Wydział Nauk Ekonomicznych i
Zarządzania
Katedra Makroekonomii

Ekonomia alternatywna:

Instytucjonalizm,

neoinstytucjonalizm i nowa

ekonomia instytucjonalna

dr PIOTR SZKUDLAREK

Współczesne nurty w ekonomii i finansach

Plan prezentacji

1. Narodziny instytucjonalizmu

2. Główne

założenia

instytucjonalizmu

3. Neoinstytucjonalizm

4. Nowa

ekonomia

instytucjonalna

1. Narodziny instytucjonalizmu

Ewolucja

ekonomii klasycznej

prowadziła

do

tworzenia

coraz

bardziej

abstrakcyjnych

i

sformalizowanych

modeli teoretycznych

, w rezultacie czego

ekonomia

głównego

nurtu

została

pozbawiona treści instytucjonalnych.

Model człowieka analizowany przez
neoklasyków to model

homo oeconomicus

- jednostka racjonalna, nastawiona na
maksymalizację użyteczności. Jest to
jednostka uniwersalna, pozakulturowa.

1. Narodziny instytucjonalizmu

Ekonomia głównego nurtu miała

„pasować” do każdego typu

społeczeństwa.

1. Narodziny instytucjonalizmu

Ekonomia instytucjonalna stała w
wyraźnej

opozycji

do tego założenia i

dążyła do stworzenia nowego
paradygmatu współczesnej ekonomii.

Instytucjonalizm (USA) zapoczątkowany
przez
T. B. Veblena, W.C. Mitchella, J.R.
Cammonsa
przeżywał swój okres świetności na
przełomie wieku XIX i XX oraz w
pierwszych dwóch dekadach XX wieku.

1. Narodziny instytucjonalizmu

Obecnie pojęcie instytucji zyskało na
popularności dzięki

transformacji krajów

postkomunistycznych

, w tym także Polski.

1. Narodziny instytucjonalizmu

Instytucje w socjologii:

normatywne

wzorce

, które określają, co

jest wyczuwalne w danym społeczeństwie
jako

właściwe i usankcjonowane.

Są to

oczekiwane sposoby działania lub

relacje społeczne.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

Instytucje w ujęciu prawnym:

zestaw norm prawnych, które łącznie

regulują

określoną grupę stosunków

społecznych, np. instytucja rodziny,
instytucja własności, instytucja kontraktów
rynkowych.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

.

Z kolei według D.C. Northa instytucje to

reguły

gry,

stworzone ograniczenia, które kształtują

ludzkie

współdziałanie

(instytucje to reguły

gry, organizacje to gracze)

.

Dzieli on instytucje na:
•formalne - reguły polityczne, prawne,
ekonomiczne,
•nieformalne - systemy moralne, zwyczaje,
tradycje, wierzenia.

D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge (NY),
1990, s. 3.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

.

Dla O.E. Williamsona otoczenie

instytucjonalne rynku to rodzaj
„

dobra publicznego”,

które ma

szczególną rolę do odegrania w
tworzeniu wstępnego ładu
instytucjonalnego na rynku.

O.E. Williamson, Market and Hierarchies, Analysis and Anti-trust Implications, Free Press, New York 1975, s. 13-16.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

Impuls

do ekonomicznych badań

instytucji wiązał się z

krytyką modelu

człowieka racjonalnie
gospodarującego oraz rynku
doskonale konkurencyjnego

dokonaną przez T. Veblena.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

T. Veblen
Uważał, że postępowaniem ludzi kierują
określone

reguły

, które w danej grupie

społecznej stają się

modelem

, a gdy

zostaną powszechnie uznane nabierają
cech

instytucji.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

T. Veblen

Instytucje

traktował jako zespół

zwyczajów i nawyków myślenie oraz
sposobów działania, które zostały
potwierdzone przez praktykę i są
powszechnie uznane w danej grupie
społecznej. To „utrwalone zwyczaje
myślenia wspólne dla ogółu ludzi”.

Instytucje są względnie stabilne,

ale nie wieczne!

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

W.C. Mitchell

Zajmował się głównie badaniem
przyczyn kryzysów. Cykl gospodarczy
jest „tworem” różnych instytucji,
postępu technicznego i polityki
monetarnej.

Każdy cykl ma różne siły sprawcze i
właściwy sobie przebieg.

Nie jest

„tworem” tych samych czynników
sprawczych.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

W.C. Mitchell

Odrzucił założenie o racjonalnym
gospodarowaniu

i przeprowadzaniu

rachunku ekonomicznego przed każdą
decyzją gospodarczą.

Uważał, że posługiwanie się pewnymi

zwyczajami i nawykami

zapewnia

pewną racjonalność, którą można określić
mianem przypadkowej bądź
niezamierzonej.

.

R. Commons określa instytucje jako

działające

układy

, razem ze swoimi

regułami funkcjonowania

, od

rodziny poprzez korporację, związek
zawodowy, stowarzyszenie
gospodarcze, aż do samego państwa.

J.R. Commons, Institutional economics, American Economic Review, 1931, t. 21, s. 648.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

J.R. Commons

Jako pierwszy instytucjonalista wprowadził
do opisu procesu wymiany pojęcie
transakcji.

W ujęciu neoklasycznym wymiana to
jednorazowy akt. Zdaniem Cammonsa to
miejsce spotkań ekonomii, fizyki,
psychologii, etyki, prawa i polityki.

J.R. Commons

Wyróżnił trzy rodzaje transakcji:

•racjonujące,
•menedżerskie,
•wymiany.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

J.R. Commons

racjonujące – wiążą się z

negocjacjami

prowadzącymi do

podziału korzyści i obciążeń

pośród

członków wspólnego przedsiębiorstwa,

J.R. Commons

menedżerskie – dotyczą tworzenia

wartości majątkowych

, kierowania

organizacją gospodarczą,
przedsiębiorcze,

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

J.R. Commons

wymiany – dotyczą

przenoszenia

praw własności

między równymi pod

względem prawnym podmiotami.

2. Główne założenia

instytucjonalizmu

3. Neoinstytucjonalizm

J.K. Galbraith

Model konkurencji czystej i doskonałej
nie pozwala rozpatrywać realności
współczesnego świata.

Proces koncentracji zniszczył
konkurencję, a rzeczywisty świat nie
jest kapitalizmem jednostek, ale jest
zdominowany przez wielkie
przedsiębiorstwa.

J.K. Galbraith

Daje im to z jednej strony władzę
gospodarczą, a z drugiej pozwala na
tworzenie

korzystnych

dla siebie

uwarunkowań

postępu technicznego,

osiągania korzyści skali i możliwości
obniżania cen.

3. Neoinstytucjonalizm

J.K. Galbraith

Równowaga społeczna – jest to
równowaga między podażą dóbr
publicznych oraz dóbr prywatnych.

Jest ona niezbędna do przezwyciężenia
współistnienia bogactwa
prywatnego i publiczną nędzą.

3. Neoinstytucjonalizm

G. Myrdal

Krytyka myśli neoklasycznej. Założenie
„

przy innych czynnikach

niezmienionych” jest
niedopuszczalne,

ponieważ świadczy to

o ich wyłączne pozytywnym
oddziaływaniu.

Jeżeli jednak uwzględni się zmienne
społeczno-ekonomiczne życia
gospodarczego,

instytucje zajmują

centralną pozycję.

3. Neoinstytucjonalizm

3. Neoinstytucjonalizm

C.E. Ayres

Ekonomika jest „zanurzona” w wielkim
układzie kulturowym. System
gospodarczy znajduje się po presją
różnych instytucji takich jak
legendy, zwyczaje i hierarchii
społecznej.

Lata 70-te XX wieku.

Zarzuca tradycyjnemu
instytucjonalizmowi, iż

nie potrafi wyjść

poza krytykę

metodologii ekonomii

neoklasycznej.

Postuluje większą analityczność badań i
chęć ich wprowadzenia do obszaru
zainteresowań ekonomii neoklasycznej.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

D.C. North

Zdaniem Northa warunkiem trwałego
wzrostu gospodarczego jest

efektywność adaptacyjna

, która

znajduje wyraz w

elastyczności

struktury instytucjonalnej

i ujawnia się

w perspektywie długofalowej jako zdolność
do gromadzenia wiedzy, tworzenia form
współpracy i postaw kreatywności
sprzyjających wzrostowi dobrobytu.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

D.C. North

Równowaga instytucjonalna

Występuje ona wówczas, gdy przy
określonej sile przetargowej graczy,
działających w systemie reguł wymiany,
nikt nie widzi korzyści w poświęcaniu
zasobów na zasadniczą zmianę warunków
społecznej wymiany.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Główne teorie NEI:

•teoria praw własności,

•teoria kosztów transakcyjnych,

•teoria agencji,

•teoria wyboru publicznego.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Teoria praw własności (A.A. Alchian, H.
Demsetz)

Przedmiotem wymiany nie jest dobro, ale
wiązka

uprawnień własności

do tego

dobra. Zmiana nawet części uprawnień, np.
przez państwo wpływa na ocenę wartości
dobra przez jednostkę.

Uprawienia mają wpływ na efektywność

gospodarki.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Teoria praw własności (A.A. Alchian, H.
Demsetz)

Dwa

wymiary

uprawnień:

•wyłączność, która dotyczy suwerenności
właściciela w dysponowaniu uprawnieniami,

•przenośność, dotyczy swobody
przekazywania przez właściciela własności
innym podmiotom, np. przez dzierżawę.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Teoria kosztów transakcyjnych (R.H.
Coase, O. Williamson)

Transakcje, w nawiązaniu do J.R. Cammonsa, są podstawowymi elementami
analizy.

Koszty transakcyjne to część łącznych
kosztów

funkcjonowania

systemu

społeczno-gospodarczego, która obejmuje
nakłady zasobów ponoszone w trakcie
zawierania i realizacji wszystkich
typów transakcji.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Uznaje się, choć nie w sposób jednoznaczny,
że pojęcie kosztów transakcyjnych do
ekonomii wprowadził R. Coase. W artykule
The Nature of Firm wskazał, że konieczne
jest wprowadzenie

"kosztów użycia mechanizmu

rynkowego, kosztów przeprowadzenia

transakcji poprzez wymianę na

otwartym rynku, czy po prostu kosztów

rynku”

.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Aby wyrazić tę samą ideę w swoim innym
artykule The Problem of Social Cost użył
wyrażenia

„koszty transakcji rynkowych”.

Te koszty stały się znane w literaturze
właśnie jako koszty transakcji.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Koszty transakcyjne to pojęcie
wieloznaczne i niepoddające się
jednoznacznej kwantyfikacji.

Można tutaj wskazać na koszty
hierarchicznego zarządzania w firmie i
koszty transakcji rynkowych.

Koszty transakcyjne to także polityczne
koszty transakcji, a także koszty
tworzenia i utrzymania struktury
instytucjonalno-prawnej finansowane
z budżetu państwa.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Zatem koszty transakcyjne odnoszą się do:

•transakcji organizowanych przez rynek,
•transakcji, w których relacje między
partnerami mają postać hierarchiczną,

•transakcji pośrednie.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Koszty transakcyjne można podzielić na
koszty

ex-ante, ponoszone przed zawarciem
kontraktu,

ex-post, które są konsekwencją
realizowanej transakcji.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Można je również podzielić na koszty
mierzalne i niemierzalne.

Określenie, które koszty powinny zostać
zaliczone do mierzalnych, a które do
niemierzalnych jest trudne, gdyż zależy od
tego, czy przedsiębiorstwo jest w stanie
wyodrębnić koszty bezpośrednio związane
z pojedynczym kontraktem.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Zgodnie z analizą NEI koszty te powinny
być wliczone w całościowe koszty
produkcji, na które składa się

nie tylko koszt czynników produkcji,
ale także koszt zdobycia informacji o
rynku i produkcie, koszty ochrony
rynku ( w tym praw własności) czy
koszt egzekwowania umów.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Typ kosztów transakcyjnych: koszty transakcji
rynkowych (koszty spontanicznego mechanizmu
koordynacji.

Rodzaje kosztów: koszty związane ze zdobywanie
informacji niezbędnych do zawierania umów kupna-
sprzedaży, koszty negocjowania warunków umowy,
koszty związane z realizacją wynegocjowanych
warunków umowy.

Przykłady: marketing, czas i środki poświęcone na
zdobywanie informacji o potencjalnych
kontrahentach, Koszty obsługi prawnej umów, Straty
z tytułu niedotrzymania umowy przez kontrahenta,
koszty monitowania procesu realizacji umów.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Typ kosztów transakcyjnych: koszty
zarządzania w przedsiębiorstwie (koszty
organizacji hierarchicznej).

Rodzaje kosztów: koszty stałe związane z
utrzymaniem struktury organizacyjnej
przedsiębiorstwa, koszty zmienne związane z
podejmowanie decyzji w przedsiębiorstwie, są
funkcją liczby transakcji.

Przykłady: płace kierownictwa, nakłady na
systemy informacyjne w przedsiębiorstwie, koszty
nadzoru nad pracownikami, koszty procesów
logistycznych w przedsiębiorstwie.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Typ kosztów transakcyjnych: polityczne koszty
transakcji.

Rodzaje kosztów: koszty tworzenia, utrzymania
oraz zmiany formalnych i nieformalnych reguł
systemu politycznego i ekonomicznego.

Przykłady: wydatki związane z tworzeniem
konstytucji, wyborami, funkcjonowaniem partii
politycznych, centralnej i samorządowej
administracji państwowej, sądownictwa, obrony
narodowej.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Teoria agencji (M.C. Jensen, E.F. Fama)

Ukierunkowana jest na występujące relacje
agencji.

Do relacji agencji dochodzi wówczas,

kiedy jeden podmiot jest zależny od
działalności drugiego podmiotu,

któremu zleca zadanie do wykonania. Taki
kontrakt (jawny lub domyślny) implikuje
delegację uprawnień przez pryncypała do
agenta.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Wskazuje się na dwa powody powstania
relacji agencji:

-asymetria informacji,
- rozbieżność funkcji celu agenta i
zwierzchnika.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Asymetria informacji

– agent wie więcej,

niż zwierzchnik. Powstają koszty agencji,
np. koszty monitorowania agenta przez
zwierzchnika.

Ujawnia się przy tym trzy aspekty
asymetrii informacji:

•pokusa nadużycia (moral hazard),
•negatywna selekcja (adverse selection),
•oraz sytuacja, kiedy agent i pryncypał
posiadają tę samą wiedzę, lecz jest ona
niedostępna dla trzeciej strony, np. sądu.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

W tym przypadku istotną rolę odgrywają

bodźce

, czyli odpowiednie motywowanie

agenta do ujawniania prawdziwych
informacji.

Oznaczałoby to

zaniechanie

manipulowania

nimi i podejmowanie

przez niego działań oczekiwanych przez
mocodawcę.

W tym świetle problem agencji sprowadza
się do wypracowania

optymalnego

kontraktu

dotyczącego pryncypała o

agenta

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Do kosztów agencji można zaliczyć m.in.

a) koszty monitorowania agenta przez zwierzchnika,

b) koszty, jakie musi ponieść agent by stać się dla
zwierzchnika wiarygodnym,

c) koszty powstające w sytuacji, gdy zwierzchnikowi
nie udaje się skłonić agenta do działania zgodnego z
jego celami,

d) koszty alternatywne (nierzeczywiste) oznaczające
utratę użyteczności przez pryncypała na skutek
rozbieżności jego interesów i interesów

pryncypała.

Teoria wyboru publicznego (, D. Black,
J.M. Buchanan Jr., G. Tullock, A. Downs, M.
Olson)

Państwo powinno interweniować

tylko

w

sytuacjach, gdy istnieją dowody, że
zastosowane instrumenty interwencji będą

mniej kosztowne od oddziaływania
mechanizmu rynkowego.

Cykl wyborczy – chęć utrzymania się przy
władzy, a nie dbałość o długookresowy
wzrost.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Państwo dążąc do maksymalizacji
dobrobytu społecznego decyduje się na

regulację,

aby usunąć niesprawności rynku

lub zminimalizować ich negatywny wpływ
na gospodarkę.

4. Nowa ekonomia instytucjonalna

Literatura

•

Borkowska B., Znaczenie ram instytucjonalnych dla efektywności regulacji rynków
infrastrukturalnych, w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B.
Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009.

•

Bartkowiak R., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2003

•

Godłów-Legiędź J., Współczesna ekonomia, Ku nowemu paradygmatowi?,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010.

•

Klimczak B., Nieoczekiwany dar wolności, (w:) B. Fiedor, Z. Hockuba (red.), Nauki
ekonomiczne wobec wyzwań współczesności, PTE, Warszawa 2009, s. 188-205.

•

Ratajczak M., Czy wszyscy jesteśmy lub będziemy instytucjonalistami?, w: Ekonomia,
mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009.

•

Ratajczak M., Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo AE w Poznaniu,
Poznań, 2007.

•

Snowdon B.,Yane H., Współczesne nurty teorii makroekonomii, PWN, Warszawa 2001.

•

Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2007.

•

Szapiel J., Otoczenie instytucjonalne rynku funduszy zbiorowego inwestowania w
Polsce, w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009.

•

Woźniak M.G., Fundamentalne problemy aksjologiczne ładu instytucjonalnego
współczesnej gospodarki, w: Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz,
J. Boehlke, Wydawnictwo UMK, Toruń 2005.

DZIĘKUJĘ

ZA UWAGĘ!