Ustroje

gospodarcze

Podział ze w:

• dyktatura

• demokracja

• socjalizm

• kapitalizm

• liberalizm

• etatystycyzm

• centralne zarządzanie

• gospodarka rynkowa

• ustrój bezstanowy

• ustrój stanowy

Klasyfikacja ustrojów

gospodarczych

(na podstawie Balicki 1998)
E – ustrój etatystyczny, L – ustrój liberalny, C – centralne
zarządzanie,
R – gospodarka rynkowa, B – ustrój bezstanowy, S – ustrój
stanowy

Dyktatura (1)

Dyktatura (łac. dictare - dyktować) - forma sprawowania rządów,
którą najczęściej utożsamia się z reżimem autorytarnym, bądź
totalitaryzmem. Znaczenie tego terminu zmieniało się przez wieki.

W starożytnym Rzymie forma
sprawowania władzy przez jednostkę
(dyktatora) faktycznie dysponującą
wszelkimi uprawnieniami w zakresie
podejmowania decyzji. Dyktatora
wybierano na 6 miesięcy w sytuacji
bezpośredniego zagrożenia państwa
ze strony wroga. Z czasem stała się
synonimem władzy obywatelskiej
opartej na przemocy;

W starożytnej Grecji, dyktaturę
utożsamiano z tyranią, o której
niejednokrotnie wyrażano się z
szacunkiem i respektem (czasy
panowania Pizystrata).

Współcześnie dyktatura to władza jednostki lub wąskiej grupy osób
nie wyłonionej w wolnych wyborach i pozostającej poza kontrolą
społeczną.

Dyktaturę cechuje:

- stosowanie przemocy wobec przeciwników
politycznych,

- dowolność stanowienia i egzekwowania praw,
- brak poszanowania wolności obywatelskich,
- system jednopartyjny,
- arbitralność decyzji,
- nieobecność parlamentu w strukturze władzy.

Autokratyczne państwa przednowoczesne: despotyzm, tyrania i
absolutyzm.
Autokratyczne państwa współczesne: dyktatury totalitarne i
teokratyczne.

Dyktatura (2)

Źródłem władzy dyktatorskiej może stać się:

- pochodzenie,
- przewaga militarna,
- iluzoryczna prawda objawiona tylko wybranym,

W dyktaturze rządzący na ogół starają się kontrolować jedynie
życie polityczne nie aspirując do sprawowania całkowitej władzy
nad społeczeństwem (co odróżnia ją od totalitaryzmu).

Dyktatura (3)

Skrajne rządy dyktatorskie (jako charakterystyczne dla
totalitaryzmu)
z reguły przyczyniają się do:

- skostnienia istniejących stosunków politycznych
w państwie,

- utrwalenia określonego wzorca kultury politycznej,
- ograniczenia procesów mających na celu zmianę
systemu politycznego, bądź formy rządów.

Objawia się to w:

-ograniczeniu działania opozycji (bądź całkowitym jej
wyeliminowaniu),

-ograniczeniu praw człowieka,
- oparciu ideologii państwowej na skrajnych (nieczęsto
zwyrodniałych)
formach tychże ideologii.

Dyktatura (4)

Demokracja (1)

Demokracja (gr. demokratia "rządy ludu", od wyrazów
demos "lud" + krateo "rządzę") – ustrój polityczny, w
którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli,
przy respektowaniu praw mniejszości.
Za kolebkę demokracji uważana jest
Grecja. Podwaliny państwa
demokratycznego w Atenach
ustanawiały reformy przeprowadzone w
594 p.n.e. przez Solona, uwalniały one
chłopów od długów i dzieliły
mieszkańców na klasy majątkowe.
Najważniejszym organem władzy było
Zgromadzenie Ludowe, na forum
którego każdy obywatel mógł
wypowiedzieć się osobiście.
Zarządzaniem państwem zajmowała się
Rada licząca 500 członków wybieranych
drogą losowania. Większość urzędów
obsadzano w wyniku wyborów.

Demokracja (2)

W Polsce w czasie rządów szlachty w XV i XVI w.
istniała
demokracja szlachecka.

W Europie i obu Amerykach w końcu XIX w.
powstały formy demokracji burżuazyjnej:

- pośredniej, w której obywatele mieli swój
udział w podejmowaniu decyzji politycznych
poprzez wybór ciała ustawodawczego,
- bezpośredniej, w której podstawowe prawa
i obowiązki rozstrzygało powszechne
referendum ogółu uprawnionych do głosowania.

Obecnie powszechną formą ustroju
demokratycznego
jest demokracja parlamentarna.
Gwarantem istnienia demokracji parlamentarnej
jest konstytucja (wyjątkiem są Izrael oraz Wielka
Brytania,
nie posiadające konstytucji spisanej w jednym
akcie).

Kryteria uznania za demokrację :
Klasyczne - w teorii demokracji liberalnej, wywodzącej się z prac
Johna Locke'a i Johna Stuarta Milla:

- wybór władzy przez wolne i uczciwe wybory

- możliwość kandydowania do ciał tworzących
władzę przez wszystkich obywateli

- suwerenności narodu, władza zwierzchnia,
niezbywalna i niepodzielna, należy do
społeczeństwa żyjącego w granicach państwa

- rządy prawa i jawność stanowienia prawa

- przestrzeganie humanistycznej idei praw człowieka takich jak:

• wolność głoszenia swoich poglądów
•wolność zrzeszania się i tworzenia politycznych grup
nacisku

• wolność od dyskryminacji (rasowej, religijnej, seksualnej
itp.)

Demokracja (3)

Demokracja a dyktatura

(1)

Demokratyczny ustrój gospodarczy
- całe społeczeństwo lub
przynajmniej klasa uprzywilejowana
wyposażona jest w mechanizmy
wyborcze, za pomocą których może
wpływać na charakter prawa
gospodarczego, może zmieniać
obowiązujące nakazy i zakazy a
także rozszerzać lub ograniczać
uprawnienia właścicieli.

Dyktatorski ustrój gospodarczy
- możliwości te nie istnieją i
stanowienie prawa odbywa się z
pominięciem tych mechanizmów,
ustrój gospodarczy ma charakter
dyktatorski

Demokracja a dyktatura

(2)

Demokratyczny ustrój gospodarczy:

- Przeciwnicy demokracji uważają, że
najgorszą spośród jej wad jest
powolność i brak skuteczności. Od
zgłoszenia jakiegokolwiek pomysłu do

jego realizacji mija bardzo wiele
czasu, albo do realizacji nigdy nie
dochodzi,
bo dajmy na to sprawa utknęła w
którejś z niezliczonych
parlamentarnych komisji albo w
szufladach jakiegoś ministerialnego
biurka.

Dyktatorski ustrój gospodarczy:

- Szybkość w życiu politycznym bywa
często wadą a nie zaletą, bo naraża
na popełnienie błędów, które często
wynikają z nadmiernego pośpiechu.

Jaka jest różnica między dyktaturą a
demokracją?
- dyktatura - rząd robi co chce,
a lud nie może wyrazić swojej
woli.

- demokracja - lud wyraża swoją wole,
a rząd i tak robi co chce

Kapitalizm (1)

Kapitalizm – system ekonomiczny
oparty na prywatnej własności środków
produkcji czyli kapitału, który jest
maksymalizowany przez właściciela.
Według marksistów jego
przeciwieństwem jest socjalizm.

System kapitalistyczny opiera się na
zasadach:

• wolnego obrotu towarami i usługami,
• wolnej konkurencji pomiędzy
podmiotami,

• wolnego obrotu kapitałem oraz
środkami produkcji.

Kapitalizm (2)

Nigdzie na świecie nie ma systemu w pełni kapitalistycznego.

Kapitalizm jest ograniczany m.in. przez:

• monopole państwowe – prywatne monopole w kapitalizmie (czyli
przy wolnym rynku), według jego zwolenników, praktycznie nie
występowałyby,

• ograniczenia obrotu kapitałowego, np. przez kontrolę państwa nad
systemem bankowym,

• interwencjonizm i protekcjonizm (cła) państwowy,
• nierówne traktowanie przez prawo,
w szczególności różne opodatkowanie,

• różne ograniczenia w wolnym obrocie
towarami i usługami,

• koncesje, zezwolenia,
• władzę biurokracji.

Kapitalizm (3)

Wady kapitalizmu:

• kapitalizm wymaga stabilnego
pieniądza,

• wg teorii liberalnych, gospodarka
kapitalistyczna jest w stanie stałego
zagrożenia przez interwencję
państwową,

• keynesiści upatrują w
nieskrępowanym wolnym rynku
tendencje do kryzysów wynikających
z nieracjonalnej alokacji zasobów
przez rynek i okresowych fluktuacji
popytu,

• wg partii i organizacji lewicowych,
kapitalizm prowadzi do
niesprawiedliwości społecznej na
ogromną skalę.

Socjalizm (1)

Socjalizm (łac. societas - wspólnota) - wieloznaczne
pojęcie, odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności
społecznych
i upowszechnienia świadczeń socjalnych lub poddania
gospodarki kontroli społecznej (poprzez instytucje
państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze).

Cechy charakteryzujące
wszystkie odmiany socjalizmu:

• częściowe lub całkowite
odrzucenie idei kapitalistycz-
nego wolnego rynku,

• ograniczenie własności
prywatnej,

• promowanie idei
sprawiedliwości społecznej

Pierwsi teoretycy, zwani socjalistami utopijnymi, odwoływali się do
dobrej woli społeczeństwa i ewolucyjnego charakteru przebudowy
świata. Chcieli zastąpić tradycyjny układ pracodawca - robotnik
wymyślonymi

przez

siebie

dobrowolnymi

zrzeszeniami

produkcyjnymi. Dążyli do zniesienia własności prywatnej jako
źródła wyzysku i zamiany dotychczasowych stosunków wspólnotą
majątkową i równością wszystkich obywateli.

Socjalizm (2)

Trzy stopnie własności dobra gospodarczego:

(1) Prawo do sprzedaży dobra lub

nieodpłatnego przekazania dowolnej
osobie prywatnej lub fizycznej

(2) Prawo do prowadzenia przy użyciu

dobra działalności gospodarczej,
której sensem jest otrzymanie
nadwyżki ekonomicznej

(3) Prawo do użytkowania dobra zgodnie

z jego fizycznymi właściwościami

Kapitalizm a socjalizm (1)

Kapitalizm. Ustrój ma charakter kapitalistyczny
wtedy, gdy większość dóbr gospodarczych jest
własnością prywatną, przy czym własność ta
obejmuje przynajmniej pierwszą i drugą grupę
uprawnień.

Socjalizm. Ustrój ma tę właściwość wtedy,
gdy większość dóbr gospodarczych jest
własnością kolektywną, a w przypadku dóbr
prywatnych ograniczoną jedynie do pierwszej
grupy uprawnień.

"Socjalizm to równe dzielenie biedy,

a kapitalizm to nierówne dzielenie

bogactwa.”

Henry

Kissinger

Kapitalizm a socjalizm (2)

KAPITALIZM RYNKOWY - zasoby są w posiadaniu prywatnym, o
alokacji zasobów decyduje mechanizm rynkowy (demokracja,
dyktatura).

KAPITALIZM MIESZANY - ustrój etatystyczny, ale rynkowy; własność
prywatna i rynkowa, alokacje zasobów są modyfikowane przez
przepisy prawne wydawane przez rząd i fakt, że państwo posiada
część majątku produkcyjnego kraju (demokracja, dyktatura).

SOCJALIZM RYNKOWY - ustrój etatystyczny, rynkowy; zasoby są
własnością państwa lub pewnych większych kolektywów, alokację
determinuje system rynkowy (demokracja, dyktatura).

SOCJALIZM PLANOWY - ustrój etatystyczny, centralnie zarządzany;
zasoby są własnością państwa, alokację określa rządowy plan
(demokracja, dyktatura).

Stopniowalność własności w różnych ustrojach
gospodarczych:

Kapitalizm a socjalizm (3)

Kapitalizm a socjalizm (4)

Kapitalizm a socjalizm (5)

Ustrój jest tym bardziej
etatystyczny, a gospodarka
zetatyzowana, im więcej
czynności gospodarczych jest w
niej zastrzeżonych wyłącznie dla
instytucji i przedsiębiorstw
państwowych.

Liberalizm gospodarczy to
pogląd, w myśl którego
gospodarka funkcjonuje tym
lepiej, im mniej czynności
gospodarczych zastrzeżonych
jest dla instytucji i
przedsiębiorstw państwowych.

Ustrój liberalny a etatystyczny

(1)

Ustroje liberalne:

- są gospodarką rynkową (towarowo-pieniężną), w której działa
mechanizm rynkowy i podstawowe kategorie ekonomiczne,

- państwo jest "stróżem prawa", nie ingeruje w życie gospodarcze;
ilość czynności gospodarczych nakazanych i zakazanych jest wysoce
ograniczona,

- swoboda podejmowania decyzji gospodarczych,
- mamy do czynienia z tzw. ryzykiem konsumenta
(podaż > popyt),
- ceny ustalane na rynku,

- pieniądz ma rolę aktywną
(można go łatwo wymienić na inny towar),
- występuje konkurencja między podm

gospodarczymi

- dominuje prywatna własność,
-gospodarka otwarta,
-ważny jest sukces jednostki.

Ustrój liberalny a etatystyczny

(2)

Ustroje etatystyczne:

- ingerencja państwa w działalność gospodarczą,

- dużo czynności nakazanych i zakazanych,
- gospodarka zamknięta,

- brak swobody wyboru podmiotu,
- brak konkurencji,

- dominuje rynek producenta,
- dominuje własność państwowa,
- ceny ustalane przez urzędników,
- funkcja bierna pieniądza,
- gospodarka niedoborów (popyt > podaż),
- polityczne zarządzanie państwem i podmiotami
gospodarczymi - centralne planowanie i podział zasobów;

Ustrój liberalny a etatystyczny

(3)

Każda gospodarka liberalna jest równocześnie
rynkowa (nie na odwrót).
Każda gospodarka centralnie zarządzana jest
etatystyczna (nie na odwrót).

Ustrój liberalny a etatystyczny

(4)

Gospodarka rynkowa (1)

TRZY FILARY GOSPODARKI RYNKOWEJ:

1. Wolność gospodarcza - ludzie bez

ograniczeń dysponują swoimi zasobami,
sami podejmują decyzje o tym,
-co produkować,
-co i za ile kupować i sprzedawać.

2. Własność prywatna - właścicielami

środków produkcji są osoby i instytucje
prywatne, a nie państwo (choć skarb
państwa może także być właścicielem
niewielkiej części gruntów i przedsiębiorstw).

3. Dążenie do zysku - celem działalności

gospodarczej jest osiągnięcie jak największego
zysku (czyli różnicy między przychodami danego
przedsiębiorstwa a poniesionymi przez nie kosztami).

Gospodarka wolnorynkowa (2)

Skutki gospodarki wolnorynkowej:
-równowaga towarów na rynku,
-rozwój prywatnej przedsiębiorczości,
-nieograniczona dystrybucja,
-wymaga dobrze wykwalifikowanych
pracowników na krótki termin
-wysokie bezrobocie,
-niskie wynagrodzenia i brak przywilejów
w pracy
-akumulacja bogactwa w rękach małej
grupy ludzi lub firm.

Wymagania istnienia wolnego rynku:
-kapitał na inwestycje i rozwój,
-nieograniczony dostęp do światowego
rynku.
-otwarty rynek bez kontroli rządu,
-wysoka i nowoczesna technologia
produkcji,

Gospodarka centralnie sterowana

(1)

3 FILARY GOSPODARKI CENTRALNIE STEROWANEJ:

1. Własność państwa -

zasoby naturalne

i kapitałowe są własnością państwa

2. Decyzyjność państwa -

decyzje

ekonomiczne dotyczące tego:
co, jak i dla kogo produkować
oraz jak dzielić wytworzone dobra i usługi,
podejmowane są centralnie

Ceny ustalane są odgórnie przez planistów
(tzw. ceny urzędowe).

3. Dążenie do równości -

władza centralna

decyduje o rozmieszczeniu siły roboczej,
ustalając, ile ludzi ma być zatrudnionych w
poszczególnych przedsiębiorstwach oraz
jakie wynagrodzenie powinni oni otrzymywać

Gospodarka centralnie sterowana

(2)

Takie szczegółowe planowanie ma w zamyśle twórców systemu
prowadzić do ogólnego dobrobytu dzięki jedynie słusznym
decyzjom podejmowanym przez centralne ośrodki władzy.

Wady systemu:

- planiści nie mają dostatecznie dużo informacji,
by dokładnie określić ludzkie potrzeby,
bo te ciągle się zmieniają (tak więc tylko
swobodna gra rynkowa może je zaspokoić),

-po drugie, konkurencja zmusza producentów do
starań o to, by wytwarzane przez nich dobra były
jak najlepsze i by konsumenci uznali je za atrakcyjne.

Efekt (na przykładzie PRLu):
- w sklepach są puste półki,
- ustawiają się kolejki,
- wprowadza się kartki i innego rodzaju bony, uprawniające do zakupu
reglamentowanych towarów.

Gospodarka rynkowa a sterowana

(1)

Gospodarka
rynkowa:

1. Tendencje do
racjonalnego
wykorzystania zasobów
gospodarczych,

2. efektywny system
motywacji,

3. duża innowacyjność
gospodarki,

4. dyscyplina finansowa
przedsiębiorstw,

5. tendencja do
samodzielnego ustalania
się ceny rynkowej,

6. duża elastyczność
gospodarki,

7. dobre zaopatrzenie
sklepów.

Gospodarka planowa:

1. centralizacja uprawnień do
tworzenia i reorganizacji
jednostek gospodarczych,

2. nakazowo-rozdzielczy
charakter systemu,

3. duża izolacja gospodarki
i przedsiębiorstw od
procesów
i zjawisk dominujących
w gospodarce światowej.

4. brak komercyjnych
instytucji finansowych,

5. administracyjnie
kształtowanie cen,

6. centralizacja zarządzania
i planowania gospodarką,

7. niemal całkowity brak
konkurencji,

USTRÓJ STANOWY A BEZSTANOWY

Z ustrojem stanowym mamy do
czynienia wtedy, gdy jakaś część
ludności, z racji pochodzenia, objęta jest
na mocy prawa większą liczbą zakazów
prowadzenia i nakazów wykonywania
czynności gospodarczych niż pozostała
jej część.

Ustrój bezstanowy charakteryzuje się
równym traktowaniem ludności.