CZYTELNICTWO W
PERSPEKTYWIE
PSYCHOLOGICZNEJ

IDEALNY CZYTELNIK TO
TŁUMACZ,
KTÓRY UMIE ROZKROIĆ TEKST,

OBRAĆ ZE SKÓRY,
DOBRAĆ SIĘ DO SZPIKU,
PODĄŻAĆ ZA KAŻDĄ TĘTNICĄ I
ŻYŁĄ,
A POTEM POSTAWIĆ NA NOGI
CAŁKIEM NOWE, CZUJĄCE
STWORZENIE.

IDEALNY CZYTELNIK NIE JEST
WYPYCHACZEM ZWIERZĄT.

Alberto Manguel

PSYCHOFIZYCZNY PROCES CZYTANIA



mowa – lepiej odbierana prawym uchem



język pisma odbierany przez receptor wzroku



sygnały wizualne przesyłane do płata potylicznego
z prawej strony mózgu



bodźce pisemne przesyłane do ośrodka
Wernickiego
w lewym płacie skroniowym (miejsce
rozkodowania)



czytanie ze zrozumieniem – różne pola mózgu



czytanie głośne – także ośrodek Broca w dolnej
części lewego płata czołowego mózgu, decydujący
o artykulacji mowy

TECHNIKA CZYTANIA



oko w procesie czytania przesuwa się linearnie wzdłuż

wiersza, ruchem skokowym (ruchem migotania)



po przesunięciu następuje fiksacja



fiksacje zajmują 93-95% czasu czytania



oko odbiera pojedyncze znaki i ich zespoły (słowa,

zbiory słów)



pole widzenia wyraźnego: 4-15 liter, w prawej stronie

strefa widzenia mniej wyraźnego (peryferyjnego)



oko w czytaniu wybiera zwykle litery „ważniejsze” –

samogłoski i pierwsze litery (pierwsza część słowa,

górna część wiersza)



„pusty kurs”

powrót oka do początku następnej linijki



ruchy regresywne, wsteczne (zmniejszają szybkość

czytania) –

puste kursy, regresje spowodowane

niedokładnym odbiorem znaków, niezrozumieniem

słów, zakłóceniem rytmu czytania

SZYBKOŚĆ CZYTANIA



Liczba słów przeczytanych w ciągu 1 minuty
– przy założeniu poziomu zrozumienia tekstu
w 70%

V = (Q

sł

: T

min

) x K

gdzie



V – szybkość czytania



Q – liczba słów w tekście



T – czas czytania (w minutach)



K – współczynnik zrozumienia

SZYBKOŚĆ CZYTANIA

Przeciętne normy szybkości czytania w USA:



uczniowie klas początkujących

80-158

słów/min



uczniowie klas starszych

214-250 słów/min



studenci 250-280 słów/min



czytanie normalne

200-300 słów/min



czytanie przyspieszone

300-500 słów/min



czytanie selektywne 800-1600 słów/min

SZYBKOŚĆ CZYTANIA



szybkość mowy – 150 słów/min



czytanie normalne – eliminacja artykulacji
wewnętrznej i wstecznych ruchów oka,
zmniejszenie liczby spoczynków, poprawa
koncentracji



optymalny poziom czytania cichego – 4-krotnie
wyższy od szybkości czytania głośnego



kolejny poziom – czytanie selektywne, tylko
wybrane informacje, założony schemat (tylko
teksty zawodowe i specjalistyczne)



czytanie szybkie – lektura selektywna i rozwinięte
postrzeganie peryferyjne (cała linijka w 1 fiksacji),
zmiana ruchu oka z poziomego w pionowy



Przy posiłkach braci nie powinno brakować
czytania. Niechaj jednak nie czyta pierwszy lepszy,
kto przypadkiem wziął książkę do ręki. Lektor ma
rozpocząć w niedzielę służbę, którą będzie
sprawował przez cały tydzień. Zaczynając ją, niech
po Mszy i Komunii poprosi wszystkich o modlitwę,
aby Bóg oddalił od niego ducha wyniosłości. On
powie pierwszy, a wszyscy niech trzykrotnie
powtórzą po nim werset: „Panie, otwórz wargi
moje, a usta moje będą głosić Twoją chwałę” [Ps.
51, 17]. Tak po otrzymaniu błogosławieństwa
rozpocznie swoją służbę jako lektor.



Powinna być zupełna cisza, aby nigdzie nie było
słychać żadnego szeptu ani głosu, oprócz głosu
samego lektora. Co zaś jest potrzebne przy
jedzeniu i piciu, niechaj bracia tak sobie
wzajemnie podają, aby nikt nie potrzebował o nic
prosić.

Reguła benedyktyńska

SZYBKOŚĆ CZYTANIA



szybkość mowy – 150 słów/min



czytanie normalne – eliminacja artykulacji
wewnętrznej i wstecznych ruchów oka,
zmniejszenie liczby spoczynków, poprawa
koncentracji



optymalny poziom czytania cichego – 4-krotnie
wyższy od szybkości czytania głośnego



kolejny poziom – czytanie selektywne, tylko
wybrane informacje, założony schemat (tylko
teksty zawodowe i specjalistyczne)



czytanie szybkie – lektura selektywna i rozwinięte
postrzeganie peryferyjne (cała linijka w 1 fiksacji),
zmiana ruchu oka z poziomego w pionowy

CZYTANIE
TRADYCYJNE A

CZYTANIE

SZYBKIE

Txt txt txt Txt txt txt

Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt

Txt txt txt Txt

Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt
Txt txt txt Txt txt txt

Txt txt txt

CZYTANIE A OPERACJE MYŚLOWE



proces pośredniczący – aktywność mózgu,
która utrzymuje pobudzenia także po ustaniu
sygnałów; podstawa wszystkich procesów
myślowych wywołanych przyjęciem tekstu,
wchodzących w skład aktu czytania

Procesy myślowe:



przekład znaczeń na język myśli odbiorcy,



przyswojenie treści,



procesy kojarzenia, kalkulacji i wnioskowania,



refleksje naddane,



wnioski

CZYTANIE A OPERACJE MYŚLOWE



rozwój myślowy: od myślenia konkretnego do

abstrakcyjnego, opanowanie operacji myślowych

na coraz wyższych poziomach abstrakcji

Stereotypizacja zachowań (mechaniczna

powtarzalność reakcji):



w odbiorze tekstu literackiego zazwyczaj

adaptacja przekazu do opisu doświadczeń

bliskich czytelnikowi



fiksacja funkcjonalna – tendencja do zawsze

identycznej reakcji na sygnały podobne, nawet

jeżeli ich funkcje ulegają zasadniczym zmianom,

a operacje myślowe podlegają rozwojowi – odbiór

tekstów zawsze w ten sam sposób, niezależnie

od jego charakteru i hipotetycznych funkcji

HIERARCHICZNY SCHEMAT FAZ
MYŚLENIA

WRAŻENIA

SPOSTRZEŻENIA

WYOBRAŻENIA

POJĘCIA

SĄDY

MYŚLENIE
ABSTRAKCYJNE

FAZY MYŚLENIA (J. WOJCIECHOWSKI)



WRAŻENIE – sam odbiór sygnału; proces psychiczny,

polegający na odzwierciedleniu poszczególnych cech

obiektu (bodźca) oddziałującego na receptor – tylko

przez czas tego oddziaływania



SPOSTRZEŻENIA – odbiór obiektów jako całości;

„zrozumienie” wrażeń, a więc połączenie z tymi

treściami, które odbiorca opanował wcześniej; oba

odzwierciedlają tylko te właściwości przedmiotów,

które bezpośrednio oddziałują na zmysły



WYOBRAŻENIE – obraz rzeczywistości występujący

już po zaprzestaniu reakcji na bodziec, „później” niż

spostrzeżenie; przypomnienie spostrzeżenia bądź

obraz wynikły z nałożenia się lub połączenia

rozmaitych spostrzeżeń w jeden nowy odpowiednik

syntetyczny; ma charakter konkretny, ale jest mniej

wyraziste niż spostrzeżenie, nietrwałe i zmienne

FAZY MYŚLENIA



POJĘCIE – jednostka myślenia
abstrakcyjnego, będąca uogólnionym
symbolem jakiejś klasy przedmiotów, zjawisk
lub stanów rzeczy; odzwierciedla ich istotne
właściwości, także niedostępne poznaniu
zmysłowemu



SĄDY – wyrażają stosunki i związki między
pojęciami oraz między pojęciami a innymi
elementami myślenia

ROZWÓJ UMYSŁOWY A ROZWÓJ
CZYTELNICZY

rozwój umysłowy

rozwój czytelniczy

stadium spostrzeżeniowo-

ruchowe (postrzeganie świata)

– do 2 lat
stadium przedoperacyjne

(reprezentacja świata przez

słowo lub obraz) – 2-7 lat

stadium wstępne –

przedszkole

stadium początkowe – 1 klasa

stadium operacji konkretnych

–

7-11 lat

stadium początków czytania

samodzielnego – 2 klasa

stadium przejściowe – 3 klasa

stadium operacji formalnych –

11-15 lat

stadium niskiej i średniej

dojrzałości czytelniczej – 4-6

klasa

stadium czytania

zaawansowanego – od 1 klasy

gimnazjum

PROCES ODBIORU



przyjęcie i przekład komunikatu na język
myśli odbiorcy



zrozumienie (uświadomienie treści) i ocena,
tj. klasyfikacja treści według własnego
systemu wartości



przyswojenie – włączenie treści w tok swoich
myśli, do zasobu wiedzy odbiorcy –

decyduje

o skuteczności/ nieskuteczności odbioru



wykorzystanie – modyfikacja bądź zmiana
przekonań i zachowań

ROZUMIENIE



zdolność kojarzenia nowego sygnału z nabytymi już
doświadczeniami, nowej informacji z posiadaną
wiedzą, nowych treści z tymi, które zostały
przyswojone uprzednio



rozumieć – odnajdywać związki między pojęciami,
między wyrazami/ zdaniami a ideami i światem
rzeczywistym



rozumieć kogoś – wczuwać się w sferę wartości
innej osoby



proces kluczowy dla poznania i komunikacji
społecznej



czytanie ze zrozumieniem – pojmowanie znaczeń
dosłownych, ogólnych oraz implikowanych
pośrednio

PRZYSWOJENIE – INTERNALIZACJA



włączenie przyjętych wartości w strukturę
świadomości odbiorcy, w rezultacie świadomego i
aktywnego procesu odbioru

Fazy internalizacji:



przyjęcie treści



transformacja, tj. przekład na język własnych
myśli



inkluzja, czyli włączenie we własny system
wartości

-

interioryzacja – uwewnętrznienie, przyjęcie
postawy, opinii

-

eksterioryzacja – uzewnętrznienie przyjętych
wartości, oddziaływanie

PAMIĘĆ



zapamiętywanie – przyswajanie, utrwalanie i

przechowywanie

najłatwiej – informacje wyodrębnione i zorientowane we własnej świadomości,

zrozumiane i/lub wywołujące reakcję emocjonalną



pamięć – zdolność mózgu do zachowania śladów przeszłości

w teraźniejszości oraz śladów teraźniejszości na przyszłość



uczenie się – odbiór, przyswajanie, utrwalanie,

przechowywanie i odtwarzanie



„punkty oporowe” pamięci – elementy najlepiej i najtrwalej

przyswojone, najłatwiej odtwarzane i kojarzone

treści (wątki, fakty, pojęcia, zdarzenia) najlepiej odbiorcy znane, najbardziej

przystawalne do jego dotychczasowej wiedzy, najbardziej dlań emocjonujące,

wzruszające bądź irytujące, najbardziej charakterystyczne – wyróżniające się

wśród innych



lepiej zapamiętuje się treści uporządkowane niż chaotyczne



odtwarzanie – powtórne uprzytomnienie sobie treści już raz

zapamiętanych



zapominanie – niwelowanie wspomnień, w wyniku upływu

czasu lub napływu nowych informacji lub wypierania

informacji zbędnych czy niewygodnych

POTRZEBY A ZACHOWANIA
CZYTELNICZE



Potrzeba – uświadomiony brak równowagi w życiu;

poczucie braku czegoś



Potrzeby (A. Maslow) – możliwości funkcjonowania

(wyrażania siebie)



Potrzeby biologiczne – wynikające z natury

człowieka, niezbędne dla przetrwania



Potrzeby wyuczone – ukształtowane pod wpływem

doświadczeń (tu potrzeby czytelnicze)



Ogólnie potrzeby: egzystencji, prokreacji i rozwoju,

funkcjonalne, społeczne i psychiczne



Zachowania czytelnicze – potrzeby psychiczne,

subiektywne potrzeby funkcjonalne (informacyjne,

instrumentalne, innowacji), subiektywne potrzeby

rozwoju (wychowawcze, samorealizacji),

subiektywne potrzeby społeczne (łączności,

akceptacji), potrzeby psychoorganizacji, recepcji

kultury, estetyczne, aktywnej rekreacji

POTRZEBY KULTURALNE



kompleks różnego rodzaju potrzeb psychicznych



„kryptonim rozmaitych potrzeb, które jesteśmy w stanie zaspokoić w
rezultacie aktywności kulturalnej”: poznawczej, kontaktu
emocjonalnego i sensu życia mieszczące się w kategorii tzw. potrzeb
orientacyjnych



do swoistych potrzeb kulturalnych zalicza się bez zastrzeżeń potrzebę
doznań (wzruszeń) estetycznych, potrzebę twórczości artystycznej,
potrzebę czytelnictwa, potrzebę rozrywki i zabawy

T. Gołaszewski:



definicja subiektywizująca: poczucie braku jakiejś wartości czy dobra z

zakresu kultury



definicja obiektywizująca: potrzebę stanowi to wszystko, co służy

podtrzymaniu życia



potrzeby kulturalne to czynności i wytwory ludzi społecznie niezbędne

do utrzymywania istniejącego poziomu kultury oraz zapewniające jej

dalszy rozwój, osiąganie coraz wyższego poziomu

ZACIEKAWIENIE



ulotny, mało świadomy i pojedynczy akt
poznawczy, wywołany nowością bądź
niezwykłością zjawiska



trwa niewiele dłużej niż samo zjawisko, jest
uzależnione od bodźców bezpośrednich,
często mija bez śladu



zaspokojenie zaciekawienia – konieczne, ale
niewystarczające do trwałego przyswojenia
treści



lektura oparta na zaciekawieniu nie sprzyja
internalizacji żadnych wartości

ZAINTERESOWANIE



Ma charakter świadomy i stosunkowo trwały: nie
zależy od doraźnych bodźców bezpośrednich



Względnie trwała dążność do poznania
otaczającego świata, czyli ukierunkowana
aktywność poznawcza, przejawiająca się w
selektywnym stosunku do zjawisk, dostrzeganiu
określonych cech tych zjawisk, w dążeniu do ich
zbadania i przeżywania



Satysfakcja z poznawania (zaspokajanie i rozwój
zainteresowań) to główny czynnik napędowy
przyswajania i wykorzystania treści przekazu



Refleksje – treści naddane wobec tych, które
zostały w przekazie dane bezpośrednio

ZAINTERESOWANIA KULTURALNE



ich źródłem są potrzeby kulturalne



psychologiczno-kulturowy czynnik determinujący zakres i

sposoby uczestnictwa w kulturze artystycznej jednostek



o określonych zainteresowaniach kulturalnych jednostek

świadczą przede wszystkim ich preferencje dotyczące dziedzin,

form i sposobów partycypacji w kulturze. Najczęściej właśnie

preferencje kulturalne obejmuje się mianem zainteresowań

kulturalnych.



w powszechnej opinii objawianie zainteresowań kulturalnych

polega na znacznej częstotliwości określonego rodzaju

„kontaktów kulturalnych” danego osobnika wiodących w

efekcie do poszerzenia jego wiedzy o odpowiednich zjawiskach

kulturowych (artystycznych). Znajomość tych zjawisk uznaje

się często za przejaw takich a nie innych zainteresowań

kulturalnych bądź nawet utożsamia się ją z rzeczonymi

zainteresowaniami

ZAINTERESOWANIA KULTURALNE

(A. GURYCKA)



względnie trwała obserwowalna dążność do poznawania
otaczającego świata przybierająca ostać ukierunkowanej
aktywności poznawczej o określonym nasileniu,
przejawiająca się w selektywnym stosunku do otaczających
zjawisk, to znaczy:



w dostrzeganiu określonych cech przedmiotów oraz
związków, zależności między nimi, a także wybranych
problemów



w dążeniu do ich zbadania, poznania, rozwiązania



w przeżywaniu różnorodnych uczuć (pozytywnych i
negatywnych) związanych z nabywaniem i posiadaniem
wiedzy

UPODOBANIA I ZAMIŁOWANIA



upodobania kulturalne – kompleks czynników
emocjonalnych i intelektualnych, o znacznej trwałości. Nie
ma w nich jednak aktywności poznawczej



zamiłowania kulturalne – „trwałe zainteresowania
kulturalne”, które swój trwały charakter zawdzięczają temu,
że są mocno zinternalizowane.



„zamiłowania kulturalne” byłyby tedy ostatnim ogniwem
powiązań – upodobania kulturalne – zainteresowania
kulturalne – zamiłowania kulturalne

SYTUACJA

ZEWNĘTRZNA

ŁAŃCUCH REAKCJI

AUTONAKAZY

POTRZEBY

NAKAZY

MOTYWACJE

POSTAWY

(wartości)

ZACHOWANIA

ZACHOWANIA CZYTELNICZE



podjęcie procesu lekturowego, wybór tekstu i
sposób odbioru



konsekwencja określonych postaw
czytelniczych, które z kolei tworzą się w
rezultacie odpowiedniej motywacji, zrodzonej
przez potrzeby, autonakazy bądź nakazy
zewnętrzne

KONCEPCJE OSOBOWOŚCI



osobowość – zespół cech, skłonności oraz
nawyków, współwyznaczających postępowanie



składniki osobowości:

-

biogenne – cechy fizyczne

-

psychogenne – temperament,

zdolności

,

charakter, przekonania,

zainteresowania

,

uczucia

, wola, pamięć, spostrzegawczość,

motywacje

-

socjogenne –

poczucie własnej tożsamości

, styl

bycia, postawa społeczna



badania: wpływ zainteresowań, zdolności,
chłonności pamięciowej, temperamentu na
przebieg i charakter procesów czytelniczych

KONCEPCJE CZŁOWIEKA –
BEHAWIORYSTYCZNA



człowiek jest głównie bądź całkowicie sterowany z
zewnątrz, przez środowisko (jako mozaikę bodźców)



regulacja zachowań jednostki – kształtowanie ich
stosownie do założonych wzorców i norm
pozytywnych, eliminacja zachowań negatywnych



formy oddziaływań wychowawczych – nagrody
(wzmocnienia pozytywne), pouczenia, doświadczenia
bezpośrednie, kary (wzmocnienia negatywne)



wychowawcza funkcja literatury – dostarczanie
wzorców i norm postępowania lub przykładów
odstraszających



stereotypy bohaterów pozytywnych i negatywnych,
teksty moralizujące i dydaktyczne

KONCEPCJE CZŁOWIEKA –
PSYCHODYNAMICZNA



ludzkie działania stymulują wewnętrzne
potrzeby podświadome – popędy i dążenia



forma wychowania – psychoanaliza, poznanie
samego siebie



funkcja wychowawcza literatury – ujawnianie
ludzkiej psychiki



pogłębiony portret psychologiczny postaci,
nurt powieści psychologicznej

KONCEPCJE CZŁOWIEKA –
POZNAWCZA



człowiek jako jednostka samodzielna, twórcza i

badawcza



człowiek gromadzi, przetwarza i wykorzystuje

informacje, podejmuje decyzje i działa – w sposób

twórczy (sam tworzy nowe wartości)



indywidualne struktury poznawcze i programy

przetwarzania informacji



wychowanie – uzupełnianie i wzbogacanie zasobów

przyswojonej informacji, kształtowanie i rozwijanie

postawy badawczo-twórczej, systemu orientacji,

systemu wartości, programu myślenia i działania



głównie samowychowanie



wychowawcza funkcja literatury – inspirowanie

procesów intelektualno-refleksyjnych, myślenie

twórcze, kruszenie stereotypów

CZYTANIE A HIGIENA PSYCHICZNA



zdrowie psychiczne – zdolność jednostki do
harmonijnego współżycia z otoczeniem, do
wszechstronnego rozwoju



frustracja – stan emocjonalny wynikający z
blokady, opóźnienia bądź zaburzenia dążeń do
celu (wg subiektywnego progu wrażliwości);
zawsze pojawiają się działania obronne



czytanie a pobudzanie tendencji rozwojowych
człowieka



cechy zdrowej osobowości intensyfikowane w
procesie czytania: wyraźniejsza percepcja
rzeczywistości, otwartość na doświadczenia,
niezależność, rozbudzona twórczość, zdolność
łączenia konkretu z abstrakcją

CZYTELNICZE REAKCJE NA
FRUSTRACJĘ



represja

– wyparcie myśli o nieosiągalnych

zamierzeniach, oderwanie w procesie lektury od

problemów rzeczywistych i zapomnienie o

niepowodzeniach



retrogresja

– próby powrotu do dawnego stanu

bezpieczeństwa, lektury wieku dziecięcego



zastępowanie celów nieosiągalnych przez łatwiejsze

–

bibliofilstwo, skłonność do posiadania (niekoniecznie

czytania) książek modnych/ głośnych/ rzadkich



identyfikacja

– uznanie cudzych (np. postaci

literackich) cech pozytywnych za własne



projekcja

– przypisanie innym (np. postaciom

literackim) własnych cech negatywnych



fantazjowanie

– marzenie na jawie, skierowanie uwagi

na wytwory własnych wyobrażeń; nadmiernie

konkretne traktowanie postaci literackich



funkcja

substytutywna

czytania

MOTYWY CZYTANIA OSÓB CHORYCH



odprężenie i rozładowanie napięć



przeciwdziałanie nudzie



aktywizacja umysłu



biblioterapia?

Sebastian D. Kotuła, UMCS Lublin
„Biuletyn EBIB” 2006

DLACZEGO CZYTANIE
POPRAWIA SPRAWNOŚĆ
UMYSŁOWĄ?

TEKST



wyrazy



gramatyka

komunikacja



zdania

reprezentacja



ekspresja



impresja, interpretacja



wnioskowanie



niepowtarzalność tekstów



czytanie

rozwój świadomości i wiedzy

ćwiczenie metod

wnioskowania



poznawanie (i stosowanie) gatunków
wypowiedzi (ustnych i pisemnych)



znaczenie słowa – sposób użycia go w języku



rozszerzanie lub zawężanie nazw podczas
lektury



czytanie usprawnia myślenie – myślenie jako
czynność językowa



czytanie w językach obcych