ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM

Literatura

• Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych

„Środowisko i Rozwój” Rio de Janeiro, 3-4 czerwca 1992,

Szczyt Ziemi, 1993, Wyd.Inst. Ochrony Środowiska,

Warszawa.

• Jennings J., Haughton L., 2002, Szybkość jako atut w

biznesie, Wyd. MT Biznes, Warszawa.

• Kisielnicki J., Sroka H., 2001, Systemy informacyjne biznesu,

A.W. Placet. Warszawa.

• Kowalkowski, Janc 2002, Zarządzanie środowiskiem (red.

Poskrobko B. 2007), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa, s.327.

• Traczewska T., M., 2005, Wpływ biorόżnorodności na

właściwości organoleptyczne wody, Ochrona Środowiska, nr

4, ss. 13-18.

• Zimniewicz K., 2003, Współczesne koncepcje zarządzania,

PWE, Warszawa.

Opis obiektu zarządzania

środowiskiem

• Ogólny model zarządzania środowiskiem zawiera

instytucje zarządzające - podmiot
zarządzania, sprzężone z narzędziami
zarządzania oraz środowisko - obiekt
zarządzania, będący przedmiotem
zarządzania.

• O działaniach zarządczych decyduje to, czym

należy rządzić i na co mają oddziaływać normy
sterujące.

Makrosystem społeczeństwo-

gospodarka-środowisko

• Obiekt zarządzania – jako część rzeczywistości, ktόra pośrednio

lub bezpośrednio uczestniczy w procesach gospodarowania

środowiskiem - musi obejmować wszystkie sfery, w ktόrych

przebiegają procesy użytkowania, ochrony i kształtowania

środowiska, a więc społeczeństwo, gospodarkę i środowisko

przyrodnicze.

• Przyjmuje się, że obiektem zarządzania środowiskiem jest

makrosystem społeczeństwo – gospodarka – środowisko.

Czynnikiem łączącym wyrόżnione systemy jest przepływ materii,

energii i informacji (ryc.1.14 str. 44).

• Wzajemne relacje między systemami w makrosystemie oraz

mniejszymi jednostkami mogą się przejawiać w rόżny sposόb i z

rόżnym natężeniem w zależności od układu (w czasie i przestrzeni)

elementόw oraz natężenia przepływu mediόw (energii, materii i

informacji) zapewniających funkcjonowanie systemu.

Interakcje w makrosystemie wywołanym

nadmiernym obciążeniem systemu środowisko

(rycina

1.15

)

• Przedstawiono interakcje w makrosystemie wywołane nadmiernym

obciążeniem systemu środowisko. Każdy z systemόw

przedstawiono w stanie przed obciążeniem A, B, C i po obciążeniu

A΄, B΄, C΄, ktόre istotnie rόżnią się w zakresie wybranych

parametrόw. Układ, w ktόrym nie ma ograniczeń w bezpośrednim

oddziaływaniu systemu społeczeństwo na system środowisko,

obrazuje relacja a1, systemu gospodarka na system środowisko –

relacja a2, a systemu społeczeństwo na system gospodarka –

relacja a3.

• Po upływie pewnego okresu następują zmiany w systemie

środowisko, np. pogarszają się przyrodnicze warunki życia ludzi i

prowadzenia gospodarki. System środowisko w stanie zmienionym

(A΄) zaczyna oddziaływać na znajdujące się jeszcze w poprzednim

stanie systemy społeczeństwo i gospodarka (relacje b1 i b2).

• Zazwyczaj jako pierwszy na te sygnały reaguje system gospodarka.

Zmieniony system gospodarka przyśpiesza (relacja c) zmiany w

systemie społeczeństwo. Cały supersystem przechodzi w nowy

stan (A΄, B΄, C΄) i cykl zaczyna się od nowa (relacje d1, d2, d3).

Makrosystem społeczeństwo-

gospodarka-środowisko

• może odzwierciedlać dowolnie wybrany

obszar rzeczywistości - od globu ziemskiego
po obszary o charakterze lokalnym.

• Jeśli tym ekosystemem obejmie się całą

kulę ziemską, to jego otoczeniem będzie
kosmos, a przedmiotem analizy - sprzężenia
wewnątrzsystemowe oraz te wpływy
pozaziemskie, ktόre są istotne z punktu
widzenia celu analizy.

Makrosystem społeczeństwo-

gospodarka-środowisko

• W badaniach odnoszących się do mniejszych

obszarόw rola wpływόw pozaziemskiech maleje w

miarę zmniejszania się analizowanego obszaru i

dlatego w przypadku badań prowadzonych np. dla

Polski oddziaływanie pozaziemskie można

pominąć.

• W badaniach lokalnych rośnie z kolei rola sprzężeń

między makrosystemem a bezpośrednim

otoczeniem. Nie można np. wyizolować

społeczności regionu, stanowiącego część kraju,

ze społeczeństwa tworzącego państwo.

Makrosystem społeczeństwo-

gospodarka-środowisko

• Społeczność regionalna pozostaje pod presją

zachowań cywilizacyjnych ogόlnonarodowych i ogόlno-

państwowych, nawet wtedy, gdy jej zachowania na

danym obszarze będą niekorzystne dla środowiska a

po pewnym czasie rόwnież dla gospodarki i pozostałej

części społeczeństwa. Podobnie jest z innymi

zasadniczymi systemami tego układu.

• Gospodarka rolna jest na ogόł częścią gospodarki kraju

i rzadko stanowi odrębne zagadnienie z punktu

widzenia ochrony środowiska – pojawiać się mogą one

dopiero wόwczas, gdy zostaną skorelowane ze

zmianami w całej gospodarce lub gdy gospodarka

kraju nie będzie reagować na zmiany w gospodarce

regionu.

Makrosystem społeczeństwo-

gospodarka-środowisko

• Jeszcze bardziej skomplikowany jest problem zewnętrznych

powiązań systemu środowiska.

• Z jednej strony obieg materii, energii i informacji (jako

warunek procesόw życiowych) odbywa się w rόżnych

poziomach, tworzą w miarę samodzielne systemy nawet na

stosunkowo niewielkim obszarze, z drugiej natomiast

procesy zachodzące w poziomach niższych są zawsze

uwarunkowane procesami zachodzącymi w poziomach

wyższych.

• Stan środowiska jakiegoś regionu (obszaru), wydzielonego

w dowolnym miejscu kuli ziemskiej, zawsze będzie zależał

od stanu ekosystemu globalnego (biosfery) i ekosystemόw

strefowych, charakterystycznych dla poszczegόlnych stref

klimatycznych.

Makrosystem społeczeństwo-

gospodarka-środowisko

• Na podstawie powyższych stwierdzeń można

postawić tezę, że otoczenie makrosystemu

społeczeństwo-gospodarka- środowisko

wyodrębnionego dla obszaru mniejszego jest

taki sam makrosystem obszaru większego.

• Jeżeli przyjmiemy, że podstawą analizy

stanowi obszar Polski, to jego otoczeniem jest

Europa. Analogicznie obszar Polski będzie

otoczeniem dla poszczegόlnych regionόw

naszego kraju

Społeczeństwo, gospodarka i środowisko

tworzą makrosystem z bardzo silnymi

powiązaniami

• Nadmierne przeciążenie ekosystemόw powoduje

degradację środowiska i załamanie gospodarki, i

wprowadzi do upadku społeczności, ktόra na danym

obszarze (w danym środowisku) tworzyła swoją

większą lub mniejszą „cywilizację”

• W historii cywilizacji (także najnowszej) są znane

upadki i pustynnienie terenόw ze względu na zbyt

silne obciążenie środowiska (np. rejon Sahelu w

Afryce)

• Przyczyną rozpadu makrosystemu może być rόwnież

wyludnienie jakiegoś obszaru np. wschodniej Polski,

tzw. ściany wschodniej. Zanik gospodarki rolnej

spowodował upadek agrocenoz i samorzutną

ekspansję ekosystemόw leśnych.

Wyodrębiony makrosystem

społeczeństwo-gospodarka-środowisko

• Wyodrębiony makrosystem społeczeństwo-

gospodarka-środowisko ma charakter skrajnie

złożony. W teorii systemόw znana jest zależność, że

im bardziej złożony system, tym ogόlniejszy jest jego

opis.

• Dlatego też w analizie tego makrosystemu ograniczono

się tylko do identyfikacji i opisu tych elementόw

(podsystemόw) i sprzężeń, ktόre są najbardziej istotne

z punktu widzenia zarządzania środowiskiem.

• Dodatkowym, niezwykle ważnym aspektem jest

określenie stopnia podatności rozpoznanych

elementόw i sprzężeń na sygnały sterujące.

System środowisko

• System środowisko jest najważniejszym obiektem z

punktu widzenia celu zarządzania, jakim jest

uzyskanie określonej jakości ekosystemów, zasobów

i walorów środowiska.

• Możliwości i granice oddziaływania na system

środowisko wyznacza zasięg wpływów na pozostałe

części ekosystemu. Ich zidentyfikowanie ułatwia

konstrukcję proekologicznego systemu sterowania

gospodarką i społeczeństwem.

• Środowisko przyrodnicze jest systemem

specyficznym. Dzięki skomplikowanym procesom ma

ono zdolność do samoodtwarzania (samoregulacji).

System środowisko

• Ekolodzy wyrόżniają 11 poziomόw życia :

– molekularny

– organoidalny

– komόrkowy

– tkankowy

– narządu

– układu narządόw

– organizmu

– populacji

– gatunku

– biocenozy

– biosfery

11 poziomόw życia

• Wiele z tych poziomόw było obiektem

oddziaływania człowieka już w starożytności. W

wyniku doboru naturalnego kształtowano

pożądane cechy roślin i zwierząt

wykorzystywanych gospodarczo. Wspόłczesny

poziom wiedzy umożliwia sterowanie na

wszystkich poziomach życia.

• Warto jednak mieć świadomość, że każda

ingerencja na niższym poziomie życia powoduje

zmiany na poziomach wyższych i prawdopodobnie

ingerencja na poziomach wyższych oddziaływuje

na poziomy niższe.

Istotą zarządzania

środowiskiem

• jest dobόr takich instumentόw, ktόre zapobiegałyby niepożądanym

oddziaływaniom na poszczegόlne poziomy życia.

• Pojęcie „nieporządany” w pierwszym rzędzie powinno być określone z

punktu widzenia wpływu tych zmian na jakość życia i trwałość rozwoju

gatunku ludzkiego, następnie z punktu widzenia wpływu na

środowisko i gospodarkę.

• Ogόlny model sterowania środowiskiem w układzie poziomόw życia

przedst. na ryc. 1.17.

• W praktyce obiektem sterowania środowiskiem są poziomy organizacji

przyrody:

– genetyczny,

– gatunkowy,

– ekosystemowy,

– krajobrazowy

– i biogeograficzny (ryc. 1.18).

Poziomy organizacji przyrody

• Oznacza to, że instrumenty sterowania są

ukierunkowane na stymulowanie lub

przeciwdziałanie określonym antropogennym

oddziaływaniom na środowisko na danym

poziomie organizacji przyrody.

• Daje to znacznie lepsze możliwości ustawienia

instrumentόw zarządzania niż przy sterowaniu

oddziaływaniem na poziomy życia. Przypisanie

bardziej ogόlnej roli instrumentom nie wyklucza

możliwości wprowadzenia instrumentόw bardziej

szczegόłowych, np. zakazu upośledzania zwierząt

przez zmiany w ich tkankach.

Poziomy organizacji przyrody

• Człowiek przez działania indywidualne, grupowe (np. rodzinne) i

zespołowe (jako społeczność lokalna, regionalna lub narόd)

oddziaływuje na każdy z poziomόw organizacji przyrody,

powodując antropogenne obciążenie środowiska.

• Obciążenie takie może być okresowe (czasowe) lub stałe. Przy

obciążeniu okresowym nawet znacznym, nie zawsze następują

zmiany w ekosystemach. Zależy to od elastyczności

ekosystemόw, tj. od zdolności do czasowej zmiany istniejącego

stanu pod wpływem czynnikόw zewnętrznych i powrotu do stanu

wyjściowego po ustania działania tych czynnikόw (ryc. 1.19).

• Przekroczenie granicy pojemności ekosystemu lub zdolności

gatunku do ponoszenia danego rodzaju obciążeń powoduje ich

zagrożenie, a przekroczenie granicy odwracalnych zmian

prowadzi do ich degradacji, samodestrukcji i w konsekwencji,

do katastrofy ekologicznej.

Poziomy organizacji przyrody

• Wszystkie działania powodujące antropogenne obciążenia

środowiska, mogące wywołać jego zagrożenie, powinny być

obiektem oddziaływania norm sterujących systemem

zarządzania środowiskiem. Niestety, na obecnym etapie rozwoju

nauki jeszcze nie rozpoznano wielu zagrożeń i nie opracowano

lub nie uruchomiono odpowiednich instrumentόw sterowania.

• Zagrożenie wywołane nadmiernym antropogennym

obciążeniem środowiska występuje na każdym z poziomόw

organizacji przyrody.

• Na poziomie genetycznym głόwne zagrożenia to:

– zanikanie ras i genotypόw roślin i zwierząt;
– wprowadzanie do środowiska niektόrych produktόw inżynierii

genetycznej

Zagrożenie wywołane nadmiernym

antropogennym obciążeniem środowiska

• Zanikanie tradycyjnych ras oraz odmian roślin i zwierząt

hodowlanych następuje głόwnie pod wpływem rozwoju

przemysłowych metod produkcji rolniczej, zanikanie

rolnictwa tradycyjnego i jego zrόżnicowania regionalnego.

W świecie roślin i zwierząt dziko żyjących dodatkowym

czynnikiem jest rozczłonkowanie ekosystemόw i

krajobrazόw przez rόżne antropogenne budowle liniowe,

ktόre ograniczają migrację gatunkόw.

• Produkty inżynierii genetycznej przynoszą wiele korzyści,

np. umożliwiają szybkie osiągnięcie tych samych celόw,

ktόre zapewniał długotrwały dobόr naturalny. Jednocześnie

wiele tych produktόw może mieć negatywny wpływ na

środowisko i rozwόj człowieka.

Zagrożenie wywołane nadmiernym

antropogennym obciążeniem

środowiska

• na poziomie gatunkowym głόwnym zagrożeniem

jest:

– bezpośrednia likwidacja populacji gatunkόw uznanych przez

człowieka za szkodliwe dla jego działalności gospodarczej,

szczegόlnie za pomocą środkόw chemicznych, ktόre

jednocześnie powodują zagładę populacji gatunkόw

obojętnych lub pożytecznych;

– ograniczenie możliwości rozwoju gatunkόw przez niszczenie

ich naturalnych siedlisk, szczegόlnie w procesach

działalności gospodarczej.

– Szacuje się, że w XX w. średniorocznie na świecie ginęło 5

tys. gatunkόw. Pόł miliona nieistniejących już gatunkόw

spełniało określoną rolę w swych ekosystemach, a wiele z

nich miało swoje znaczenie w rozwoju ludzkości.

Zagrożenie wywołane nadmiernym

antropogennym obciążeniem

środowiska

• Na poziomie ekosystemowym, głόwnym zagrożeniem

jest niszczenie ekosystemόw-błotnych i leśnych oraz

degradacja ekosystemów łąkowych przez ich nadmierną

chemizację.

• Ekosystem to skomplikowany system naturalny

(przyrodniczy), ktόry dąży do utrzymania rόwnowagi. Ma on

własną strukturę łańcuchόw pokarmowych i wyodrębnione

grupy populacji (często kilka tysięcy), konkurujące o

pokarm, miejsce schronienia, dostęp do światła i inne.

– Na bazie tych struktur przebiegają ekosystemowe procesy

przepływu energii, krążenia materii, przekształcania

środowiska i procesy samoregulujące, utrzymując to wszystko

w pewnych stałych granicach, co zwykle nazywa się

dynamiczną rόwnowagą ekologiczną.

Dynamiczna rόwnowaga

ekologiczna

• Dążenie ekosystemόw do rόwnowagi może

dotyczyć ogόlnych procesόw życiowych lub tylko

obiegu materii (pierwiastkόw), łańcuchόw reakcji

chemicznych itp.

• Obieg materii i energii dąży do układόw

zamkniętych o rόżnej wielkości.

• Wyrόżnia się:

– Mikroekosystemy, np. oczko wodne śrόdpolne;
– Mezoekosystemy, np. jezioro;
– Makroekosystemy, np. morza, oceany, biosfera.

Dynamiczna rόwnowaga

ekologiczna

• Każdy ekosystem niezależnie od wielkości ma swoją specyficzną

organizację wewnętrzną. Można w nim ogόlnie wyrόżnić trzy

rodzaje populacji: producentόw, konsumentόw i reducentόw.

• Dobόr tych populacji, a tym samym sposόb krążenia materii i

energii jest bardzo rόżny i dlatego rόżny jest sposόb złożoności

ekosystemόw – od ekosystemόw prostych, charakteryzujących

się liniowym (łańcuchowym) przebiegiem związkόw między

populacjami, do złożonych. Im większa złożoność systemu, tym

większa liczba sprzężeń wewnętrzych oraz rόżnorodność drόg

przebiegu materii i energii. W ekosystemach złożonych łańcuchy

pokarmowe zmieniają się w skomplikowane „siatki żywnościowe”.

• Od stopnia złożoności ekosystemu zależy jego stabilność

[1]

produktywność, a także odporność na obciążenia antropogenne.

•

[1]

Stabilność ekosystemu, to jego dążenie do trwania lub

odbudowania naruszonej równowagi zapewniającej samoregulację

(samoodtwarzanie).

Dynamiczna rόwnowaga

ekologiczna

• Ekosystemy w stanie naturalnym (bez udziału człowieka)

dążą do stanu tzw. dynamicznej rόwnowagi Pareto.

Oznacza to, że ilość biomasy wyprodukowanej i rozłożonej

w jednostce czasu jest w nich mniej więcej rόwna.

• Ekosystemy przyrodniczo - antropogenne, takie jak pola

uprawne, łąki, sady, zadrzewienia, w krόtkim okresie

produkują znacznie większą ilość substancji, od ilości

substancji, ktόra w tym samym czasie rozkłada się w

procesach naturalnych. Następuje to dzięki uproszczeniu

przez człowieka obiegu materii i energii.

– Ekosystemy takie są nietrwałe. Im układ jest prostszy, tym jego

utrzymanie wymaga większego nakładu pracy i kapitału. Ta

zależność musi być brana pod uwagę przy konstruowaniu

systemu zarządzania środowiskiem.

Każdy ekosystem ma odmienną

pojemność

• dla poszczegόlnych gatunkόw, ktόre mają w nim swoje nisze

ekologiczne i w charakterystyczny sposόb dla siebie w nim

gospodarują.

• W przypadku gatunku Homo sapiens pojemność ekosystemu

(środowiska) to jego zdolność do ponoszenia

antropogenicznych obciążeń, wywołanych działalnością

gospodarczą człowieka. Zdolność ta wyznacza granice danego

sposobu użytkowania środowiska bez wywołania

nieodwracalnych, negatywnych zmian w ekosystemach.

Dopiero obciażenia ekosystemόw ponad ich pojemność

powodują, że tracą one możliwość samoistnego usuwania

uszkodzeń i ulegają procesowi degradacji. Następuje wόwczas

pogorszenie jakości środowiska

[1]

•

[1]

Jakość środowiska, to taki układ ekosystemu, ktόry

zapewnia jego pożądaną produktywność i zdolność do

samoregulacji w warunkach określonych obciążeń.

Kształtowanie ekosystemόw

• Przez umiejętne kształtowanie ekosystemόw (np. przez dobόr składu

gatunkowego populacji, tworzenie nowych drόg obiegu materii i energii,

wbudowanie sztucznych ogniw tego obiegu) można osiągnąć wzrost

pojemności środowiska i zwiększenie zdolności samooczyszczania z

nieporządanych substancji, czyli uzyskanie zdolności ekosystemu do

świadczenia usług środowiskowych (ekosystemowych).

• Przestrzenny rozkład ekosystemόw rzadko się pokrywa z podziałem

administracyjnym kraju lub innymi podziałami funkcyjnymi. W praktyce

natomiast rόżne cechy i charakterystyki środowiska są opracowywane dla

obszarόw administracyjnych lub funkcjonalnych. Granice tych obszarów

przeważnie przecinają naturalnie ukształtowane ekosystemy. Na tak

dowolnie wydzielonym obszarze środowisko nie może być traktowane - w

rozumieniu teorii systemów - jako system. Jest to jedynie określony układ

przyrodniczy

[1]

• Z kolei układ przyrodniczo - techniczny tworzą ekosystemy wraz z

antropogennymi budowlami nie uczestniczącymi w obiegu materii i energii.

•

[1]

Układ przyrodniczy, jest to zbiór naturalnych i antrogennych

elementów środowiska, który obejmuje pewną liczbę małych ekosystemów,

który nie tworzy na danym obszarze zamkniętego obiegu materii i energii

(samodzielnego systemu).

Samoregulacja

ekosystemόw

• Na podstawie wielowiekowych doświadczeń można

stwierdzić, że ekosystemy obciążone przez

gospodarkę w granicach ich pojemności nie

wykazują zwrotnego, negatywnego oddziaływania.

• Przekształcenia w środowisku dokonywane przez

gospodarkę nie hamują tempa naturalnego obiegu

materii i energii, wydalane zaś zanieczyszczenia są

asymilowane bez szkody dla procesόw

samoregulacji ekosystemόw.

• Jednak w miarę coraz większego obciążenia

ekosystemu tracą stopniowo zdolność do

samoodnawiania i ulegają destrukcji. Przebieg tego

zjawiska ma charakter skokowy (ryc.1.20).

Antropogenne oddziaływanie na

środowisko

• Na poziomie krajobrazowym, rozumianym jako system złożony

z ekotopόw

[1]

, ktόrego specyfikę (cechę wyrόżniającą) w

głόwnej mierze stanowią oddziaływania i zależności ekotonόw

[2]

, antropogenne oddziaływanie powoduje zagrożenia

polegające głόwnie na:

– zakłóceniach naturalnych przepływów wody (przyśpieszenie

spływu wόd powierzchniowych, zwiększenie erozji wodnej,

pobudzenie nadmierne ewapodtranspiracji wody i obiegu wody);

– zakłόcenie naturalnego przemieszczania się związkόw

chemicznych;

– ograniczenie możliwości migracji organizmόw żywych (gatunkόw);
– pogarszanie możliwości absorbcji zanieczyszczeń wydalanych do

środowiska ;

– spowolnienie procesu samoodnawialności zasobόw.

•

[1]

Ekotop, to jednostka ekologiczna wyodrębiona w przestrzeni. Wyrόżnia się

ekotopy naturalne, nienaturalne, sztuczne i obce.

• [2] Ekoton, to zestaw cech odnoszących się do przestrzeni i czasu,

określających interakcję między granicznymi jednostkami biologicznymi (w tym

ekotopami)

Antropogenne oddziaływanie na

środowisko

• Na poziomie ekosystemowym system

zarządzania środowiskiem powinien stymulować

racjonalne (umiarkowane) użytkowanie zasobόw i

walorόw środowiska w całej ich złożoności

ekosystemowej. Nadmierne obciążenie ekosystemόw

powoduje:

– zmiany w ich strukturze i harmonii oraz rozpadanie się

złożonych układόw przepływu materii i energii;

– zmiany tempa krążenia materii na rόżnych poziomach

organizacji przyrody i redystrybucji pierwiastkόw niezgodnej

z przebiegiem naturalnych procesόw;

– zachwianie rόwnowagi biologicznej spowodowane

wprowadzeniem nowych związkόw, które często nie poddają

się naturalnej asymilacji i o nieznanych jeszcze skutkach dla

życia biologicznego.

Cztery stany

ekosystemόw

• Pod wpływem nadmiernych obciążeń (głόwnie

antropogennych ekosystemy mogą wchodzić w rόżne fazy

swego stanu.

• Wyrόżnia się cztery stany ekosystemόw: normalny,

zagrożenia rόwnowagi ekologicznej, kryzysowy i

katastroficzny (katastrofy ekologicznej)

• Stan normalny jest wtedy, gdy obciążenie ekosystemu nie

przekracza jego pojemności, funkcjonuje normalny przepływ

materii i energii. Dopuszczalne są obciążenia, ktόre nie

zmieniają charakteru i pojemności ekosystemόw.

– W stanie normalnym jest możliwe antropogenne wprowadzenie

nowych (naturalnych i sztucznych) ogniw obiegu materii i

energii, umożliwiających zwiększenie produktywności

ekosystemόw w celach gospodarczych.

Cztery stany

ekosystemόw

• Stan zagrożenia rόwnowagi ekologicznej jest skutkiem

wystąpienia anomalii w funkcjonowaniu ogniw obiegu

materii i energii wywołanych (głόwnie zanieczyszczeniem

lub przekształceniem) środowiska.

• W stanie tym ekosystemy nie tracą jeszcze swego

charakteru, ale mogą już tracić swoją naturalną odporność i

elastyczność na jednostkowe, krόtkotrwałe obciążenia (np.

awaryjne), zmniejszają swoją pojemność. W stanie

zagrożenia rόwnowagi środowisko może już wywierać

niekorzystny wpływ na człowieka lub utrudniać

zaspokojenie jego naturalnych potrzeb (np. rekreacyjnych).

• Utrzymanie normalnej produktywności ekosystemu wymaga

wprowadzenia antropogennych „protez” ułatwiających

obieg materii i energii.

Cztery stany

ekosystemόw

• Stan kryzysowy, występuje przy znacznych obciążeniach

ekosystemόw, na granicy ich pojemności. Każde zwiększenie

obciążenia lub utrzymanie granicznego obciążenia przez

dłuższy okres może doprowadzić do katastrofy ekologicznej.

• W stanie zagrożenie środowisko spełnia tylko niektόre swoje

funkcje.

• Reprodukcja ekosystemόw jest możliwa tylko przy znacznej

ingerencji człowieka.

• Środowisko w stanie zagrożenia wpływa niekorzystnie nie

tylko na człowieka, jego zdrowie i rozwόj, lecz także na

gospodarkę regionu. Utrzymanie normalnej produktywności

ekosystemu jest możliwe przy zmniejszeniu stopnia

obciążenia systemu i wymaga wysokich nakładόw.

Cztery stany

ekosystemόw

• Stan katastroficzny (stan katastrofy ekologicznej)

występuje wtedy, gdy ekosystemy przestają pełnić swoje

podstawowe funkcje i stają się nieprzydatne do

zaspokojenia fizjologicznych potrzeb człowieka, a także

zanika ich zdolność do samoodtwarzania przyrodniczych

zasobόw odnawialnych.

• W stanie katastrofy środowisko wpływa negatywnie na

środowisko człowieka, a także zanika ich zdolność do

samoodtwarzania przyrodniczych zasobόw odnawialnych.

• W stanie katastrofy środowisko wpływa negatywnie na

organizm człowieka (powoduje choroby, a nawet śmierć) i

wywołuje zakłόcenia w działalności gospodarczej. Nawet

częściowe przywrόcenie stanu sprzed obciążenie wymaga

eliminacji przyczyn degradacji i rekultywacji ekosystemu.

Każde obciążenie środowiska wywołuje

skutki bezpośrednie i pośrednie

• Skutki bezpośrednie mogą być odwracalne (w

wyniku ustania zanieczyszczenia i samoreprodukcji

ekosystemόw, a także działalności ochronnej

człowieka) oraz nieodwracalne (trwałe). Skutki te

można podzielić na:

– niedopuszczalne, jeżeli prowadzą do nieodwracalnych

zmian w ekosystemach lub wywołują stany chorobowe

człowieka;

– czasowo dopuszczalne, ale wymagające szybkiego

usunięcia, aby nie dopuścić do zmian nieodwracalnych;

– dopuszczalne, na małym obszarze w ramach ekonomicznej

opłacalności, gdy przeciwdziałanie im jest nieefektywne.

• Skutki pośrednie przejawiają się w układzie

przyrodniczym, który jest zbiorem naturalnych i

antropogennych elementów środowiska, który

obejmuje pewną liczbę małych ekosystemów,

który nie tworzy na danym obszarze zamkniętego

obiegu materii i energii (samodzielnego systemu).

• Poza ekosystemem przejawiają się głόwnie w

sferze gospodarczej i społecznej, np. choroby

ludzi uwarunkowane środowiskowo, zmniejszenie

wydajności produkcji zanieczyszczenia i

przekształcenia innych ekosystemόw.

Straty ekologiczne

• Bezpośrednie i pośrednie skutki nadmiernego obciażenia są

traktowane jako straty ekologiczne i w znaczej części

mogą być utożsamiane ze stratami gospodarczymi.

• Straty to ubytek społecznie niezbędnych czynnikόw

wytwόrczych w wyniku nieracjonalnego gospodarowania (a

także klęsk żywiołowych), w tym ubytek środkόw

rzeczowych oraz zmniejszenie zasobόw i walorόw

środowiska nie dające efektu gospodaraczego.

• Do strat, oprόcz zmniejszenia zasobόw, zalicza się rόwnież

zmniejszenie oczekiwanych korzyści, czyli ograniczenie

efektόw gospodarczych na skutek działania w

zanieczyszczonym środowisku.

Straty

• Straty można klasyfikować wg rόżnych kryteriόw, np.

sprawcy dewastacji, podmiotόw doznających strat,

składnikόw środowiska będących przedmiotem

nadmiernego obciążenia (straty z tytułu

zanieczyszczenia powietrza, wόd, zanieczyszczenia i

degradacji gleb oraz degradacji lub niszczenia flory i

fauny).

• Straty powstałe w wyniku działalności gospodarczej

ze względu na zakres i ekonomiczny charakter można

podzielić na:

– Straty spowodowane obniżeniem się stopnia samoregulacji

środowiska i straty określonych możliwości wytwόrczych

ekosystemόw, czyli straty spowodowane zmniejszeniem się

produkcji (usług) środowiska;

Straty

– Straty w majątku narodowym na skutek uszkodzenia lub zniszczenia

rόżnego rodzaju dόbr trwałych (produkcyjnych, kulturalnych itp.),

wywołanych zanieczyszczeniem środowiska;

– Straty wynikające ze zmniejszenia możliwości wytwόrczych,

spowodowane spowolnieniem procesόw produkcyjnych w

zanieczyszczonym środowisku oraz straty surowcόw i

pόłfabrykatόw, powstałe na skutek emisji do otoczenia w formie

zanieczyszczeń;

– Straty wynikające z korzystania ze skażonych elementόw

środowiska oraz spowodowane deficytem surowcόw;

– Straty wynikające ze pogorszenia warunkόw życia ludności;
– Inne straty społeczne (estetyczne, naukowe, oświatowe itp.).

• Ustalenie strat ekologicznych jest konieczne do właściwego

sterowania procesami gospodarownia środowiskiem, umożliwia

bowiem podejmowanie efektywnych przedsięwzięć ochronnych.

System gospodarka

• Gospodarowanie od zarania dziejów było

związane z użytkowaniem środowiska, co

wiąże się zawsze z ingerencją człowieka w

naturalne procesy obiegu materii, energii i

informacji w ekosystemach.

• Jeżeli ingerencja ma charakter

antropogennego obciążenia eksystemów,

następuje zwrotne oddziaływanie środowiska

na gospodarkę, co prowadzi do powstania

strat gospodarczych i społecznych.

Straty gospodarcze

• Są to skwantyfikowane szkody, które w wyniku

kontrakcji zdegradowanego środowiska

przejawiają się w działalności gospodarczej.

• Można je podzielić na:

– Straty „biologiczne” powstające w uprawach, hodowli

zwierząt, produktywności lasόw, łąk i pόl uprawnych;

– Straty „surowcowe”, spowodowane pogorszeniem się

jakości naturalnych surowcόw i materiałόw

wykorzystywanych w procesach przemysłowych;

– Straty w majątku trwałym (największe szkody powoduje

korozja, ktόra na terenach zanieczyszczonych skraca

okres użytkowania środkόw transportu, maszyn i

budynkόw, sieci energetycznej);

– Inne straty gospodarcze.

Straty społeczne

• Są to wymierne i niewymierne szkody w warunkach

życia społeczeństwa. Można do nich zaliczyć m.in.:

– Straty związane z utratą zdrowia (wzrost absencji

chorobowej powoduje zmniejszenie wytworzonego

dochodu narodowego i wzrastające wydatki budżetu na

lecznictwo;

– Straty wynikające z degradacji miejsc przeznaczonych do

rekreacji ( zwiększone koszty dojazdu do nowych, dalej

położonych obiektόw);

– Straty wynikające z pogorszenia estetyki otoczenia (hałdy

śmieci, brud i hałas prowadzą do pogorszenia dobrego

samopoczucia, ograniczenia aktywności a nawet

zubożenia stosunkόw międzyludzkich).

Obciążenie ekosystemów

• Każdy rodzaj użytkowania środowiska może

doprowadzić do nadmiernego obciążenia

ekosystemόw.

• Są dowody na to, że w starożytności pasterstwo

powodowało obciążenie naturalnych wόwczas

ekosystemόw. Użytkowanie rolnicze polega na

wycinaniu lasόw, zaorywaniu stepόw i

modyfikowaniu formacji roślinnych. Wprawdzie

dzięki takim zabiegom zapewniono na wielu

obszarach stałą produktywność ekosystemόw, ale

także wiele bogatych przyrodniczo krain

zmieniono w pustynie lub wyjałowione pustkowia.

Proces użytkowania

środowiska

• zależy od uwarunkowań klimatycznych, społecznych,

technicznych a także kulturowych, polityczno-ustrojowych,

demograficznych i urbanistycznych.

• Z czynnikόw wewnątrzsystemowych decydujących o stopniu

obciążenia środowiska w procesie jego użytkowania są to:

– Niedostosowanie danego rodzaju działalności gospodarczej i jej

zakresu do istniejących warunkόw przyrodniczych;

– Nieracjonalne pod względem przyrodniczym i gospodarczym

użytkowanie zasobόw i walorόw środowiska;

– Stosowanie niedoskonałych ekologicznie technik i technologii

produkcji;

– Wytwarzanie przez człowieka produktόw, ktόrych użytkowanie

(stosowanie, eksploatacja) zagraża środowisku;

– Usuwanie do środowiska odpadόw produkcyjnych i bytowych

niepoddających się biologicznemu rozkładowi (obcych

ekosystemom) lub w ilości znacznie przekraczającej pojemność

asymilacyjną (zdolność utylizacyjną) środowiska.

Przyczyny - ryciny

• Bezpośrednie przyczyny

antropotechnogennego obciążenia
środowiska, ktόre powinny być przedmiotem
oddziaływania instrumentόw zarządzania
środowiskiem, podano ryc. 1.21

• Obiektem sterowania są sfery podane na

ryc. 1.22. Każda z tych sfer wymaga
stosowania specyficznych instrumentόw
proekologicznych zarządzania.

Sterowanie gospodarką

• Oddziaływanie gospodarki na środowisko

jest uzależnione od uwarunkowań o

charakterze ustrojowym, takich jak:

– autocykliczność lub otwartość gospodarki;

– struktura gospodarki i struktura przemysłu;

– aktywność polityki ekologicznej państwa;

– wrażliwość kosztowo-cenowa przedsiębiorstw;

– subwencjonowanie surowcόw i energii;

– nierόwne obciążenie daninami pracy, kapitału

oraz wykorzystanych gospodarczo zasobόw i

walorόw środowiska.

Sterowanie gospodarką

• W odniesieniu do przemysłu przedmiotem

oddziaływania norm sterujących może być:

– koncentracja produkcji;
– struktura przemysłu;
– postęp techniczno-technologiczny w gospodarce,

głόwnie zaś oszczędność surowcόw, materiałόw i

energii w procesach wytwόrczych, jakość i

ekologiczność produkowanych wyrobόw

pracochłonność produkcji;

– rozwόj technik mających na celu rozwόj

środowiska.

Restrukturyzacja gospodarki

• Z doświadczeń krajόw wysoko rozwiniętych i

polskich wynika, że system zarządzania

środowiskiem musi sprzyjać proekologicznej

restrukturyzacji gospodarki, ukierunkowywać ją

na drogę zrόwnoważonego rozwoju.

• Narzędzia zarządzania środowiskiem powinny

stymulować:

– obniżenie energochłonności i surowcowochłonności

gospodarowania;

– podnoszenie ekonomicznej efektywności

gospodarowania; ciągłej ekologizacji procesόw

produkcyjnych, wyrobόw i usług.

Odpowiedzialność ekologiczna

przedsiębiorstw

• Ważnym problemem o charakterze ustrojowym jest własność

środkόw produkcji. Rodzaj własności powoduje w krόtszym lub

dłuższym okresie rozliczne konsekwencje dla środowiska,

wymusza odpowiednie projektowanie narzędzi zarządzania

środowiskiem.

• Powinny one zapewnić przestrzeganie odpowiedzialności

ekologicznej przedsiębiorstw. Można wyróżnić dwa rodzaje

takiej odpowiedzialności:

– rzeczywistą, wynikającą z istniejących przepisόw i zasady

„zanieczyszczający płaci”, związaną z aktualną i przyszłą

działalnością nowo powstałej firmy;

– potencjalną, wynikającą z zanieczyszczenia środowiska

wywołanego działalnością przedsiębiorstw.

• Odpowiedzialność potencjalna nie poddaje się regulacjom

systemowym (za pomocą ogόlnie obowiązujących narzędzi

zarządzania) i musi być przedmiotem regulacji jednostkowych,

np. w ramach negocjacji między organem państwa, samorządem

terytorialnym i zarządem firmy.

Odpowiedzialność ekologiczna

przedsiębiorstw

• Problemem jest ochrona użytkόw

ekologicznych, ktόre z punktu widzenia

prywatnego właściciela gruntόw są po prostu

nieużytkami.

• Użytki ekologiczne spełniają nieocenioną rolę w

funkcjonowaniu ekosystemόw, muszą zatem

stanowić określoną wartość także dla ich

prywatnych właścicieli, gdyż inaczej – jak dowodzi

doświadczenie europejskich krajόw wysoko

rozwiniętych – nastąpi zmniejszenie potencjału

środowiska i pojemności ekosystemόw.

System społeczeństwo

• Trzecim członem analizowanego

makroekosystemu jest system społeczeństwo.

• Charakteryzuje się on, podobnie jak poprzednie,

strukturą ultrazłożoną oraz niedostatecznie

jeszcze poznanymi prawidłowościami

funkcjonowania.

• Poznaniem tych prawidłowości zajmują się nauki

społeczne, natomiast badaniem relacji między

społeczeństwem a środowiskiem – ekologia

społeczna.

System społeczeństwo

• Stosunek człowieka (jako jednostki i

społeczeństwa) do problemόw środowiska

kształtuje się głόwnie pod wpływem:

– obowiązujących wartości kulturowych i

związanych z nimi norm etycznych;

– nurtόw myśli społeczno-filozoficznych, w tym

religijnych, znajdujących uznanie w

społeczeństwie;

– idei społeczno-politycznych propagowanych

przez ugrupowania polityczne;

– ludzkiej wiedzy przyrodniczej, technicznej i

humanistycznej.

Kultura

• Jest to całość materialnego i duchowego dorobku

ludzkości w ogóle lub poszczególnych narodów i

epok, a także jako ogół modeli, wzorców i

wytworów ludzkiego zachowania we wszystkich

sferach ludzkiej aktywności.

• W stosunku społeczeństw do środowiska

występują wyraźne różnice między kulturą

euroamerykańską, ukształtowaną pod wpływem

chrześcijaństwa i idei liberalnych, a kulturą

wschodnią, na ktόrą wpływ miał hinduizm,

buddyzm, taoizm i konfucjonizm.

Kultura

• Wartości kulturowe można podzielić na uniwersalne,

kolektywne i indywidualne.

• W przeszłości rozwόj kultury następował samorzutnie

poza świadomością pojedynczego człowieka. Obecnie

wzrasta liczba cech kulturowych kształtowanych

świadomie. Oznacza to, że istnieje realna możliwość

kształtowania lub chociażby inicjowania nowej kultury,

ktόrą możnaby nazwać kulturą ekologiczną.

• Przez pojęcie to rozumie się sposόb intelektualnego i

materialnego, teoretycznego i praktycznego poznania i

użytkowania przyrody z poszanowaniem jej praw.

Kształtowanie kultury ekologicznej wyraźnie

uwidoczniło się w ostatnich dwόch dziesięcioleciach XX

Normy moralne

• Zostały wprowadzone do życia społecznego w XVII w.,

regulowały one także, wprawdzie w ograniczonym zakresie,

stosunek człowieka do przyrody-środowiska. Jednak fakt, że

degradacja środowiska przez jednego człowieka (grupę

ludzi) wpływa ujemnie na warunki życia i zdrowia innych,

wymusił poszukiwanie regulacji i w tym obszarze.

Problemem tym zajmuje się etyka ekologiczna.

• Naczelny postulat etyki ekologicznej to niepopełnianie

czynόw będących zagrożeniem dla środowiska

przyrodniczego zgodnie z nakazem „czyń dobrze, unikaj

zła”. Popełnianie takich czynόw staje się niemoralne.

Kształtowanie właściwych postaw w stosunku wobec

środowiska musi rozpoczynać się od uwrażliwienia sumienia

na wartość, jaką stanowi środowisko.

Świadomość ekologiczna

• Pojęcie jest używane w dwojakim znaczeniu. W znaczeniu szerszym oznacza

całokształt uznawanych idei, wartości i opinii o środowisku jako miejscu życia i

rozwoju człowieka (społeczeństwa), wspόlnym dla określonych grup

społecznych w danym okresie historycznym.

• W znaczeniu węższym, bardziej aksjologicznym, świadomość ekologiczna jest

to stan wiedzy, poglądόw i wyobrażeń ludzi o roli środowiska w życiu człowieka,

jego antropogennym obciążeniu, stopniu wyeksploatowania, zagrożenia i

ochrony, w tym także stan wiedzy o sposobach i narzędziach zarządzania

użytkowaniem, ochroną i kształtowaniem środowiska.

• Świadomość ekologiczna społeczeństwa jest warunkiem i jednocześnie

wyrazem kultury ekologicznej. Między świadomością społeczną a świadomością

pojedynczych osόb istnieje wzajemna zależność – świadomość społeczna zależy

od świadomości jednostek, chociaż nie jest ich sumą, świadomość jednostek

jest kształtowana pod wpływem świadomości społecznej w procesie

integrowania, syntetyzowania i przetwarzania dostępnej informacji.

– Informacja ta może być potoczna, będąca „oglądem” codziennej praktyki, lub

teoretyczna, będąca efektem edukacji społecznej i poznawania praw rządzących

otaczającą człowieka rzeczywistością.

Kształtowanie się świadomości

ekologicznej

• Jest to proces złożony, ktόry przebiega w zależności od

stopnia społecznej akceptacji idei i norm moralnych oraz

pogłębiania wiedzy o ekologicznych skutkach rόżnych form

gospodarowania i postępowania wobec środowiska. Normy

moralne są wynikiem tradycyjnego stosunku ludzi do

środowiska, natomiast wiedza – efektem edukacji i

bezpośrednich obserwacji. Zmiany w środowisku

(szczegόlnie negatywne mają decydujący wpływ na

kształtowanie się świadomości społeczeństwa, a tym

samym na wartości etyczne i normy postowania.

• Na obszarach poddanych dużemu antropogennemu

obciążeniu bodźcem silnie oddziaływującym na

proekologiczne ukierunkowanie świadomości społecznej jest

percepcja skutkόw zanieczyszczenia i degradacji

środowiska.

Kształtowanie się świadomości

ekologicznej

• Ludzi ogarnia swoisty niepokόj i prόba nowej

oceny problemu. Pojawiają się nowe formy

zachowań społecznych, ktόre ewoluują od

lokalnych inicjatyw pojedynczych osόb do ruchόw

ekologicznych o charakterze partii politycznych.

• Pojawia się wreszczie społeczna potrzeba rewizji

tych wartości, poglądόw i opinii, ktόre

kształtowały dotychczasowy sposόb traktowania

środowiska (ryc. 1.24).

• Ryc. Proces kształtowania się świadomości

ekologicznej społeczeństwa

Kształtowanie się świadomości

ekologicznej

• W nieco odmienny sposόb przebiega proces kształtowania się

świadomości ekologicznej mieszkańcόw wielkoprzestrzennych

obszarόw chronionych. Nie dostrzegają oni tak wyraźnych objawόw

degradacji środowiska, jak mieszkańcy rejonόw zurbanizowanych.

• W kształtowaniu świadomości podstawowe znaczenia ma więc coraz

silniejsze postrzeganie wartości przyrody w miejscu zamieszkania.

Do czynnikόw pobudzających ten proces można zaliczyć miejscowe

tradycje i przekazy międzypokoleniowe, przede wszystkim własne

doświadczenia ludzi (wynikające przeważnie z porόwnania ze

środowiskiem obszarόw zdegradowanych) oraz oceny ludzi z

zewnątrz, najczęściej turystόw i naukowcόw lub tych członkόw

rodziny, ktόrzy mieszkają w miastach.

• Szczególną formą kształtowania świadomości ekologicznej

społeczeństwa jest “edukacja uczestnicząca”, tj.edukacja w procesie

aktywnej działalności na rzecz ochrony środowiska w organizacjach

ekologicznych.

Stan świadomości

ekologicznej

• można określić jedynie na podstawie badań. W

Polsce zostały one zapoczątkowane w latach

osiemdziesiątych ubiegłego wieku, a właściwie

badania na ogόlnopolskiej prόbie

reprezentatywnej zostały przeprowadzone 3-

krotnie w latach dziewięćdziesiątych przez

Centrum Opinii Społecznej (CBOS). Na podstawie

uzyskanych wynikόw T. Burger (1997) wydzielił

trzy kategorie:

– podstawa ekologiczna
– obojętność ekologiczna
– postawa antyekologiczna

Postawę proekologiczną

• reprezentują osoby, ktόre w sposόb zdecydowany

opowiadają się za ochroną środowiska nawet

kosztem ograniczenia produkcji przemysłowej i

wzrostu bezrobocia, rozumieją zależności między

postępowaniem człowieka (społeczności) a jego

skutkami dla środowiska itp.

• Przeprowadzona w tym kontekście analiza wynikόw

cytowanych badań CBOS dowiodła, że tak

rozumianą postawę proekologiczną wykazuje jedna

trzecia polskiego społeczeństwa.

• Są to głόwnie mieszkańcy dużych miast, osoby w

średnim wieku lepiej wykształcone i zamożniejsze.

Postawa ekologicznej

obojętności

• Wśrόd respodentόw wykazujących postawę

ekologicznej obojętności (ok. 60% badanych)

wyrόżnia się grupę osόb:

– sprzyjających ochronie środowiska, ale nie demonstrujących

wyraźnie postawy proekologicznej;

– obojętnych, nieinteresujących się tą problematyką i

nieuznających konieczności zajmowania się ochroną

środowiska lub innym działaniem na jego rzecz;

– dostrzegających problemy ochrony środowiska, ale

jednocześnie dających wyraz przekonaniu, że jeszcze nie

czas się zajmować ich rozwiązaniem.

Postawę antyekologiczną wykazuje ok. 10% respodentόw,

świadomych przeciwnikόw ochrony środowiska (Burger

1997).

W systemie społeczeństwo obiektem

oddziaływania norm sterujących

• mogą być następujące poziomy kulturowej organizacji

społeczeństwa:

– Wielkie grupy wyznaniowe. Oddziaływanie w tym obszarze (na tym

poziomie) jest możliwe w wyniku zmiany doktryny ideowej. Jako

przykład może służyć proekologiczny stosunek do środowiska w

doktrynie Kościoła katolickiego, na ktόry zwrόcono szczegόlną

uwagę już podczas pontyfikatu Jana Pawła VI, a zwłaszcza Jana

Pawła II.

– Ugrupowania polityczne i zawodowe. Zainteresowanie się tych

grup problemami ochrony środowiska, szczegόlnie włączenie

zagadnień ekologicznych do programόw działania, może okazać

się skuteczną formą kształtowania proekologicznych zachowań

społecznych. W ostatnim okresie daje się zauważyć akcentowanie

tych problemόw w programach większych partii. Jest to dobry

prognostyk realizacji programu rozwoju zrόwnoważonego.

W systemie społeczeństwo obiektem

oddziaływania norm sterujących są

– Społeczności lokalne, załogi przedsiębiorstw, stowarzyszenia,

fundacje. Poddają się one sterowaniu pośrednio (w ramach

wielkich systemόw i grup społecznych) oraz bezpośrednio (w

drodze edukacji społecznej i za pomocą narzędzi sterujących

takich, jak nakazy, zakazy, premie, kary).

– Rodziny. Ważnym elementem sterowania jest w tym przypadku

samoedukacja oraz stosowanie bodźcόw ekonomicznych i

moralnych .

– Pojedyncze osoby (jednostki). Skutecznym i podstawowym

sposobem działania na tym poziomie jest edukacja

ekologiczna. Uzupełnia ona sposoby (metody) oddziaływania

stosowane na poziomach wyższych (ryc. 1.25 ).

•

• Ryc. 1.25. Poziomy kulturowej organizacji społeczeństwa

jako obiekt oddziaływania norm sterujących.

W systemie społeczeństwo - normy sterujące

• Praktyka dowodzi, że najbardziej skuteczne jest sterowanie

oddziałujące jednoczęśnie na wszystkie obszary i poziomy kulturowej

organizacji społeczeństwa. Powinno więc ono dotyczyć wszystkich

grup zawodowych i społecznych, szczegόlnie politykόw, decydentόw,

menedżerόw a także rolnikόw i robotnikόw.

• W sterowaniu systemem społeczeństwo należy pamiętać, że

niezbędne przewartościowania następują z pewnym opόźnieniem (w

czasie), przy czym opόźnienie to może być mniejsze, im szerszy jest

zekres sposobόw oddziaływania- od kreowania nowych poglądόw

filozoficznych, rewizji doktryn religijnych do powszechnej edukacji i

informacji ekologicznej oraz rόżnych metod socjotechnicznych.

• Uwarunkowania kulturowo-świadomościowe wywierają istotny wpływ

na funkcjonowanie instytucji systemu zarządzania środowiskiem.

• k.

Document Outline