeznaczono dla innego typu młodzieży (ze względu na wiek, rozwój umysłowy,

fizyczny, stopień demoralizacji) Prowadzono rzetelne rozpoznanie, selekcję.

- Każdy zakład składał się z kilku domów (dla 60-70 wychowanków podzielonych na

grupy)

- Podopieczni pracowali przy budowie dróg, mostów itp., następnie przechodzili

przez szkolenie rzemieślnicze, uczyli się w szkole

- Wychowankowie dzielili, w zależności od noszonych ubrań, na „brązowych”/bez

przywilejów/ i „błękitnych”/pracowali bez nadzoru, swobodnie poruszający się,

bez nadzoru/ Błękitnym stawał się wychowanek po przejściu 4 stopni brązowych

- Przywiązywano wagę do wychowania fizycznego
- Odwoływanie się do honoru wychowanka dawało pozytywne rezultaty
- 1908 r. „Children Act”- zwany „kartą dziecka” /dokument obejmował całokształt

spraw związanych z opieką na dzieckiem nieślubnym- ustanowiono opiekuna z

urzędu/

Belgia

- dwa pierwsze zakłady poprawcze /kolonie/ powstały w 1843 r. z inicjatywy

Ministerstwa Sprawiedliwości /tzw. ècoles de réforme), jedna dla chłopców (500)

i druga dla dziewcząt(300). Nadzorował je główny inspektor więzień w Belgii.

Kilka lat później powstała kolejna placówka. Wszystkimi kierował Wilhelm Poll,a

potem jego syn.

- Wychowankowie podzieleni byli na oddziały, którymi zawiadywali nadzorcy
- Prócz pracy na roli uczono ich rzemiosła, wpajano elementarne wiadomości,

umoralniano ich

- W Belgii (poł. XIX w.) powstawały tzw. maison penitentiare k. Luksemburga –

były to placówki w których resocjalizowano przez pracę, ale stosowano też

środki karno-represyjne

- Dzieci w Belgii poddawano badaniom testowym. W laboratorium psychologicznym w

Moll przechodziły badania słuchu, wzroku, wydolności fizycznej. Po 3 miesiącach

pobytu w Instytucie kierowano je do zakładów wychowawczych. Dzieci upośledzone

umysłowo kierowane były do szkół zamkniętych.

- W 1881 r. w Belgii przyjęto ustawę o opiece społecznej /dotyczyła zasad opieki

nad upośledzonymi umysłowo, chorymi, niewidomymi, kalekami/

- w 1912 r. uchwalono ustawę o opiece nad dzieckiem (wg Balcerka był to „mały

kodeks praw dzieci”)

USA

- 1876 r. rusza reformatorium w Elmirze dla

skazanych w wieku 16-20 lat /tekst źródłowy/

- Republika młodzieżowa w Freeville (1895)- ośrodek

wiejski, przeznaczony dla opuszczonej i trudnej

młodzieży obu płci. W 1912 r. było tam 100

chłopców i 70 dziewcząt- z tego 35% skierowanych

przez sądy, reszta przez rodziców lub opiekunów,

w wieku 14-21 lat. Był to prywatny zakład: idea

„wolność” i „Nic bez pracy” /tekst źródłowy/

- Miasto chłopów „Boys Town” w Omaha, stan Nebraska

(1917)była to placówka dla opuszczonych chłopów,

którym starał się dać wszechstronne wychowanie,

przygotowanie zawodowe

/tekst źródłowy/

Szwajcaria

- za prekursora opieki nad dziećmi opuszczonymi, osieroconymi i zaniedbanymi

moralnie uznaje się Jana Henryka Pestalozziego /miłość do dziecka, empatia,

wyrobienie w wychowanku sił pozwalających mu na pełny udział w życiu

społecznym/ W pierwszym zakładzie (Neuhof) Pestalozzi stworzył podstawy swego

systemu opiekuńczego / praca fizyczna podstawą rozwoju psychofizycznego,

ogólne wykształcenie drogą ku harmonijnemu rozwojowi sił i zdolności, które

dała dziecku natura: „coraz bardziej zdaje sobie sprawę, że możliwości realizowania

swoich ideałów opierają się na ojcowskim stosunku do dzieci (...) dopiero gdy stosunki w

zakładzie ułożą się jak w rodzinie, można będzie mieć nadzieją na dobre wyniki wychowania.

Bez takiej organizacji zakładu wszelkie nadzieje pozostaną w sferze marzeń”

- Poza Neuhof opiekował się dziećmi w Stanz, Burgdorf, Yverdon. W placówkach

tych prowadził szkoły elementarne, także seminaria dla nauczycieli i szkołę

średnią (Yverdon)

- W XIX w. szwajcarskie zakłady wychowawczo-poprawcze podlegały ustawodawstwu

poszczególnych kantonów

- Interesującą placówką był zakład w Baechtelen k. Berna /stosowano selekcję,

podział na rodziny, atmosfera przyjaźni, praca na roli,nauka rzemiosła,

schludne domki, obchodzono święta i różnorodne uroczystości/

- Istniało zróżnicowane ustawodawstwo w poszczególnych kantonach

Austria i Austro-Węgry (od 1867r.)

- W austriackim kodeksie karnym z 1852 r. wyodrębniono 3

okresy wiekowe odpowiedzialności karnej nieletnich: do 10

lat, 10-14 i 14-20 lat. Nieletni do 10 r. nie ponosili

żadnej odpowiedzialności za swoje czyny. Za zbrodnie

popełnione w przedziale wiekowym 10-14 lat nieletnich

kierowano do placówek wychowawczo-poprawczych. Po 20 r.

życia –pełna odpowiedzialność (zamiast kary śmierci

wieloletnie więzienia)

- 1885 ustawa o zakładach poprawczych sądy orzekały w stosunku

do nieletnich 14-18 lat umieszczenie ich w zakładzie

wychowawczo-poprawczym (mogli w nich przebywać do 21 r.

życia) Na wzór niemiecki ustanawiano dozór kuratorski,

kierowano do rodzin zastępczych, do zakładów wychowawczych i

ostatecznie poprawczych. Do wybuchu I wojny światowej liczba

zakładów wychowawczo-poprawczych była niezadowalająca

W 1905 r. Minister Sprawiedliwości nakazał

tworzenie w więzieniach specjalnych oddziałów dla
nieletnich w wieku 14-18 lat.

Austro-Węgry były jedynym krajem europejskim,

który organizował (w pełni) państwową opiekę nad
dziećmi zaniedbanymi, opuszczonymi i występnymi
(ustawy z 1908 i 1913 roku)

Na obszarze zaboru austriackiego pierwsze

zakłady wychowawczo-poprawcze powstały tuż przed I
wojną światową w: Przędzielnicy k/Przemyśla na
przełomie 1913 /1914 roku i w Cieszynie (1912 r.),
znany jako Śląski Krajowy Zakład wychowawczo-poprawczy
/dla 150 chłopców kierowanych na mocy wyroków
sądowych. Wykonywali pracę, uczyli się, mieli prawo do
rekreacji. Za najcięższe przewinienia stosowano kary
cielesne (chłosta). Za dobre sprawowanie wychowankowie
otrzymywali bilety do kina, przepustki do miasta,
pozwolenie na wyjazd do rodziny i inne.

Niemcy-ziemie niemieckie

- w 1833 r. w małym domku we wsi Horn k. Hamburga powstał prywatny

zakład dla dzieci przestępczych i pozbawionych opieki. Placówka ta

szybko stała się punktem odniesienia dla innych zakładów w Niemczech

- Kierownikiem szkoły był Jan Henryk Wichern (1808-1881) w zakładzie

było dużo sierot, dzieci porzuconych, przestępczych. Do zakładu

przyjmowano dzieci od 8 lat, w zakładzie przebywały 4-5 lat

- Tworzono rodzinne warunki, dzieci podzielono na grupy (rodziny

obejmujące 12 osób)zamieszkujące osobne domki.

- Resocjalizowano przez pracę, prowadzono naukę (m.in. religia,

arytmetyka, geografia, historia, botanika, zoologia, fizyka, nauczano

rzemiosła

- W połowie XIX w, prócz domu poprawczego, powstałą pensja wychowawcza

dla 30 dzieci zamożnych rodziców /pensja szybko stała się bardzo

znana dlatego przebywały w nich dzieci nawet z Anglii)Wychowankowie

pracowali na roli, pobierali naukę m.in. greki, łaciny i

j.francuskiego.

ziemie niemieckie c.d

- niemiecki kodeks karny z 1871 r. chronił 12 letnie dzieci przed

odpowiedzialnością karną ale mogą być umieszczane w zakładach wychowawczych

lub poprawczych. Nieletni (12-18 lat)działający z rozeznaniem mogli być

skazani na pobyt w więzieniu dla nieletnich

- 1878 r. ustawa o wychowaniu przymusowym dla nieletnich przestępców (dot.

dzieci w wieku 6-12 lat)Dziecko trafić mogło do obcej rodziny lub do zakładu

wychowawczego.

- 1896 r. kodeks cywilny i 1900 r. nowa ustawa o wychowaniu publicznym

nieletnich - w miejsce wychowania przymusowego - wprowadzono wychowanie

opiekuńcze (1900). Ustawa kładła szczególny nacisk na sprawowanie opieki nad

zaniedbanymi dziećmi (do 18 r. życia) przez gminę. Wychowanie publiczne

miało odbywać się pod nadzorem państwa i na koszt publiczny w obcej rodzinie

lub w zakładzie wychowawczym i poprawczym.

- z chwilą powstania sądów dla nieletnich (1908 r.)rośnie rola opieki

specjalistycznej: Lekarze, psychiatrzy, pedagodzy. W 1911 r. było w

Niemczech 200 sądów dla nieletnich. Jednocześnie rozwija się instytucja

kuratora, rodziny opiekuńcze.

- w końcu XIX w. ustawodawstwo niemieckie osobno regulowało opiekę nad dziećmi

przestępczymi i opuszczonymi

ziemie polskie zaboru pruskiego

- w latach 1883-1885 powstał Pomorski Zakład Krajowy w Chojnicach (z

założenia przeznaczony dla obojga płci powyżej 18 lat: skazanych

wyrokami za włóczęgostwo, żebractwo, nierząd) Był to kompleks 2-

piętrowych budynków, zbudowany z dobrej cegły, wyposażony w obiekty

gospodarcze, siec kanalizacyjną i wodociągową.

- Od 1889 r. do zakładu byli przyjmowani również ubodzy, chorzy i

niewidomi. Na mocy niemieckiej ustawy z 1900 r w 1901 r. utworzono

oddział wychowawczy /dla około 100 chłopców do lat 18 skierowanych z

wyroków sądów opiekuńczych i powiatowych/

- w zakładzie panowała bardzo surowa dyscyplina, surowsza niż w

Studzieńcu. Wychowankowie przebywali pod stałym nadzorem wychowawców. W

1901 r. w zakładzie było blisko 600 nieletnich.

- Zakład czerpał dochody z drukarni, gospodarstwa rolnego, ogrodnictwa,

cegielni i licznych warsztatów.

- Zakład posiadał własny szpital i aptekę
- Nieletni uczęszczali do szkoły zakładowej. Uczyli ich nauczyciele

dochodzący z miasta /uczyli w małym wymiarze godzin/

Zakład wychowawczo-poprawczy w Szubinie

- placówka powstała z inicjatywy poznańskiego samorządu. Władze miejskie Szubina

odstąpiły na ten cel 12 morgów ziemi leżącej za miasteczkiem wraz z 10-letnim

budynkiem (po lazarecie powiatowym)

- W latach 1888-1902 budynek zmodernizowano i rozbudowano /powstały 2 sypialnie,

4 izby lekcyjne/

- Do zakładu kierowano nieletnich przestępców w wieku od 10 do 21 lat. Naukę

prowadzono w j.niemieckim (germanizacja)

- Stosowano surowe kary: chłosta, dodatkowa praca, ograniczenie racji

żywnościowych, areszt

- W zakładzie tym stale przebywało ok. 200 osób
- Nie organizowano żadnych zajęć rekreacyjnych, po pracy i nauce byli zamykani w

sypialniach

- Na mocy ustawy z 1900 r. zakład opracował nowy regulamin, zatwierdzony w 1901

r. /ograniczono kary cielesne ale i tak za najmniejsze przewinienia wymierzano

karę „kijów”, istniała izolatka karna, ograniczano racje żywnościowe/

- Młodzież pracowała głównie na roli. Warsztaty przeznaczone były dla młodzieży

starszej, powyżej 14 r. życia

- W zaborze pruskim powstały inne placówki w: Cerekwicy, pleszewie, Kamieniu,

Grudziądzu

Rosja

- w 1843 r.- przy petersburskim więzieniu otworzono oddział dla małoletnich aresztantów
- Z prywatnych funduszy tworzono przytułki (Narwa –1848 r.), Rewlu (1850), Moskwie

(1863), a w Petersburgu zakład moralnej poprawy dziewcząt w 1864 r.

- W moskiewskim przytułku dla nieletnich przestępców istniały warsztaty (produkcja

obuwia, usługi introligatorskie)

- W Rosji, po zniesieniu poddaństwa (1861),dokonano korekty w kodeksie karnym-

łagodzenie kary

- Zgodnie z ustawą z 1897 r. dzieci do lat 10 były całkowicie zwolnione z

odpowiedzialności karnej, a nieletni 10-17 lat-jeśli popełnili czyn bez rozeznania

podlegali dozorowi rodziców lub opiekunów

- Do połowy XIX w. nieletni przestępcy trafiali na ogół do zwykłych więzień. Dopiero w

ustawie z 1864 r. zadecydowano, że będzie się je umieszczać w zakładach poprawczych

/prowadzonych przez organizacje wyznaniowe, stowarzyszenia, osoby prywatne/

- W 1909 r. uchwalono ustawę

„O zakładach wychowania przymusowego dla nieletnich”

/cel

przystosowanie do uczciwego życia nieletnich w wieku od 10 do 17 lat kierowanych do

placówek wych. na mocy orzeczenia sądu/

- W Rosji brakowało placówek poprawczych a placówki wychowawcze podlegały kompetencji

Centralnego Zarządu Więziennictwa.

- Sądy dla nieletnich organizowano od 1912 r.

ziemie polskie zaboru rosyjskiego

Zabór rosyjski:
Kodeks Karzący Królestwa Polskiego z 1818 r. /pierwszy w historii

państwa polskiego/ określał, że młodociani do lat 12 podlegają

tylko „karceniu domowemu”. Młodociany (15-18 lat), który

popełnił zbrodnię - i pochodził przy tym ze środowiska

zaniedbanego moralnie - karany był (nie jak za zbrodnię) lecz

jak za występek popełniony przez dorosłego człowieka. Jeśli

pochodził z normalnego środowiska to w pełni odpowiadał za swój

czyn. Najwyższa kara dla nieletnich było zamkniecie na okres 1

roku w domu poprawy lub w areszcie publicznym /ograniczano im

racje żywnościowe, wykonywali prace, pobierali naukę i byli

umoralniani w duchu religijnym/

W instrukcji z 17 IX 1823 r. pochodzi zapis, że:
„ wiek także przy umieszczaniu więźniów na względzie mieć potrzeba;

szczególniej więźniów małoletnich, nie mających 15 lat, z dorosłymi

zbrodniarzami mieszać nie należy, dla uniknięcia ich zepsucia”

Od lat 20-ych XIX w. starano się nie

umieszczać w jednej celi nieletnich z dorosłymi
więźniami. W stosunku do młodocianych od 1861 r.
odchodzono od kar cielesnych.

Dorosłych przestępców powszechnie karano chłostą.

W Królestwie Polskim organizowano: gubernialne,

powiatowe i miejskie rady opiekuńcze, w celu
zwalczania włóczęgostwa, żebractwa, przestępczości.

Zakłady opiekuńcze dla dzieci niedostosowanych

społecznie otoczone były stałym nadzorem, m.in. z
uwagi na potencjalną możliwość działalności
niepodległościowej.

Niewątpliwie na ziemie polskie zaboru

rosyjskiego docierały prądy penitencjarne z Europy
zachodniej.

W Kodeksie Kar Głównych i Poprawczych KP

z 1847 r. aż 7 artykułów dotyczyło
okoliczności łagodzących względem nieletnich.
Znalazło się w nim zalecenie by nieletnich,
skazanych na umieszczenie w domu poprawy,
twierdzy lub wieży nie mieszać z dorosłymi
przestępcami.

W praktyce zapis ten wprowadził w życie

nadzorca więzienia kieleckiego- Franciszek
Maternicki w 1850 r. /wszystkich nieletnich
10-14 lat umieścił w osobnym oddziale/ Wobec
nieletnich (w wieku 10-14 lat) sędzia
rozpoznawał czy czyn popełniony był świadomie.
Do 17 r. życia młodociany przestępca
umieszczany był w zakładzie poprawczym.

Idąc za przykładem więzienia kieleckiego

Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych KP czyniła
starania aby podobne oddziały powstawały w innych
placówkach więziennych, ale na ogół bezskutecznie
(brak środków)

W 1859 r. w wydanej instrukcji dla więzień KP

napisano, że nieletni do lat 15 mają być odseparowani
od pełnoletnich, a w nocy - w miarę oczywiście
możliwości – sypiać w odrębnych celach.

W 1871 r. staraniem Józefa Wieczorkowskiego

(1804-1883) {prezesa Sądu Apelacyjnego Królestwa
Polskiego} rząd carski zatwierdził Statut Towarzystwa
Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych (TOR) Cele
Towarzystwa to m.in.:
„§1. Towarzystwo zakłada sobie pracować nad moralną
poprawą dzieci płci obojga, które przez występek
przez sąd na karę skazane zostały, tudzież nad
polepszeniem losu nieletnich żebraków i włóczęgów bez
przytułku” /cyt. Za S. Mauersberg (red), Dzieje szkolnictwa i
pedagogiki specjalnej... S. 138./

Studzieniec k/Skierniewic

W 1876 r. w Studzieńcu powstał pierwszy na ziemiach polskich dom

poprawczy dla nieletnich przestępców, założony z inicjatywy TOR.

Placówkę tę wzorowano na francuskim Mettrey. Placówka ta powstała z

inicjatywy wspomnianego Józefa Wieczorkowskiego, który zdołał

skupić wokół idei poprawy losu nieletnich wielu wybitnych działaczy

społecznych i pisarzy, w tym: Bolesława Prusa i księcia Tadeusza

Lubomirskiego, a potem H. Sienkiewicza, M. Konopnicką, prezydenta

Warszawy – Sokratesa Starynkiewicza.
Statut placówki powstał w oparciu o przeprowadzone we Francji,

Szwajcarii i Belgii rozeznanie co do kierunku resocjalizacji

nieletnich. Kierownictwo powierzono nauczycielowi z Ins.Dz.Mor.Zan.

Na Mokotowie Zygmuntowi Zajewskiemu, który osobiście udał się do

Mettrey. W latach 80-ych XIX w. zakład studzieniecki był już znany

w Europie i na międzynarodowym kongresie w Paryżu zaliczono go do

grupy najlepszych placówek na kontynencie.

W pierwszym roku działalności przyjęto

zaledwie 9 wychowanków. W 1877 r. było 50

chłopców, a w 1887 już 150. Przez 30 lat placówka

rozwijała się bardzo pomyślnie, aż do 1906 r.

bunt wychowanków. /kradzieże, samowola, ucieczki/

Z ogólnej liczby 6625 wychowanków (lata

1876-1924) przypadło 1896 ucieczek.

Proceder ten był tym częstszy czy więcej

stosowano kar cielesnych.

-

Karę chłosty zniesiono dopiero w 1908

r.
- Według regulaminu z 1898 r. za palenie
papierosów karano 17 uderzeniami batem,
za próbę ucieczki-9, za łakomstwo i
kradzież- 2. W 1903 r. zaostrzono kary:
i tak za ucieczkę 25 uderzeń, kłótnia i
bójka –7, kłamstwo-5, samowola, lenistwo
i opór po 4 uderzenia. Bito do krwi!

-

W zakładzie studzienieckim prowadzono

nauczanie. Z grona wszystkich nieletnich
przestępców 2/3 nie umiało czytać i pisać (za
lata 1882-1904)Praca wychowawcza zakładu była
ściśle powiązana z nauczaniem ogólnym i
zawodowym.
- Chłopcy podzieleni byli na grupy: „grupa
obserwacyjna”, „pierwsza rodzina wychowawcza”,
„rodzina społeczna” (przystosowani do życia
społecznego). Wychowankowie mogli brać udział w
pracy samorządu i sądów koleżeńskich, kółek
samokształceniowych i innych.
- co kwartał udzielano nagrody za koleżeństwo,
nagrody zbiorowe dla poszczególnych
„oddziałów”/”rodzin”.

Osiągnięcia zakładu w Studzieńcu:

W początkowym okresie swej działalności

Studzieniec /Zajewski, Walenty Miklaszewski/
- w aspekcie organizacji i sukcesów
wychowawczych był porównywalny nawet z
francuską kolonią Mettrey.

W 1882 r.W. Miklaszewski- twórca

systemu wychowawczego, powiedział: „zakład
studzieniecki, którego system i działalność jest znana
daleko poza granicami kraju naszego, wydał już
setkę użytecznych pracowników na niwie społecznej”
/cyt. za S.Mauersberg..., s.145/
Istota pracy w zakładzie polegała na
rozszerzaniu uprawnień wychowanka w miarę
czynionych przez niego postępów,
stopniowanie nagród, awans do kolejnej
„rodziny”, indywidualne podejście do każdego
wychowanka.

W II Rzeczypospolitej opinia publiczna była

wstrząśnięta głośnym procesem w sprawie okrutnego
traktowania wychowanków Studzieńca z lat 1927-
1931 /udowodniono, że strażnicy, wychowawcy
znęcali się nad podopiecznymi- np. kaleczyli ich,
zachęcali do bójek, sami bili wychowanków/ W
związku z tą sprawą Zakład przejęło Ministerstwo
Sprawiedliwości, a na stanowisko dyrektora
powołano Piotra Suchana. W swoich wspomnieniach
pisał:

„miałem w zakładzie prawdziwy konglomerat

najrozmaitszych typów:jednostki o normalnej inteligencji i
umysłowo upośledzone, histeryków i najrozmaitszych
psychopatów, jednostki ulegające okresowym
zamroczeniom epileptycznym, zdradzających zboczenia
seksualne”

Zakład dla Dziewcząt w Puszczy Mariańskiej

- w 1891 r. z inicjatywy Towarzystwa, które ustanowiło zakład w Studzieńcu

powstaje kolonia dla skazanych dziewcząt w Puszczy Mariańskiej /odległy 3

km od Studzieńca/

- Zakład umożliwiał przyjęcie 50 dziewcząt, ale średnio przebywało w nim od

10 do 17 podopiecznych. Dopiero w latach 1910-1913 zwiększyła się liczba

przyjęć

- zakład zamknięto w 1924 r. z powodu remontu. Po jego zakończeniu w 1927

r. umieszczano w nim tylko młodszych chłopców z zakładu studzienieckiego

- zakład dla Dziewcząt nie przypominał więziennej placówki ze Studzieńca.

Prowadzono w nim nauczanie, ale na bardzo niskim poziomie /wiele

dziewcząt wykazywało cechy upośledzenia umysłowego/ „dziewczęta nie

nosiły szarych mundurków, nie stawały na głos trąbki na apelach.

- W opinii A. Komorowskiego z 1929 r.:
„ Wychowanki Puszczy nie robią wrażenia na tyle zepsutych, jak chłopcy w Studzieńcu,

raczej może wyglądają na nieszczęśliwe i przygnębione niż złe i zepsute. Strona

moralna dziewcząt przedstawiała się również nie tak rozpaczliwie jak w Studzieńcu,

większość dziewcząt dostawała się do Zakładu drogą wyroków sądowych, przeważnie za

kradzież” /A.Komorowski, nieletni przestępcy, Warszawa 1929./

Szkoła Pracy w Strudze

- w 1911 r. w Strudze k/ Radzymina powstała Szkoła

Pracy - założona przez Towarzystwo Opieki nad

Uwolnionymi z Więzień

- Była to szkołą dla mężczyzn zwolnionych z więzień

(także na prośbę rodziców), ze szczególnym

przeznaczeniem dla nieletnich w wieku od 14 do 18

lat

- Kierownictwo zakładu spoczywało w rękach pani

Nowackiej

- Nie stosowano kar cielesnych
- Przebywało w nim kilkudziesięciu wychowanków
- Zakład zamknęły niemieckie władze okupacyjne

podczas I wojny światowej /tekst źródłowy/

Zakład w Wielucianach k/Wilna

- uruchomiono w 1901 r. przez władze rosyjskie
- Utworzono w nim szkołę zakładową o programie 7-oddziałowej

szkoły powszechnej, kształcącej w zawodach: ogrodnik, rolnik,

kowal, stolarz, ślusarz, krawiec, szewc, murarz. Warsztaty

zaspokajały w zasadzie wewnętrzne potrzeby placówki i tylko

oddział krawiecki i szewski przyjmowały zamówienia prywatne.

- Przygotowanie rolnicze odbywało się na terenie folwarku

Wieluciany (łącznie z zakładem 190 ha ziemi ornej, 48 ha łąk,

8 ha nieużytków i 32 ha lasu)

- Wychowanków dzielono na 4 grupy zwane „drużynami”. Do I grupy

należeli najgorsi wychowankowie, do II wykazujący chęć

poprawy, do III ci którzy wykazywali wyraźną poprawę, do IV

wychowankowie cieszący się pełnym zaufaniem. Drużyny dzieliły

się na sekcje a na ich czele stali najlepsi wychowankowie

- Personel placówki stanowili: kierownik zakładu, ksiądz,

nauczyciel, lekarz, felczer, 9 dozorców-wychowawców, praczka

i stróż

- W zakładzie tym pracowała czasowo Natalia Han-Ilgiewicz

(1895-1978)

Fryderyk Skarbek (1792-1866)

- Urodził się w Toruniu, w zamożnej rodzinie kasztelana inowrocławskiego. Z

powodu bankructwa rodzina przeniosła się do Żelazowej Woli, gdzie Fryderyk

pobierał naukę u Mikołaja Chopina ojca Fryderyka Chopina.

- Od 1805 r. rozpoczął naukę w Liceum Warszawskim u Bogusława Samuela Lindego.

W latach 1809-1811 studiuje w Paryżu (ekonomia). Był prof. w Szkole Prawa, a

następnie od 1818 r. objął katedrę prof. ekonomii w nowoutworzonym UW.

- Był członkiem warszawskiego TPN /autor wielu cenionych publikacji

ekonomicznych/

- W 1822 r. wydaje pracę: „O poprawie moralnej winowajców w

więzieniach” /ogłoszona na forum TPN/ Na zlecenie ministra spraw

wewnętrznych, Tadeusza Antoniego Mostoswkiego, przeprowadził

inspekcję więzień krajowych (złożył raport z którego wynikało, że

nieletni przebywają z dorosłymi więźniami. Ułożył statut nowoczesnej

placówki wychowawczej.

- W 1828 r. wyjechał do Niemiec, Francji, Holandii - celem poznania organizacji

zakładów poprawczych /przygotował drukowane sprawozdanie z tej podróży/

- /tekst źródłowy/

W 1830 r. bawił w Petersburgu, gdzie dowiedział się

o wybuchu powstania listopadowego, w którym nie brał
udziału. Jego negatywny stosunek do insurekcji czynił z
niego dobrego kandydata na stanowiska państwowe po
stłumieniu powstania. Iwan Paskiewicz mianował F. Skarbka
członkiem Rady Głównej Opiekuńczej Zakładów Dobroczynnych
i powierzył mu reformę więziennictwa.

W 1854 r. został dyrektorem Komisji Rządowej

Sprawiedliwości, w 1861 r. nie przyjął stanowiska w
rządzie Aleksandra hr. Wielopolskiego.

Fryderyk Skarbek uważał, że warunkiem uzyskania

poprawy jest dobra znajomość charakteru i skłonności
nieletnich, które skłoniły go do popełnienia czynu
przestępczego. Zalecał przygotowanie kwalifikowanych kadr
pedagogicznych. Wykluczał wszelkie kary fizyczne i
cielesne. W 1829 r. – z jego inspiracji- powstało
Towarzystwo Wspierające Instytut Dzieci Moralnie
Zaniedbanych, a na kierownika tej placówki wybrał
Stanisława Jachowicza.

/Instytut Moralnej Poprawy dzieci na Mokotowie/

Stanisław Jachowicz (1796-1857)

- Uczeń szkoły obwodowej w Rzeszowie (1805-1808), następnie gimnazjum w

Stanisławowie i liceum lwowskim (od 1814 r.)Angażował się w życie

kulturalne miasta /tłumacz, członek tajnego związku literackiego/

- Od 1818 r. w Warszawie: naucza w prywatnych żeńskich pensjach

(Plewińskiej i Wilczyńskiej), pracuje jako kancelista w Biurze

prokuratorii Królestwa Polskiego. W 1820 r. wstąpił do Związku Wolnych

Polaków

- 1824 r. wydaje „Bajki i powiastki”- zapoczątkowując nowy typ literatury

dziecięcej /poezja dla dzieci/

- 1827 r. wydaje „Pamiętniki dla dobrych dzieci”, a w 1829 r. „Naukę o

zabawie dla najmłodszych”. Pracował ponadto nad elementarzem dla

dzieci. Istota wychowania - wychowanie moralne/uczciwość, pobożność,

miłosierdzie, pracowitość/ Współpracuje z Klementyną Tańską-Hoffmanową,

pisząc na łamach „Tygodnika dla dzieci” (229 numerów pisma)

- W latach 20-ych XIX w. poznaje F. Skarbka włączając się w prace nad

Instytutem Moralnej Poprawy Dzieci. Osobiście angażuje się w zbieranie

środków na utworzenie tej placówki. Na łamach „Dziennika dla Dzieci”

nakreśla cele wychowawcze zakładu.

-

w ramach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności (WTD

od 1814 r.)założył w 1833 r. Szkółkę dla Sierot (głównie

dla dzieci, które straciły rodziców podczas powstania) Z

czasem przebywało w niej ok. 170 chłopców i dziewcząt

(uczono ich zawodu, uczono historii, rysunku, geometrii,

technologii, j. rosyjskiego i niemieckiego)Napisał dwa

poradniki: „Książkę dla rzemieślnika” i „rozrywki dla

młodzieży rzemieślniczej”. Wychowankowie posiadali

książeczki oszczędnościowe, odbywali praktyki u majstrów,

niejednokrotnie zakładali własne warsztaty.
- Jachowicz zwracał wyjątkową uwagę na właściwy dobór

nauczycieli

- w czasie powstania listopadowego (1830-1831)Jachowicz

na łamach „Dziennika dla dzieci” informuje o celach walki

powstańczej. Angażuje się w prace Związku Dobroczynności

Patriotycznej- założonym z inicjatywy Klementyny

Hoffmanowej.

Instytut Moralnej Poprawy Dzieci na Mokotowie

- Placówka ta nawiązywała organizacyjnie do sierocińca z 1629 r.

(Bractwo św. Benona)

- „Ojcem chrzestnym” placówki był F.Skarbek, który po powrocie z

zagranicy w końcu 1828 r. /Francja, Niemcy, Holandia/wygłosił w TPN

odczyt: „O Instytucie Berlińskim dla poprawy moralnie zaniedbanych

dzieci”, kreśląc wizję podobnej placówki w Królestwie Polskim.

Placówka ruszyła już w 1828 r. pod nadzorem rady A Administracyjnej

i wydatnym wsparciu finansowym społeczeństwa.

- W statucie Instytutu z 1830 r. zapisano: „ma się zajmować opieką

nad tymi dziećmi, których rodzice dla ubóstwa, niedbalstwa lub

zepsucia swego, w moralnym zaniedbaniu zostawiają, i takich, które

z tego powodu dopuściły się już przestępstwa” /cyt. za M. Kalinowski, J.

Pełka, s.62/

- Do zakładu przyjmowano chłopców w wieku 6-14 lat. Pierwotna

siedziba mieściła się przy ul. Okopowej. W dniu 15 marca 1831

Instytut zamknięto - walki powstańcze (czerwiec 1831 r. budynek

spłonął)

- od 1834 r. Instytut mieścił się przy ul.
Konwiktorskiej, w pałacu Chodkiewiczów. W latach 50-ych
XIX w. przebywało w nim w przybliżeniu 50 moralnie
zaniedbanych /umieszczeni tam na skutek kary sądowej i
administracyjnej, za złe postępowanie, bezskuteczne
staranie rodziców, z powodu pozbawienia „opieki
rodzicielskiej”.
- od 1854 r. Instytut mieścił się w Królikarni /fundacja
Julii i Ksawerego Pustowskich/ zgromadzony dzięki
zapisom donatorów majątek pozwolił na budowę nowego domu
w 1862 r. na Mokotowie. Projekt budynku przygotował
Henryk Marconi (oficjalne otwarcie 25 XI 1862) W
Królikarni urządzono odtąd doświadczalny, zwany kolonią
Ksawerów (od imienia głównego fundatora Ksawerego
Pustowskiego) W 1870 r. ciężar prowadzenia placówki
przejęła Rada Miejskiej Dobroczynności Publicznej a na
pocz. XX w. władze miasta.

- Zadania Instytutu: „zabieganie o moralną poprawę
wychowanków,a środkami do tego maja być nauki moralne i
moralne”. Rodzice nie mieli prawa zabierać, ani odwiedzać
dzieci. Panował surowy regulamin. Każdy wychowanek miał
obowiązek sumiennie pracować i uczyć się. Jeśli łamał
przepisy mógł być pozbawiony posiłków, nie wolno mu było
swobodnie poruszać się po zakładzie, zamykano go w sali,
stosowano chłostę.
- Nauka: religia, rachunki, kaligrafia, śpiew,
gimnastyka
- Praca:warsztat stolarski, ślusarski, szewski,
wikliniarski, ogród.
- Stosowano system celkowy: nocą wychowankowie spali w
zamkniętych celach, w ciągu dnia pod stałym nadzorem
wychowawców.

Wszyscy podopieczni byli jednakowo umundurowani,

założono im osobiste kartoteki, wydawano skromne posiłki

- w końcu XIX w. rozluźniono regulamin (odwiedziny
rodziców, łagodniejsze kary) Otwarto drugi oddział dla
dziewcząt. Zakład borykał się z problemami finansowymi,
a zmniejszające się dochody poważnie utrudniały pracę
Instytutu. W związku z tym w początkach XX w. w
dzierżawę przekazano Farmę Ksawerów, co doprowadziło do
likwidacji warsztatu pracy wychowawczej.
W 1907 r. Instytut przeszedł pod zarząd Magistratu
Warszawy. W tym czasie w zakładzie przebywało około 50
wychowanków
- łącznie w latach 1830-1880 przez Instytut przeszło
1458 wychowanków
- przed I wojną światową do zakładu przyjmowano nie
tylko dzieci stwarzające problemy wychowawcze, ale też
po prostu sieroty. Placówkę poddano szczegółowej
kontroli władz carskich.
- z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918
r. przywrócono Instytut. Przebywały w nim przeważnie
sieroty, w wieku od 8 do 15 lat /początkowo nie było
szkoły i nie prowadzono nauki zawodu/

Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności (WTD)

- Prowadzi działalność w latach 1814-1950

- Prowadzi przytułek dla starców i kalek z kilkoma

oddziałami dla ok. 400 osób, przytułek dla
rekonwalescentów, 5 przytułków dla 500 sierot
chłopców, 6 przytułków dla sierot dziewcząt (blisko
800), 43 ochrony dla 464 dzieci, 4 żłobki (258
miejsc), 25 szwalni dla blisko 1300 dziewcząt, 17
sal zajęć dla ponad 2700 chłopców, 3 tanie kuchnie,
2 tanie kąpiele, 23 bezpłatne czytelnie, 2 kasy
pożyczkowe, bezpłatne ambulatorium, biuro
pośrednictwa pracy

- WTD zorganizowało nauczanie na poziomie

przedszkolnym, elementarnym, zawodowym, dla
dorosłych

upośledzeni umysłowo

-

Na przełomie XVIII/XIX w. zainteresowania lekarzy i pedagogów

koncentrowały się wokół dzieci głęboko upośledzonych umysłowo

(umiarkowanie, znacznie i głęboko wg terminologii z XX w.)

- jednocześnie w II poł. XIX w. , w miarę rozwoju metod diagnostycznych

(selekcyjnych), w szybkim tempie rosła liczba dzieci lekko upośl.umysłowo.

Ich populacja była dużo większa (i stale rosła)niż dzieci głuchych i

niewidomych.

- Rewolucja naukowo-techniczna II poł. XIX w., racje humanitarne i społeczne

oraz rozwój nauk przyrodniczych, psychologii i pedologii - przemawiały za

podjęciem opieki nad dziećmi lekko upośledzonymi umysłowo.

- Dwie koncepcje opieki: anatomiczno-fizjologiczna i psychologiczno-

pedagogiczna.

- Zwolennicy koncepcji anatomiczno -fizjologicznej diagnozowali etiologię

upośledzenia, badali somatyczne przyczyny zaburzeń. Wybitnym

przedstawicielem tego kierunku badań był Emil Kraepelin (1856-1926), twórca

pojęcia „oligofrenii”. Z kolei Jean De Moore (1867-1941) wyznawał koncepcję

oddzielającą czynniki organiczne od czynników zewnętrznych (zależnych od

warunków wychowania dziecka)

koncepcja psychologiczno-pedagogiczna:

Alfred Binet i Teodor Simon zajmowali się
problematyką dynamizowania rozwoju dzieci z
upośledzeniem umysłowym. Zajmowali się zagadnieniami
porównawczymi miedzy dzieckiem pełnosprawnym a
upośledzonym w stopniu lekkim.

W miarę rozwoju nauk i różnorodnych instytucji

dla lekko upośledzonych umysłowo ta koncepcja stała
się wiodąca. Opracowywano klasyfikacje, które
uwzględniały potencjał dziecka w zakresie realizacji
wymagań programowych w szkole masowej (w tym
kontekście J. Philippe i P. Boncourt podzielili
dzieci upośledzone na 2 grupy: mogące sprostać
wymaganiom szkolnym {lekkie upośledzenie} i nie
nadające się do szkoły dla ogółu dzieci {głęboki
upośledzenie})

- przełom XIX/XX w. to czas udoskonalania
metod diagnostycznych w zakresie upośledzenia
umysłowego /psychologia eksperymentalna i
psychometria/ Alfred Binet (1857-1911)wspólnie
z T. Simonem, opracował i opublikował skalę
metryczną umysłowych zdolności dziecka.
- w 1912 r. William Stern wprowadził pojęcie
ilorazu inteligencji dziecka /określa go jako
stosunek wieku inteligencji do wieku życia/
- na przełomie XIX/XX w. w dyskusji nt.
upośledzonych ścierały się 2 koncepcje:
a) segregacyjna (prowadząca do alienacji
dziecka upośledzonego spośród ogółu dzieci i
umieszczenia go w specjalnej szkole/zakładzie)
b)uspołecznienia i usamodzielnienia do
możliwie pełnego życia w świecie ludzi
pełnosprawnych

Niemcy/ ziemie niemieckie:

Najszybszy rozwój szkolnictwa specjalnego dla up.um. Od połowy

XIX w. powstają dla najsłabszych tzw. klasy uzupełniające

/liczono, że z czasem powrócą oni do szkoły masowej/ Na bazie

klas uzupełniających powstały (od 1867 r.) klasy specjalne. Ich

powstanie związane było z przyjętym przez nauczycieli niemieckich

stanowiskiem, że dzieci um.up. po 2 latach bezowocnej nauki w

szkole masowej, winny być kierowane do osobnych szkół tzw.

pomocniczych /Hilfsschulen/

Na terenie ziem niemieckich (w połowie XIX w.) zorganizowano

„Związek Dla Kształcenia Słabo Rozwiniętych Umysłowo Dzieci”. W

1865 r. w Hamburgu utworzono „Towarzystwo Popierania Akcji

Wychowawczej nad Idiotami i Niedorozwiniętymi” /działalność

księdza Haldenwanga i lekarza K.H. Röscha/ W 1898 r. powstał

Powszechny Niemiecki Związek Szkół dla Dzieci Upośledzonych.

W 1911 r. w Prusach wydano ustawę „W sprawie

kształcenia dzieci niedorozwiniętych i

głuchych” /dotyczyła również ziem polskich zaboru

pruskiego.

Do 1894 r. utworzono 110 klas specjalnych w

32 miastach (dla 2290 dzieci) W 1903 r., w 138

miastach, istniały 572 klasy (dla 12 tys. dzieci)

W 1914 r. 1544 klasy (dla 32771 dzieci)

/dane za

Łukasz Kurdybacha/

- na ziemiach niemieckich do I wojny
światowej zorganizowano wiele instytucji i
form opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym
intelektualnie w stopniu lekkim: klasy,
szkoły, szkoły przygotowujące do pracy,
przedszkola, kolonie dla upośledzonych
przerośniętych wiekiem.
- dla głębiej upośledzonych umysłowo
organizowano odrębne zakłady. Około 1900 r.
było ich ponad 70 dla 10 tys. osób
- przymus kształcenia upośledzonych umysłowo
wprowadzono najwcześniej w Saksonii w 1873 r.
- wybitni niemieccy pedagodzy z tego okresu
to m.in.: Wilhelm Wundt, Johann Weize, Bruno
Mennel, Arno Fuks, Emil Kraepelin, Karl Kern.

Francja:

W Państwie w którym powstała pierwsza szkoła

specjalna dla dzieci głębiej upośledzonych umysłowo
(Eduard Seguin 1837 r.Paryż) - dopiero w 1904 r. powołano
specjalną komisję (z udziałem m.in. Alfreda Bineta,
Teodora Simona), celem zdiagnozowania możliwości
kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo w samodzielnych
w szkołach specjalnych. Wyniki prac tej komisji
opublikowano w 1907 r. w książce Bineta i Simona pt.
„Dzieci anormalne”. W oparciu o prace komisji, w 1909 r.
władze francuskie wydają ustawę o nauczaniu upośledzonych
umysłowo /poprawki w 1944 i 1958 r./prawo nie przewidywało
wprowadzenia bezwzględnego obowiązku szkolnego.

Przez cały wiek XIX opiekę nad dziećmi up.um.

sprawowały szpitale psychiatryczne/ W 1903 r. przebywało w
nich około 3,5 tys. upośledzonych umysłowo(ich liczbę
obliczano na 40 tys.)

Do 1922 r. we Francji powstawały klasy specjalne,

ale było ich tylko 30 dla około 700 dzieci.

Belgia:

Szczególne osiągnięcia w zakresie metod nauczania i

wychowania upośledzonych

W 1901 r. w Brukseli powstaje Instytut Kształcenia

Specjalnego Dzieci Anormalnych, założony z inspiracji
Owidiusza Decroy’ego (1871-1932), twórcy metody ośrodków
zainteresowań/metoda ta zbudowana na bazie idei centralnych
Niemca Fryderyka Froebla polegała na wychowaniu „przez
życie dla życia”. Z inicjatywy Decroly’ego powstały klasy
obserwacji,w których przebywały dzieci na okres 2-12
miesięcy.

O. Decroly, na forum III belgijskiego Kongresu

Neurologii i Psychiatrii w 1913 r., mówił: „problem dziecka
anormalnego trzeba rozpatrywać jako problemat biologiczny, a nie
zwykłą kwestię fizjologii lub pedagogiki”

/cyt. za M. Wawrzynowski, „Szkoła Specjalna”, 1926/27, t.III

/

Jean De Moore (1867-1941)

założył pierwszą szkołę dla dzieci upośledzonych umysłowo
w 1897 r. w Brukseli. W 1898 r. w Antwerpii. Do 1907 r.
utworzono 7 szkół specjalnych dla 791 dzieci. Obowiązek
szkolny wprowadzono w 1914 r.

Stany Zjednoczone (USA)

Na przełomie XVIII i XIX w. upośledzeni umysłowo

niejednokrotnie wychowywani byli wspólnie z niewidomymi i

głuchymi.

Rozwój szkolnictwa specjalnego dla dzieci

upośledzonych umysłowo rozpoczyna się właściwie z chwilą
przybycia do Ameryki E. Seguina w 1850 r.
/zakłady w Ohio, Kentucky, Illinois. Do 1866 r. w 6
stanach objęto opieką około tysiąc upośledzonych/

Do 1906 r. utworzono w USA 72 zakłady dla dzieci

upośledzonych umysłowo (w stopniu znacznym i głębokim)

Niektóre stany wprowadziły obowiązek kształcenia

dzieci upośledzonych umysłowo, kierowanych przez sąd dla
nieletnich. W USA z upodobaniem korzystano z testów
diagnostycznych Binet-Termana - do tego stopnia, że
opinia publiczna była zaniepokojona niskim ilorazem
inteligencji badanych dzieci (błędy i nadużywanie metod
psychometrycznych)

Anglia:

W Anglii znaczny wpływ na rozwój szkolnictwa

specjalnego dla upośledzonych umysłowo miał
Szwajcar Jan Guggenbühl, który w 1847 r.
przyjechał do Anglii.

W latach 70-ych XIX w. upowszechniano

pogląd, że w interesie dzieci upośledzonych leży
rozwój form opieki i wychowania wzbogacony o
kształcenie zawodowe.

Pierwsze szkoły specjalne dla up.um. W

stopniu lekkim powstają w końcu XIX w. (Londyn,
Manchester)

W 1889 r. przyjęto w Anglii ustawę o

obowiązku szkolnym dla dzieci upośledzonych
umysłowo (5-16 lat)

W 1913 r. parlament angielski przyjął ustawę „O

dalszym ulepszaniu opieki nad upośledzonymi i w inny
sposób odchylonymi w rozwoju umysłowym i poprawkach do
ustawy o psychicznie chorych”. Wyróżniano 4 kategorie
upośledzonych: idioci, imbecyle, niedorozwinięci umysłowo,
moralnie upośledzeni (agresywni pod nadzorem) Przewidziano
dla nich: przedszkola , klasy specjalne przy szkołach
masowych, jedenastoletnie szkoły specjalne i przytułki dla
dzieci głęboko upośledzonych. Wprowadzono obowiązek
kształcenia upośledzonych w wieku 5-16 lat. Osoby nadające
się do pracy, ale wymagające przy tym opieki, kierowano do
kolonii rolniczych (1874 r.k/Londynu) W 1913 r. przebywa w
niej wiele setek dzieci i dorosłych upośledzonych umysłowo
(warsztaty, szkoły zawodowe)

Do I wojny światowej utworzono blisko 200 szkół

specjalnych dla ok. 12 tys. dzieci.( głównie z inicjatywy
Towarzystwa Pomocy Dzieciom Upośledzonym)Szkoły
funkcjonowały na ogół w dobrych i bardzo dobrych warunkach
lokalowych, dzieci korzystały z opieki specjalistycznej.
Oblicza się, że nawet 40% absolwentów szkół dla
upośledzonych było w stanie prowadzić samodzielne życie. /
dane za S. Mauersberg (red.), Dzieje ...., s. 92/

Rosja

W carskiej Rosji system opieki i kształcenia

niepełnosprawnych należał do najsłabszych w

Europie (na 75 mln ludności w 1883 r. kształcono

615 głuchych, zorganizowano 5 zakładów dla

niewidomych, a pierwsza szkoła dla dzieci lekko

upośledzonych umysłowo powstała dopiero w 1908

r.)

Królestwo Polskie:

1904 r. – powstaje pierwsza szkoła specjalna dla dzieci lekko

upośledzonych umysłowo (ewangelicko-augsburska) w

Warszawie (od 1911 r. przy ul. Karolkowej)

W 1907 r. magistrat warszawski zakłada w miejscowości

Karolin k/ Brwinowa szkołę specjalną dla dzieci głębiej

upośledzonych umysłowo.

Od 1908 r. opiekę nad upośledzonymi umysłowo sprawuje

Towarzystwo Opieki nad Nerwowo i Psychicznie Chorymi

Żydami w Otwocku (szpital „Zofiówka”)

Od 1907 r. w Warszawie rozpoczyna działalność Polskie

Towarzystwo Badań nad Dziećmi /placówka eksperymentalna w

której prowadzono badania nad dziećmi upośledzonymi

umysłowo. Kierowała nim Aniela Szycówna i Jan Włądysław

Dawid. W 1910 r, staraniem tego Towarzystwa wydano

kwestionariusz do badania inteligencji dziecka

W 1917 i w 1918 r. w Warszawie i

Łodzi organizowano kilkutygodniowe kursy
przygotowawcze dla nauczycieli z zakresu
pedagogiki leczniczej/specjalnej
/wykładowcy: Jan Hellman, Tytus Benni,
Władysłąw Sterling, Michalina
Stefanowska/

Michalina Stefanowska (1885-1943)

Przewodnicząca Belgijskiego Towarzystwa

Neurologicznego, współtwórczyni Towarzystwa Badań nad
Dzieckiem w Polsce (1908), pracownik Instytutu
Fizjologicznego Solvaya w Brukseli. Uzyskała habilitację
na wydziale przyrodniczym Uniwersytetu w Genewie.
Przewodnicząca Belgijskiego Towarzystwa Neurologicznego.
Organizowała pierwsze klasy specjalne i szkolenia dla
nauczycieli/zakłada pierwszy publiczny oddział specjalny
dla dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym przy ul.
Złotej 24. W 1918 r. było już 7 oddziałów, organizowanych
przy szkołach powszechnych/

w roku szkolnym 1924/25 dzieci upośledzone umysłowo

zgrupowane zostały w 22 klasach znajdujących się w 10
lokalach szkolnych (tak duża liczba klas była przyczyną
rozdzielenia uczniów na 2 szkoły: nr 147, 177)

W 1925 r. Michalina Stefanowska na temat
warunków pracy tych szkół pisała:

„Te szczupłe lokale szkolne bynajmniej nie odpowiadają
wymaganiom higieny, ani pedagogiki: niektóre z nich
są źle oświetlone, inne, umieszczone zbyt wysoko- na
trzecim i czwartym piętrze, większość klas mieści się
„kątem” przy wielkich szkołach normalnych, co w
wysokim stopniu krępuje nauczycielstwo i dzieci szkoły
specjalnej.Powyższe braki i wiele innych wypływają
stąd, że dla dzieci upośledzonych umysłowo w
Warszawie nie oddano dotąd ani jednego lokalu, który
by nazwać można było właściwym lokalem szkolnym”
/cytat za J. Wyczesany, Oligofrenopedagika, Kraków
1998, s.74/

ziemie polskie zaboru pruskiego

1897 r. – powstaje pierwsza w zaborze pruskim szkoła specjalna

dla upośledzonych umysłowo w Poznaniu przy ul. Wielkie Garbary

25, tzw. „Hilfsschule”- szkoła pomocnicza (pierwsza na ziemiach

polskich szkoła dla upośledzonych umysłowo) /zdjęcie/ Założona przez

Niemców, przeznaczona dla biednych dzieci, negatywnie oceniana

przez społeczeństwo polskie. Z danych pochodzących z 1909 r.

wynika, że szkoła liczyła 5 klas mieszanych ze 100 uczniami

(57 chłopców i 43 dziewczynek)Działała do 1920 r. Odnowiona w

1922 r. W 1938 r. uruchomiono w Poznaniu drugą szkołę przy ul.

Grunwaldzkiej (w chwili wybuchu wojny obie szkoły liczyły 10

oddziałów, 220 uczniów i 11 nauczycieli)

Kolejne placówki/klasy specjalne:

Zakład specjalny dla upośledzonych umysłowo w Owińskach

k/ Poznania (dla dzieci głębiej upośledzonych umysłowo

przy zakładzie psychiatrycznym),

klasy specjalne przy zakładzie psychiatrycznym w:,

Bytomiu, Piekarach Śląskich,, Lublińcu, Leśnicy

Opolskiej, Świetochłowicach, Szopienicach.
Szkoła specjalna w Chorzowie(1900) dla 170 dzieci o 9

oddziałach i 10 nauczycielach, w Katowicach (1906) w

Toruniu (1913)

ziemie zaboru austriackiego

Pierwsze szkoły specjalne dla upośledzonych

umysłowo ( w stopniu znacznym i głębokim)

powstają na pocz. XX wieku: Równe (1904), Lwów

(1911), Kraków w 1912 r. /do I wojny światowej

3 placówki/

W 1912 r. powstaje w Krakowie pierwszy w

Polsce zakład dla dzieci z odchyleniami od

normy, powstały z inicjatywy prof. Jana Piltza,

który prowadził badania nad etiologią

upośledzenia umysłowego. W Krakowie powstało

Towarzystwo Neurologiczno-Psychiatryczne/

Pierwsza szkoła dla dzieci upośledzonych

umysłowo w stopniu lekkim powstała we Lwowie w

1918 r. i w 1924 r. w Krakowie.

głuchoniemi w XIX wieku

-

do 1880 nauczyciele głuchoniemych dzielili
się w Europie na zwolenników metody Samuela
Heinicke’go /tzw. oralna, usta, dźwiękowa/ i
kontynuatorów spuścizny Michała de L’Epee
/tzw. metoda manualna, migowa, mimiczna/

-

W 1880 r. Międzynarodowy Kongres
Surdopedagogów w Mediolanie podjął dwie
uchwały:

a) stwierdził wyższość słowa nad migami
b) za najlepszą metodę uznano metodę „oralną

czystą” (tzn. bez znaków manualnych)Stan
taki utrzymał się prze blisko 50 lat.

Kongres w Mediolanie:

Zgromadził zdecydowanych zwolenników metody
„oralnej”: 15O Włochów, 50 Francuzów, 20 Niemców,
3-5 Anglików. Wśród zwolenników „migów” było 4
Amerykanów i 2 Szwedów

Z warszawskiego Instytutu Głuchoniemych nie

było żadnego przedstawiciela na Kongresie, gdyż
dyrektor Instytutu był zwolennikiem metody
mieszanej/kombinowanej, czyli oralno-manualnej,
wspartej daktylografią.

Jan Papłoński, kierujący wówczas Instytutem

Głuchoniemych w Warszawie pisał:
„Mowa migowa-jakokolwiek w praktycznym użyciu z
osobami słyszącymi daleko niżej mowy stoi, jednak jako
środek do rozwinięcia umysłu i wykształcenia serca u
głuchych ma przed mową niezaprzeczone pierwszeństwo”

Szkolnictwo dla głuchych w XIX wieku. Główne kierunki

rozwoju

• pierwsze szkoły specjalne dla głuchych
powstawały z inicjatywy prywatnej bądź
społecznej a nauczanie dzieci opłacali ich
rodzice
• W Rosji liczba szkół wzrosła przez wiek XIX z 6
do 32. Przebywało w nich 1300 dzieci /rejestr
głuchych z 1897 r. wykazał 40 tys. dzieci
głuchych/ tylko 3% dzieci umieszczono w szkołach.
Sytuacja uległa poprawie po 1917 r. W 1941 r. w
ZSRR, w 211 szkołach dla głuchych przebywało ok.
31 tys. dzieci /szkoły państwowe/
•Po raz pierwszy obowiązek szkolny dla głuchych
wprowadzono w Szlezwiku w 1805 r., w 1817 r.
rozciągnięty na całą Danię

•

Znacznie później obowiązek szkolny dla
dzieci głuchych wprowadzono w: Norwegii,
Anglii, Szwecji

Angielska ustawa o obowiązku szkolnym
dla głuchych z 1894 r. została znowelizowana
w 1921 r. W art. 61 napisano: „czas i
obowiązek nauczania dzieci głuchych chłopców i
dziewcząt, rozciąga się do 16 roku życia”

- Obowiązek kształcenia głuchych dotyczył na
ziemiach polskich- w okresie zaborów- tylko ziem
pruskich/ ustawa z 1911 r./
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r.
tylko na ziemiach zaboru pruskiego, które weszły w
skład Polski, obowiązywał obowiązek szkolny dla
głuchych !!!

-

pierwsze szkoły dla głuchych powstawały w

ośrodkach miejskich
- z czasem, w miarę wzrostu zainteresowania
kształceniem dzieci głuchoniemych ze strony
rodziców, szkoły takie powstawały poza miastem
/tworzono przy nich internaty/
- kolejnym etapem w rozwoju szkół dla głuchych
były warsztaty rzemieślnicze, przygotowujące
wychowanków do pracy zawodowej/ do połowy XIX w.
szkolenia rzemieślniczego nie prowadziły szkoły w
Niemczech i Szwajcarii/
- okres nauczania dzieci głuchych:najczęściej od
7 do 10 lat / w warszawskim Instytucie
Głuchoniemych początkowo nauka trwała 6 lat/

-liczba uczniów w klasie: bardzo różna, od kilku do
kilkunastu uczniów
- selekcja: badania diagnostyczne prowadzono w końcu
XIX w., w miarę rozwoju nauk medycznych, wprowadzania
testów, kwestionariuszy badań diagnostycznych etc.
- programy:większość szkół pracowało w oparciu o
własne, autorskie programy nauczania zatwierdzane na
Radzie Pedagogicznej
-treści nauczania; j. ojczysty z wymową i
odczytywaniem mowy z ust, religia, arytmetyka, łacina
i greka /do połowy XIX w./, od poł. XIX w. j.
nowożytny, geografia, przyrodoznawstwo, historia
powszechna i ojczysta
{W Instytucie Głuchoniemych w latach 80-ych XIX
w. uczono; religii, wymowy, j.polskiego, arytmetykę,
geometrię, historię powszechną, wiadomości z nauk
przyrodniczych, kaligrafię, rysunek i szereg rzemiosł
(m.in..; stolarstwo, tokarstwo, krawiectwo, szewstwo,
drukarstwo, szycie, haft i gospodarstwo domowe dla
dziewcząt }

Reforma niemieckiej metody nauczania głuchych

przeprowadzona przez Maurycego Hilla (1805-1874)

• metoda Heinickego została poddana krytyce ze
względu na niski poziom wiadomości uczniów z
poszczególnych przedmiotów
• Maurycy Hill był nauczycielem w zakładzie dla
dzieci głuchych w Berlinie,a od 1830 r.
nauczycielem i potem inspektorem w Instytucie
Głuchoniemych w Deissenfelds
•Hill - na bazie doświadczeń naukowych i
pedagogicznych Pestalozziego - uznał, że metody
nauczania głuchoniemych winny być zgodne z
psychologią i opierać się na gruntownej
znajomości dziecka

Hill – inaczej niż Heinicke – uznał, że

gesty, migi są zasadne w nauczaniu głuchych.

W nauczaniu mowy dążył do tego by dzieci

chętnie przystępowały do nauki, by miały okazję
żyć w środowisku dzieci słyszących, przypatrywać
się im. Słowem dziecko głuche miało możliwość
zachowań naturalnych, zabaw i zajęć typowych dla
wszystkich dzieci w młodym wieku

Mowa migowa mogła być szkodliwa gdy znaki

migowe wyrażały przedmioty, zjawiska i czynności
co było trudne w momencie ich przełożenia na
mowę ustną/ tak było u L’Epee i Sicarda/ Zalecał
przeto by w toku nauczania szkolnego korzystać
zasadniczo ze znaków naturalnych

.

Metoda Hilla została dobrze przyjęta w

środowisku osób zajmujących się kształceniem
głuchych i panowała do ok. 1925 r.

ziemie polskie pod zaborami/ szkoły dla dzieci głuchych

- pierwsze próby nauczania głuchoniemych podejmowano na

ziemiach polskich w połowie XVIII w. (Stanisław

Leszczyński, ks. Michał Bohusz - obserwował pracę z

głuchymi Michała de L’Epée)

- W czasach króla S.A. Poniatowskiego nakłaniał Jana

Nepomucena Kossakowskiego do zajęcia się i w 1778 r.

przesłał do niego list w tej sprawie /traktowany jako

pierwszy list w piśmiennictwie polskim dotyczący

głuchoniemych/

- J.N. Kossakowski zainicjował w latach 1802-1805 budowę

szkoły dla głuchych w Wilnie (nie wyszło)

- W Księstwie Warszawskim w 1809 r. pomysł utworzenia

szkoły dla głuchych zgłosił Konstanty Wolski, członek

warszawskiego TPN. (nie zrealizowany)

Pierwszą, i najstarszą na ziemiach rdzennie

polskich placówkę dla głuchych założył pijar ks.
Jakub Falkowski, w Szczuczynie, w 1816 r., ale już
w październiku 1817 r. przeniósł ją do Warszawy.

J. Falkowski przed 1816 r. przez kilkanaście

lat zajmował się głuchoniemym chłopcem- Piotrem
Gąsowskim. W trakcie wyjazdów zagranicznych
zwiedził zakłady niemieckie Heinicke’go w Berlinie
i Lipsku. Był też prefektem szkół pijarskich w
Szczuczynie. W 1809 r. Falkowski przedstawił swego
wychowanka na forum Izby Edukacyjnej i TPN. Do 1816
r. J.Falkowski zwiedził zakłady dla głuchych w
Linzu, Monachium, Ratyzbonie i Wiedniu. W
instytucie wiedeńskim uzyskał 28 VI 1816 r. dyplom
uprawniający go do założenia i prowadzenia własnej
szkoły dla głuchych.

Zakład księdza Falkowskiego prowadził działalność

na mocy Ustawy „O urządzeniu Instytutu Głuchoniemych w
Warszawie” , wydanej przez Komisję Oświecenia
Publicznego Królestwa Polskiego. Przez 10 lat Instytut
mieścił się w wynajętych salach i w 1827 r. przeniósł
się do własnego gmachu przy placu Trzech Krzyży, gdzie
działa po dziś dzień. W pierwszych latach nauka w
Instytucie trwała 4 lata, istniały początkowo 2 a
następnie 3 klasy.

Do 1826 r. uczniowie uczyli się 9 rzemiosł:

tokarstwa, stolarstwa, ślusarstwa, kołodziejstwa,
bednarstwa, ciesielstwa, sztukatorstwa,
introligatorstwa i szklarstwa. W latach 1829-30
wprowadzono kolejne specjalizacje a w 1831 r. nastąpiła
całkowita likwidacja warsztatów.

Metody nauczania: ustna i migowa /Falkowski

preferuje migową, która jego zdaniem była bardziej
adekwatna w nauczaniu grupowym/

Ksiądz J. Falkowski kierował Instytutem do czasu

przejścia na emeryturę w 1831 r. (zmarł w tym roku)

Następcą Falkowskiego był W. Wysocki (do 1837),

następnie Instytutem kierował ksiądz Józefat
Szczygielski (w latach 1837-1863) i Jan Papłoński w
latach 1864-1885.

W Instytucie Głuchoniemych (wspaniałą kartę

zapisał

Jan Siestrzyński

(ur. w Szczebrzeszynie,

studiował w Wiedniu, gdzie poznał J.Falkowskiego), Był
propagatorem nowoczesnych metod nauczania głuchych i
pierwszym nauczyciel zawodu W Instytucie. Przedłużył
kurs nauki z 4 do 6 lat /w programie nauczania znalazły
się: nauka pisania i czytania, mowy ustnej, podstawy
rachunków, fizyka, historia, geografia, nauka religii
oraz nauka zawodu w ponad 20 specjalnościach/
Siestrzyński ukończył w 1821 r. swe dzieło: „Teoria i
mechanizm mowy z zastosowaniem nauki czytania dla wszystkich
(...)”

W Instytucie Jan Siestrzyński założył pierwszą

pracownię litograficzną (w latach 1821-1824 wydał dzieło
„O litografii”)

Konsekwentnie opowiadał się za metodą „niemiecką”-

Heinick’ego.

Jan Siestrzyński (1788-1824)

- napisał nie opublikowaną pracę „Teoria i mechanizm mowy” (1820)

Dokonał klasyfikacji głosek według kryterium akustycznego podzielił je

na głoski:

- nieme („półdźwięki”): l,ł, m,n, ń, r, w, z, ż, ź, dz, dż, dź, rz.
- Głoski ciche długie: („dechowe”) n, ch, f, s, sz, ś,c, cz, x.
- Głoski ciche krótkie: p, b, t, d, k, g, q.

Podział wg artykulacji:
wargowe (o,u, f, w, p, b)
zębowe (s, z, c, dz, t, d)
gardłowe (a, k, h, g)
językowe (e, i, l, r)
nosowe (m, n)

Zalecał: możliwie najwcześniejszą pracę z głuchoniemym w zakresie

kształtowania mowy, stosowanie znaków ręczno-ustnych

W X 1842 r. w Instytucie powstał na

stałe drugi dział Ociemniałych, stąd nazwa
Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych (IGO)-
nazwa formalnie od połowy XIX w. Jednocześnie
Instytut poddano kontroli Rady Głównej
Opiekuńczej Szpitali i Instytutów
Dobroczynnych- co oznaczało, że Instytut z
palcówki naukowo-badawczej spadł do rangi
przytułku czy szpitala (do 1864 r.)

Za kierownictwa J.Szczygielskiego

wzrósł majątek Instytutu. W Instytucie
nauczał religii. Za jego czasów rozpoczęto w
Instytucie stosowanie metody mieszanej.

Był autorem dzieł: „Elementarz dla

głuchoniemych” ; „O sposobie nauczania
głuchoniemych mowy i pisania”

W okresie rządów Instytutem przez

Jana Papłońskiego (członka Rady oświecenia
Publicznego) utworzono w IGO 1-roczne
seminarium nauczycielskie (1872) i
zainicjowano druk Pamiętnika Warszawskiego
Instytutu głuchoniemych i Ociemniałych. Było to
możliwe dzięki uruchomieniu w 1871 r.
drukarni, w której prowadzono szkolenie
zawodowe zecerów i maszynistów
drukarskich.Oprócz tego w IGO powstał
warsztat rzeźbiarsko-kamieniarski, ogródek
botaniczny, kasa pożyczkowa dla
pracowników Instytutu. Chory na serce
zmarł w 1885 r. W ogrodzie IGO wystawiono
mu pomnik, wykuty przez uczniów
głuchoniemych.

W latach 1887-1915 IGO poddano pełnemu

nadzorowi dyrektorów Rosjan (było ich
sześciu)Połowa z nich nie miała żadnych
kompetencji pedagogicznych do prowadzenia
Instytutu.

Zakład poddano rusyfikacji. W 1905 r.-

w trakcie strajku szkolnego w Królestwie
Polskim – niewidomi uczniowie Instytutu
odmówili nauki. Uczniów głuchych poddano
brutalnemu nadzorowi personelu rosyjskiego.

W 1915 r. nawet przeniesiono zakład

częściowo do Moskwy (w tym 290 tys. rubli w
papierach wartościowych stanowiących kapitał
żelazny IGO, 30 tys. rubli w gotówce i
książeczki oszczędnościowe pracowników)

Nauczyciele IGO byli autorami wielu

podręczników, programów nauczania i
rozlicznych opracowań naukowych.

W Królestwie Polskim dla głuchych poza IGO

dla dzieci głuchoniemych zorganizowano placówki w:

Międzyrzecu Podlaskim – dla dzieci

żydowskich (1901 r., zlikwidowana w 1933 r.)

dwie szkoły w Łodzi,również szkoły

żydowskie, utworzone w 1910 r. przy ul. Zielonej
23 i w 1915 r. przy ul. Sienkiewicza 39)

Były to niewielkie zakłady, w których

przebywało od kilkunastu do kilkudziesięciu
uczniów. Nauka odbywała się w j. rosyjskim

Pierwszą szkołę dla dzieci chrześcijan

zorganizowano w Łodzi w 1915 r., w prywatnym domu
przy ul. Placowej 3. Była to szkoła dla 24 dzieci,
w wieku od 7 do 16 lat (od 1917 r. przeniesiona na
ul. Boczną 5)

Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929

)

- działacz społeczny, wykładowca,

inicjator badań nad językiem dzieci
w Polsce

- autor wielu opracowań naukowych:

„Szkice językowe” (1904) ; „Z
patologii i embriologii języka”
(1885) ; „O ogólnych przyczynach
zmian językowych” (1885)

Władysław Ołtuszewski (1855-1922)

- lekarz, terapeuta, foniatra
- twórca medycznych podstaw logopedii korekcyjnej

(tzw. logoterapii)

- W latach 1892-1922 prowadził w Warszawie Zakład

Leczenia Zboczeń Mowy

- Działał w Warszawskim Towarzystwie Lekarskim
- Wygłaszał odczyty w Warszawskim Towarzystwie

Higienicznym

- Autor prac: „Szkic nauki o mowie i jej

zboczeniach” (1905) ; „Bełkotanie mowy i pisma”
(1893)

ziemie litewsko-ruskie

Zakład dla głuchych w Wilnie:

Pomysł i próby utworzenia tej

placówki pojawiły się w 1805 r. (biskup Kossakowski)

Drugą próbę podjęto w 1810 r. (kilkoro osób z Zygmuntem

Anzelmem, który w Wiedniu poznał metodę francuską

L’Epée. Od 1806 r. pracował w Pawłowsku pod

Petersburgiem, gdzie zajmował się nauczaniem głuchych)

Trzecią próbę podjęto w 1819 r. (student Karol Małochowiec

został oddelegowany do Warszawy do Instytutu

Głuchoniemych, potem do Berlina. Do Wilna powrócił w

1823 r., ale idea założenia zakładu upadła)

Czwartą próbę podjęto w 1833 r. i zakończyła się

powodzeniem ! Małochowiec został kierownikiem i

nauczycielem szkoły. /istniała 10 lat/ Szkołę wznowiono

w 1925 r. /istniała do 19139 r./

Zakład dla głuchych w Romanowie

W 1805 r. August Iliński uzyskał zgodę cara Aleksandra I na utworzenie

instytutu dla głuchych / w „dzienniku Wileńskim” wyszedł artykuł

zawierający szczegółowe informacje na temat organizacji tej placówki, np.:

przyjmowano dzieci od 8 do 14 lat, pierwszeństwo otrzymały dzieci z ubogich

rodzin/ W 1808 r. Iliński przekazał rosyjskiemu ministrowi oświecenia

pierwszy raport o urządzeniu Instytutu. Szkoła składała się z 3 wydziałów:

naukowego, artystycznego, rzemieślniczego. W Instytucie były 3 klasy. W

pierwszej klasie uczono: gramatyki, arytmetyki,geometrii religii, języków:

niemieckiego, francuskiego, łacińskiego, rosyjskiego, polskiego, włoskiego,

fizyki, logiki, historii, mitologii, geografii, literatury, botaniki,

technologii, farmacji, chemii, handlu, wszystkich gałęzi prawa,

buchalterii. W drugiej klasie:architektura, mechanika, rysunek, malarstwo,

jazdy konnej, sztuki ogrodniczej, złotnictwa, jubilerstwa, zegarmistrzostwa

i innych. W kl. trzeciej: sukiennictwo, tapicerstwo, stolarstwo,

siodlarstwo, kowalstwo, robienie pojazdów.

Raport z 1808 r. ukazał słabości placówki. Brakowało kadr, stosowano

nieodpowiednie metody pracy, program był zbyt obszerny i nieadekwatny dla

głuchych. W następnych latach sytuacja nie uległa wyraźnej poprawie. Zakład

zamknięto ostatecznie w 1832 r.

ziemie zaboru pruskiego

• Pierwsza placówka dla dzieci głuchych powstała w Poznaniu w

1832 r. jako Zakład dla Głuchoniemych przy seminarium

nauczycielskim w Poznaniu. Była to państwowa placówka,

wzorowana na na analogicznym zakładzie berlińskim, którego

pracy przyglądał się Józef Sikorski (przez 2 lata)

.

W

seminarium nauczycielskim podjęto kształcenie nauczycieli dla

potrzeb wspomnianego zakładu.

• W Zakładzie poznańskim wykładano w języku niemieckim. W 1857

r. utworzono oddział polski

• Od 1874 r. seminarium nauczycielskie zostało przeniesione do

Rawicza i tym samym pozostał tylko zakład dla głuchych. W 1875

r. uzyskał prawa samodzielnego kształcenia nauczycieli w

specjalności głuchych (germanizacja placówki)

• Ustawa z 1911 r. o przymusie szkolnym dla głuchych objęła

dzieci w wieku od 7 do 15 lat

ziemie zaboru austriackiego

• Pierwszy zakład/instytut dla dzieci głuchych powstał we Lwowie

w 1830 r. z fundacji anonimowego „Holdheima” (prawdopodobnie

był to cesarz Franciszek I, który w 1827 r. złożył 16 tys.

florenów na utworzenie domu sierot lub szkoły dla głuchych) i

składek społecznych.

• Dyrektorem zakładu (przez 18 lat) został Dominik Wichitil

/przybył z Pragi, gdzie uczył głuchoniemych/

• Pierwszeństwo przyjęcia do zakładu miały sieroty i ubogie

dzieci. Założono szkołę, w której początkowo nauczano

wyłącznie w j. niemieckim. W ciągu 6 lat uczono: religii,

czytania, pisania, rachunków, historii.

• Od 1841 r. Instytut mieścił się w nowym gmachu przy ul.

Łyczakowskiej 35.

• W 1911/12 r. w szkole przebywało 136 głuchych dziewcząt i

chłopców.

szkoła dla głuchych we Lwowie

• Druga szkoła (prywatna) powstała również we

Lwowie w 1870 r. przy ul. Za zbrojownią 3.

• Szkoła przeznaczona była dla głuchych

dzieci żydowskich

• Jej założycielem był Izaak Bardach

/nauczyciel dzieci głuchych w Wiedniu i w

Niemczech/

• W 1877 r. przebywało w niej 9 chłopców i 4

dziewczynki.

• Zajęcia lekcyjne prowadzono w języku

niemieckim, hebrajskim, potem w j. polskim.

ziemie polskie pod zaborami/szkoły dla niewidomych

Królestwo Polskie

- Ksiądz J. Falkowski w 1821 r. przyjął do Instytutu

pierwsze dzieci niewidome/ociemniałe Uczył je nauki

czytania i pisania (nie zdołał utworzyć dla nich osobnych

klas)

- 1842 r. w warszawskim Instytucie Głuchoniemych powstaje:

oddział/szkoła dla Ociemniałych (ks. Józefat Szczygielski)

- W roku szkolnym 1853/54 do szkoły dla niewidomych przyjęto

pierwsze dziewczęta

- W szkole dla niewidomych uczono m.in.: czytania, pisania,

odbywały się zajęcia muzyczne

- Najwięcej dzieci niewidomych przyjęto w roku szkolnym

1886/87 – 43 i 1907/8- 44 dzieci

W 1864 r., z inicjatywy Papłońskiego,
utworzono Towarzystwo Niewidomych
Muzyków. Liczyło blisko 50 osób,
najczęściej wychowanków IGO, którzy
wspierali się wzajemnie, szukali dla
siebie pracy, mieszkania itp. Założyli
kasę zapomogową. Towarzystwo istniało
do chwili odzyskania przez Polskę
niepodległości

.

Róża Czacka (1876-1961) – Matka Elżbieta

- Prawnuczka Tadeusza Czackiego. W 22 r. życia utraciła wzrok,

wcześniej otrzymała gruntowne wykształcenie (znała m.in. języki

obce)

- Jako ociemniała zwiedziła ośrodki w Austrii, Szwajcarii i

Francji /spotkała się m.in.z L. Braille’m i M. de Sizeranne’m /

- W 1910 r. utworzyła Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi
- Do 1914 r. powstało Biuro Przepisywania Książek, zakład dla

niewidomych dziewcząt, szkołę dla chłopców, przedszkole oraz

dział tyflologiczny - kontakt z czołowymi pedagogami

europejskimi. Do I wojny światowej patronatem Towarzystwa

objęto 55 rodzin.

- 1918 r. powstaje Zgromadzenie Sióstr Służebnic Krzyża
- 1922 r.

budowa zakładu

w Laskach

- autorka prac: „Sprawa niewidomych w Polsce” (1928) ; „System

Braille’a” ; „Dziecko niewidome” (1938)

Alfabet Braille’a- 1825 r. zatwierdzony oficjalnie we Francji w

1854 r. Polskie pismo brailowskie ukształtowało się ostatecznie

w 1934 r. /zatwierdzone przez MWRiOP/

ziemie zaboru austriackiego

- na całym obszarze ziem polskich, które weszły w skład zaboru

austriackiego powstał tylko 1 szkoła specjalna dla niewidomych w

1851 r. we Lwowie, jako Zakład dla Ciemnych.

- Placówka powstała z fundacji hrabiego Wincentego Zaremby-

Skrzyńskiego (ku pamięci niewidomego syna)

- Przyjmowano do niej wyłącznie pełnosprawne (fizycznie) dzieci

niewidome. W 1902 r. przy zakładzie utworzono przedszkole

- W 6-klasowej szkole nauczano:czytania, pisania, liczenia, historii

Polski, historii Austrii, botaniki, zoologii, odbywały się zajęcia

muzyczne (skrzypce, fortepian, organy)

- Ważne miejsce w organizacji zakładu miało przygotowanie zawodowe:

koszykarstwo, szydełkowanie, wyplatanie mat, robienie na drutach

(dla dziewcząt)

- W 1870 r. w Zakładzie przebywało 35 wychowanków (z tego 21 chłopców)
- Dążono do tego by osoba opuszczająca placówkę była w miarę

samodzielna i mogła podjąć pracę zarobkową

ziemie polskie zaboru pruskiego

- w 1853 r. w Wolsztynie powstał jedyny w tym

zaborze zakład specjalny dla niewidomych

(prywatny), przeniesiony następnie do

Bydgoszczy (nowy gmach).

- W bydgoskim zakładzie odbywało się

przysposobienie zawodowe w zakresie:

szczotkarstwa, koszykarstwa, tapicerstwa,

masażu. Przygotowywano też organistów i

stroicieli fortepianów

- Placówkę poddano silnej germanizacji
- Utrzymywano kontakt z zakładami niemieckimi,

korzystano z systemu Braille’a