STYLISTYKA

WYKŁAD

(polonistyka dzienna: I ROK)

Jarosław ŁACHNIK
Zakład Leksykologii,
Stylistyki Teoretycznej
i Kultury Języka Polskiego
Instytut Języka Polskiego UW

PODRĘCZNIKI

• D. Jedynak-Zdunkiewicz, Wykłady ze stylistyki,

Warszawa 2008.

• D. Jedynak-Zdunkiewicz (red.), Ćwiczenia ze

stylistyki, Warszawa 2010.

• H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka polska.

Zarys, Warszawa 1959 i nast. (wyd. V – 2001).

• A. Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria.

Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2005, część

I, rozdz. 14 – Sprawność językowa.

Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny.

Pojęcie stylu językowego… (s. 103–122 ).

• A. Markowski, Polszczyzna końca XX wieku,

Warszawa 1992.

PODRĘCZNIKI

• T. Dobrzyńska, Tekst. Próba syntezy,

Warszawa 1993.

• R.A. de Beaugrande, W.U. Dressler, Wstęp

do lingwistyki tekstu, Warszawa 1990.

• M.R. Mayenowa, Tekst i język. Problemy

semantyczne, Wrocław 1974, tu artykuły: J.

Fribas, O pojęciu dynamiczności…; F. Daneš,

Semantyczna i tematyczna struktura zdania

i tekstu (s. 7–40 ).

• J. Ziomek, Retoryka opisowa, Wrocław 1990,

rozdz. VII Tropy, VIII Retoryka elokucyjna:

figury słów, IX Figury myśli, s. 159–259.

ZASADY ZALICZANIA

• TEST (60 p. = 30 p. test + 30 p. pytania

otwarte) – obowiązują wyłącznie zagadnienia

z wykładu (ale BARDZO SZCZEGÓŁOWO):

ocena dostateczna od 36 p.;

• POPRAWA: test poprawkowy w czerwcu i we

wrześniu, potem wyłącznie ocena

niedostateczna (materiału nie można

zaliczać w nieskończoność);

• SLAJDY NIE SĄ PODRĘCZNIKIEM!!! –

obowiązuje komentarz słowny (lub

podręczniki)

ZAGADNIENIA

• Zróżnicowanie polszczyzny współczesnej

(dialektyzmy, regionalizmy, argotyzmy,
profesjonalizmy)

• Język sacrum i język komputerowo-

-internetowy.

• Błąd stylistyczny.
• Podstawowe szkoły stylistyczne. Metody

badania stylistyki.

• Odmiany stylistyczne polszczyzny. Style

funkcjonalne.

ZAGADNIENIA

• Podstawy retoryki klasycznej: działy

retoryki, typy mów, części
przemówienia, argumenty erystycznej.

• Teoria tropów i teoria figur. Figury myśli i

figury słowa.

• Aktualne rozczłonkowanie zdania

(struktura tematyczno-rematyczna).

• Spójność tekstu – kohezja i koherencja.

ZRÓŻNICOWANIE

POLSZCZYZNY

WSPÓŁCZESNEJ

Zróżnicowanie polszczyzny

współczesnej - lektury

• A. Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia

leksykalne, Warszawa 2005, część I, rozdz. 14 – Sprawność
językowa. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny. Pojęcie
stylu językowego… (s. 103–122 ).

• A. Markowski, Polszczyzna końca XX wieku, Warszawa 1992,

rozdz. 4. Język mieszkańców wsi, rozdz. 5. Regionalizmy w
języku ogólnym, rozdz. 6. Gwary zawodowe i środowiskowe
(s. 50–116).

• A. Markowski (red.), Nowy (Wielki) słownik poprawnej

polszczyzny, hasła problemowe: język i jego odmiany,
regionalizmy,

• D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze stylistyki, rozdz. VI

Natura hipertekstu. Gatunki wypowiedzi i język w Internecie
(s. 85 –95), rozdz. VIII Język religijny (s. 107 –126).

POLSZCZYZNA

POLSZCZYZNA OGÓLNA

A GWARY LUDOWE

• język mówiony lub stylizacja

• poprawność językowa

• typ użytkowników

DIALEKTYZMY (1)

•

FONETYCZNE
=> [cekać] v. [czekać], [sary] zam. [szary], [zaba]

zam.

[żaba];

=> [lypa] zam. [lipa], [lystonosz] zam. [listonosz];
=> [kełbasa] zam. [kiełbasa], [kedy] zam. [kiedy];
=> [chiba] zam. [chyba], [ruchi] zam. [ruchy].

•

FLEKSYJNE
=> rozkaźnik 2. os. lm. na -ta: chodźta, zróbta,

weźta;
=> 1., 2., 3. os. lp. cz. przeszłego – ja widział, ty

widział, on widział;
=> mieszanie form męskoosobowych i

niemęskoosobowych czasowników (chłopcy

przyszły, dziewczyny przyszli);

DIALEKTYZMY (2)

• LEKSYKALNE => kaj ‘gdzie’, watra

‘ognisko’, żętyca ‘serwatka z mleka
owczego otrzymywana przy wyrobie
oscypków’, siklawa ‘wodospad’,
ciupaga, baca;

• SEMANTYCZNE

=> naładować

‘naprawić’, chować ‘hodować bydło’,
nos ‘pijak’, zadawać ‘dać’.

REGIONALIZMY (1)

OBSZARY REGIONALNE:

(1) Warszawa (regionalizmy
warszawskie);
(2) Kraków (regionalizmy krakowskie);
(3) Poznań (regionalizmy poznańskie);
(4) Białystok (regionalizmy białostockie)
(5) Śląsk (regionalizmy śląskie).

REGIONALIZMY (2)

• FONETYCZNE

=> [okieŋko] zam. [okienko], [panieŋka] zam.

[panienka];
=> fonetyka udźwięczniająca – brat Jana – [brad jana];
=> dźwięczne h i ł przedniojęzykowozębowe.

• FLEKSYJNE

=> formy czasowników odmieniane w czasie przeszłym

z pominiętym elementem -ną- (błysł, prysł, sięgła);
=> twarde zakończenie 1. os. lp. i 3. os. lm. cz. teraźń.

pewnych czasowników: kłamę, chlapę, dłubę, drapę

i kłamą, chlapą, dłubą, drapą;

• SŁOWOTWÓRCZE

=> nazwy istot niedorosłych na -ak: cielak, prosiak,

dzieciak, Poniatoszczak;

REGIONALIZMY (3)

• SKŁADNIOWE

=> podobny na kogoś, u mnie jest pytanie, daj to dla mnie;
=> podobny komuś, szukać za czymś, co ja za to mogę;
=> dajże mi to!

• LEKSYKALNE

=> grysik ‘kasza manna’, pyry ‘ziemniaki’, laczki ‘lakierki’,

tytka ‘papierowa torba’, guła ‘samica indyka’, chabas

‘mięso’, przynuka ‘zachęcanie do posiłku’, kozytać

‘łaskotać’, gruba ‘kopalnia’, schaboszczak ‘kotlet

schabowy’;

• SEMANTYCZNE

=> bańka ‘bombka choinkowa’, drzewko ‘choinka’,

ubierać

‘zakładać ubranie’, góra ‘strych’, synek

‘chłopak’, gościniec ‘podarunek’, haczyk ‘pogrzebacz’,

pole

‘dwór’, koło ‘rower’;

GWARY ŚRODOWISKOWE

ARGOTYZMY

• funkcja utożsamiająca;
• funkcja wyodrębniająca;
• funkcja utajniająca

» gwara żołnierska (przyciąć kota na ogona, giwera),
» gwara młodzieżowa i studencka (

starzy, pała, melanż

)

» gwara kierowców (dentysta, wiatrak, depnąć)
» gwara aktorów (marmurki, ogoniasty, aktorus)
» gwara lekarzy (badania na cukier, tkliwy brzuch)
» gwara brydżystów/ karciarzy (blotka, zdrów, pas)
» gwara wędkarzy (moczyć robaka, kolega po kiju)
» gwara więzienna i przestępcza (menda, frajerować)

ZAPOŻYCZENIA WEWNĘTRZNE W

POLSZCZYŻNIE OGÓLNEJ

ARGOTYZMY

• LEKSYKALNE – giwera ‘karabin’, blotka

‘słaba karta’

• SEMANTYCZNE – lufa ‘ocena

niedostateczna’, marmurki ‘publiczność,
która w ogóle nie reaguje na grę’,
dentysta ‘kierowca

nieumiejętnie

zmieniający biegi’, wiatrak ‘policjant
kierujący ruchem’

• FRAZEOLOGICZNE – figur na figur,

moczyć

robaka, kolega po kiju;

GWARY ZAWODOWE

• gwara rzemieślników,
• gwara hydraulików,
• gwara szewców,
• gwara krawców,
• gwara stoczniowców,
• gwary osób wykonujących zawody techniczne

(inżynierów, programistów, komputerowców);

• gwary osób pracujących w usługach (gwara

fryzjerów, gwara kosmetyczek).

PROFESJONALIZMY

• ZAPOŻYCZENIA

– drosselklapa, anker, szlauch, pucmaszyna,

flek;

• NEOSEMANTYZMY

– gitara ‘deska do prasowania’, serek ‘przyrząd

do prasowania rękawów’

• NEOLOGIZMY SŁOWOTWÓRCZE

– gładzik ‘pilnik do wygładzania’, łaciarka

‘maszyna do łatania’, bornik ‘przyrząd do
borowania’

Zróżnicowanie polszczyzny –

ćwiczenie

Proszę określić rodzaj nacechowania w

poniższych formach:

• wymowa n tylnojęzykowego (tzw. ngi) w

wyrazach: panienka z okienka, altanka, firanka,

drabinka

• pytać się o drogę, wrócić się, słuchać się rodziców
• podobny komuś
• asfalciarz ‘autostopowicz’
• figura ‘wyższa karta’
• pucmaszyna
• pasować ‘nie grać dalej’

Zróżnicowanie polszczyzny –

ćwiczenie

• kaloryfer ‘plutonowy’

• bażant ‘podchorąży’

• co ja za to mogę poradzić?

• ta magiel, ta litra, ta cytata

• wartałoby ‘warto by’

• wymowa typu [kedy], [cuker], [ekerka],

[rękie], [nogie], [chiba], [lyst], [lypa],

[paulyna]

• wymawianie h dźwięcznego i ł

przedniojęzykowo-zębowego

• ta kartofla, ta piec, ten kieszeń

Zróżnicowanie polszczyzny –

ćwiczenie

• podobny na kogoś
• chodźże tu wreszcie
• bil ‘słonina’
• gruba ‘kopalnia’
• haczyk ‘pogrzebacz’
• mączka ‘drobny cukier’
• odstawiać dupogodziny ‘uczyć się w czytelni’
• cienki ‘słaby’
• gaz do dechy
• stawiać sytuacje ‘opracowywać sytuacje sceniczne’
• wskoczyć z nogami w rolę ‘dobrze czuć się w jakiejś

roli’

Zróżnicowanie polszczyzny –

ćwiczenie

• wyklepywać tyłeczek
• zaprasowywać przodek sztuki
• schaboszczak ‘kotlet schabowy’
• u mnie jest zapytanie
• wymowa typu [pjasek], [wjosna], [wjanek]
• iść na lewiznę ‘opuścić koszary bez zezwolenia’
• grać ogony
• ogoniasta ‘stażystka’
• chabas ‘mięso’
• fala ‘zjawisko prześladowania młodych żołnierzy

w wojsku’

Zróżnicowanie polszczyzny –

ćwiczenie

• metal mu się obsunął ‘ochrypł’
• kogut ‘sygnalizator na dachu samochodu’
• gierka ‘sztampowe zagranie’
• wymowa [czeba], [pojucze], [miszcz]
• ja kłapę paszczą, oni kłapą paszczami, ja łypę

okiem, oni łypą oczami

• kurczak, prosiak, cielak
• daj to dla mnie
• szukać za czymś
• kozytać ‘łaskotać’
• synek ‘chłopak’

Zróżnicowanie polszczyzny –

ćwiczenie

• nawijać ‘mówić’
• giwera ‘broń’
• wymowa typu [wuz adama], [brad

Jana]

• zakręcony ‘nieradzący sobie, dziwnie

się zachowujący’

• POJĘCIE WARTOŚCI STYLISTYCZNEJ

JĘZYK MÓWIONY

A JĘZYK PISANY

• składnia swobodna
• słownictwo nacechowane ekspresywnie
• wyrazy charakteryzujące sytuację

mówienia – wyrazy deiktyczne – (tu,

tam, teraz, wczoraj, zaraz)

• wyrazy o funkcji fatycznej (ejże, ty,

wiesz, rozumiesz)

SYTUACJA KOMUNIKACYJNA PUBLICZNA A

PRYWATNA

POGRANICZE POLSZCZYZNY

MÓWIONEJ I PISANEJ (1)

ODMIANA MONOLOGOWA

język wystąpień publicznych (przemówienia

oficjalne, kazania, referaty, wykłady), zwykle

uprzednio przygotowanych lub napisanych

– środki perswazji odwołujące się do rozumu,

woli lub emocji słuchaczy

– bezpośrednie zwroty do słuchaczy (Szanowni

Państwo!)

– słownictwo dobrane starannie – wyrazy obce i

erudycyjne

– pojawiają się terminy z określonych dziedzin

(prawne, ekonomiczne, religijne)

– pojawiają się środki pozajęzykowe (intonacja,

modulacja głosem, pauzy)

POGRANICZE POLSZCZYZNY

MÓWIONEJ I PISANEJ (2)

ODMIANA DIALOGOWA

Rozmowy:

(1) osób nieznających się,
(2) przełożonych z podwładnymi,
(3) rozmowy radiowe i telewizyjne

• słownictwo dobrane starannie, raczej

nieekspresywne;

• dbałość o przejrzystość składniową

wypowiedzi;

• poprawna artykulacja.

TEKSTY SACRUM

(v. PROFANUM) (1)

• wyrażanie treści skupionych wokół Boga i

kontaktów ludzi z Bogiem;

• Bóg występuje jako nadawca tekstów (np. ksiąg

Pisma Świętego) i odbiorca (bezpośredni i

pośredni – modlitwy, pieśni religijne);

• teksty wyjaśniające wiernym słowa Boga

(homilie, kazania, katechezy, listy pasterskie,

rozmowy kapłanów i wiernych);

• trudność/ niemożliwość wyrażenia doznań

religijnych za pomocą języka naturalnego;

• posługiwanie się metaforą, symbolem,

przypowieścią;

TEKSTY SACRUM

(v. PROFANUM) (2)

• środki nacechowane emocjonalnie;
• podniosłe słownictwo i frazeologia;
• wyrazy i konstrukcje składniowe

archaiczne (INWERSJA);

• możliwość wprowadzenia elementów

języka potocznego (teksty wyjaśniające –
katecheza, list pasterski, kazanie, a Pismo
Święte, język modlitw – RYTUALIZACJA
TEKSTÓW – powtarzalność formuł).

ODMIANY JĘZYKA RELIGIJNEGO

• styl biblijny (Wulgata, biblia Wujka, Biblia

Poznańska)

• styl kanoniczny

• styl retoryczny (kazania, homilie,

katechezy)

• styl naukowy (teksty teologiczne)

• styl urzędowy (teksty prawne związane z

religią)

• styl publicystyczny

• styl artystyczny

• styl potoczny (egzystencjalny)

KLASYCZNY STYL BIBLIJNY

• słownictwo religijne (alleluja, Jahwe, rabbi

SEMITYZMY LEKSYKALNE)

• religijne znaczenia słów (talent, winnica, żniwo, Pan,

pasterz, drachma, baranek, owca)

• nietypowe dla języka ogólnego połączenia

wyrazowe (współdzielić radość, dziękujemy wam za

waszą hojność)

• przewaga parataksy nad hipotaksą

• polisyndetony (+rozpoczynanie zdań od spójników)

• szyk przestawny (krzak gorejący, I powiedział Pan

do Abrahama)

• zaimki dzierżawcze (I podniosłeś oczy twoje)

• składnia wersetowa i parareliczna (powtórzenia)

Klasyczny styl biblijny –

przykład

Kyrie eleison,
Chryste eleison, Kyrie eleison,
Chryste, usłysz nas.
Chryste, wysłuchaj nas.
Ojcze z nieba, Boże, zmiłuj się nad nami.
Synu, Odkupicielu Świata, Boże
Duchu Święty, Boże
Święta Trójco, jedyny Boże
Święta Maryjo, módl się za nami.
Święta Boża Rodzicielko
Święta Panno nad pannami […]

Klasyczny styl biblijny –

przykład

Zwierciadło sprawiedliwości
Stolico mądrości
Przyczyno naszej radości
Przybytku Ducha Świętego
Przybytku chwalebny
Przybytku sławny pobożności
Różo duchowna
Wieżo Dawidowa
Wieżo z kości słoniowej
Domie złoty
Arko przymierza
Bramo Niebieska
Gwiazdo zaranna
Uzdrowienie chorych

JĘZYK RELIGIJNY – STYL

POTOCZNY (reklama religijna)

• Dziewczyny czekają 24 h.

Na twoją modlitwę

• Czyste sumienie 0,00 zł. Spowiedź

wielkanocna w każdym kościele.

• Moc, przygoda, tajemnica

potrójna moc wybielania,

usługi non-stop w całym kraju

pełna gwarancja – pełna dyskrecja

robimy to dla ciebie – gratis.

JĘZYK KOMPUTEROWO-

-INTERNETOWY (1)

ŹRÓDŁA:

• zapożyczenia z języka angielskiego (czasem

zmiana kategorii części mowy): on-line, off-line;

• elementy częściowo przyswojone (interfejs,

mejl, haker, czat);

• kalki słowotwórcze (ulubione, przeglądarka) i

semantyczne (wirus, sieć, mysz, port,
aplikacja);

• neologizmy słowotwórcze (czatownik,

internauta);

• neosemantyzmy: małpa, witryna.

JĘZYK KOMPUTEROWO-

-INTERNETOWY (2)

CECHY

 występowanie swoistych terminów, określeń

profesjonalnych (plik, folder, CD-rom, RAM, bit, bajt, klikać,

zalogować się, login, aplikacja, program, interfejs) – rzeczowniki

przeważają nad czasownikami;

• upowszechnienie się nowego modelu

słowotwórczego (e- ‘elektroniczny’: e-podpis, e-

handel, e-edukacja, e-sklep, e-zakupy);

• język sms-ów, czatów, blogów: dążenie do

skrótowości wypowiedzi, unikanie interpunkcji,

emotikony;

• potrzeba zastąpienia tradycyjnych kryteriów

poprawnościowych => ekonomiczność,

celowościowość, fortunność/ niefortunność.

Język komputerowy –

przykłady

(a)

Do: anka
Temat: co słychać??
hej anka
jak tam zdrówko??? chrypka mniejsza?;)

BTW Igor też padł od grypy...;
(ja się jeszcze trzymam hehe:)
pozdro dla tomka
3maj sie
zośka

Język komputerowy –

przykłady

(b)

Do: zoska
Temat: Re: co słychać??
hejka
jakoś sie trzymam, bywało lepiej;)
szkoda, ze mnie nie widzisz w tej czapce i

piżamie! 

szkoda mi tylko tego kina chlip...
nara
anka

BŁĄD STYLISTYCZNY.
CECHY DOBREGO

STYLU

LEKTURA
A. Markowski, Kultura języka polskiego.

Teoria. Zagadnienia leksykalne,
rozdz. 14.4. Styl: definicja, cechy
dobrego stylu (s. 119–122)

BŁĄD STYLISTYCZNY (1)

• błąd stylistyczny a błąd semantyczny
TYPY BŁĘDÓW STYLISTYCZNYCH
(1)użycie wyrazu zbyt potocznego w

kontekście neutralnym lub podniosłym

(2)użycie wyrazu zbyt podniosłego w

kontekście neutralnym lub potocznym

(3)wada rytmiczna tekstu (np. rym w

prozie)

(4) powtórzenie wyrazu

BŁĄD STYLISTYCZNY (2)

(5) niezharmonizowanie stylistyczne tekstu (mieszanie

elementów różnych stylów)
W zespole AGWD (dziecięca jednostka chorobowa) zdarza się,

że brzuch pacjenta jest tkliwy – dziecko może odczuwać także

szarpiące bóle poniżej łuków żebrowych i w centrum brzuszka.

(6) nieuzasadniona stylizacja językowa
Anna pewnie miałaby szanse rozwinąć swój talent do malowania i

może nawet stałaby się wybitną malarką, gdyby onego czasu

nauczycielka umiała rozwinąć w niej te zainteresowania.

Prezesowa Zasławska lepiej chyba niż inni rozumiała Wokulskiego.

Wiekowa ta kobieta miała wyjątkowo trzeźwy osąd

rzeczywistości.

(7) szereg gerundialny i dopełniaczowy
Przeprowadzenie badania łączenia się chromosomów zajęło

mu…

Ocena prawidłowości wykonania czynności ustalenia przebiegu

granic…

CECHY DOBREGO STYLU

•

(1) JASNOŚĆ

•

(2) ZWIĘZŁOŚĆ

•

(3) PROSTOTA

•

(4) JEDNOLITOŚĆ

1.

JASNOŚĆ – ukształtowanie wypowiedzi

zapewniające zrozumiałość tekstu dla zakładanego

odbiorcy
(liczenie się ze specyfiką odbiorcy – jego
(a) możliwościami percepcyjnymi i
(b) wiedzą o świecie);

A) JASNOŚĆ WZGLĘDNA – zrozumiałość tekstu

zależy od odbiorcy;

B) JASNOŚĆ BEZWZGLĘDNA (1)

• zachowanie logicznego porządku w budowie

zdań i akapitów;

• zachowanie zgodności toku rozumowania

z tokiem wypowiadania się (jedno wynika
z drugiego – związki przyczynowo-skutkowe
między poszczególnymi elementami);

• nierozwijanie jednocześnie dwóch wątków;
• formułowanie zdań w szyku neutralnym;

B) JASNOŚĆ BEZWZGLĘDNA (2)

• unikanie zdań wielokrotnie złożonych

podrzędnie, nawiasowych, wtrąconych,

rozbijających tok wypowiedzi;

• unikanie błędów językowych (zwłaszcza

rażących);

• nadawanie tekstowi indywidualnej,

ciekawej, nieszablonowej formy;

• czynnik pozajęzykowy – nadawca musi

wyraźnie uświadomić sobie to, co chce

powiedzieć;

PROSTOTA, ZWIĘZŁOŚĆ I

JEDNOLITOŚĆ STYLU

• (2) PROSTOTA – zastosowanie prostej

składni, unikanie elementów, które

niczemu nie służą, są tylko niepotrzebnymi

ozdobnikami tekstu (zbyt dużej ilości

przenośni, kalamburów, gier słownych).

• (3) ZWIĘZŁOŚĆ – (!!! KONSTRUKCJE

ANALITYCZNE i WYRAŻENIA

PERYFRASTYCZNE).

• (4) JEDNOLITOŚĆ STYLU – Miał już

piętnaście wiosen, a nadal kiblował w

trzeciej klasie.

SZKOŁY STYLISTYCZNE

LEKTURA
• D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze

stylistyki, rozdz. I Styl. Stylistyka
dawniej i dziś (s. 11–19).

SZKOŁY STYLISTYCZNE (1)

• STAROŻYTNOŚĆ – poetyka i retoryka

klasyczna (Sokrates, Arystoteles, Cycero,

Kwintylian)

–

elocutio i dispositio

–

indywidualistyczna koncepcja stylu

• ŚREDNIOWIECZE – ars dictandi, ars

predicandi, ars dictaminis

• KLASYCYZM – nowożytne poetyki

normatywne (N. Boileau, M.K. Sarbiewski,

F. Dmochowski)

• ROMANTYZM => indywidualistyczna

koncepcja stylu (2)

SZKOŁY STYLISTYCZNE (2)

• STYLISTYKA STRUKTURALNA –

Charles Bally

–

langue i parole,

–

wyrażanie emocjonalności

–

system środków synonimicznych – wybór

na zasadzie wariancji fakultatywnej

–

opis systemu stylistycznego

• ROSYJSKA SZKOŁA FORMALNA

W. Szkłowski, W. Żyrmunski, J. Tynianow, B.

Eichenbaum, W. Winogradow

SZKOŁY STYLISTYCZNE (3)

•

PRASKA SZKOŁA FORMALNA

–

B. Havranek, V. Mathesius, R. Jakobson

•

NEOINDYWIDUALISTYCZNA KONCEPCJA STYLU

(K. Vossler, L. Spitzer)

–

STYL to forma twórczej ekspresji jednostki

•

FUNKCJONALNA KONCEPCJA STYLU

(St. Skorupka, H. Kurkowska, S. Gajda)

•

TEKSTOLOGICZNA KONCEPCJA STYLU

(M.R. Mayenowa, T. Dobrzyńska)

–

środki spójności tekstowej

–

syntaktyka ponadzdaniowa

–

tektonika tekstu

–

architektonika tekstu

–

delimitacja tekstu

–

gatunki

SZKOŁY STYLISTYCZNE (4)

• PRAGMATYCZNE UJĘCIE STYLU

(J. Austin, J. Searl)

–

tekst jako zdarzenie komunikacyjne

–

sytuacja wypowiadania tekstu

–

nabywanie funkcji stylistycznej w kontekście

• SEMIOTYCZNO-KULTUROWE UJĘCIE

STYLU
(J. Bartmiński, R. Tokarski, A. Pajdzińska)

–

styl jako struktura ponadtekstowa,

–

odbicie systemu wartości w stylu

METODY BADAWCZE

STYLISTYKI

• metody strukturalno-funkcjonalne
• metody semantyki stylistycznej
• metody gramatyki stylistycznej
• metody statystyczne
• metody pragmatyczne –

wzorzec podstawowy, alternacyjny i
adaptacyjny

STYLE FUNKCJONALNE

LEKTURY
• H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka polska.

Zarys, cz. II Główne odmiany stylowe języka
polskiego, cz. 1–6, s. 231–304.

• D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze stylistyki,

rozdz. VII Styl potoczny wśród innych odmian
stylistycznych polszczyzny (s. 96–107), rozdz. IX
Styl naukowy i jego gatunki (s. 127–142), rozdz.
XI Styl urzędowy i jego gatunki (s. 162–170).

STYL FUNKCJONALNY

• zespół środków językowych najlepiej

nadających się do pełnienia funkcji

przewidzianej dla tekstów tego typu;

• układ elementów językowych możliwie

najlepiej dopasowanych do celu wypowiedzi;

• sposób ukształtowania języka wypowiedzi

polegający na wyborze z bogactwa

językowego pewnych środków (elementów

językowych), ich interpretacji i ułożeniu w

taką całość, która ma najlepiej służyć celowi,

jaki założył nadawca;

• style artystyczne (style indywidualne i style

typowe) i nieartystyczne (użytkowe)

STYLE FUNKCJONALNE

POLSZCZYZNY (1)

Zróżnicowanie stylistyczne

polszczyzny. Podział ze względu na:

• dobór środków językowych => WARIANTY
• kod (przekaźnik) => TYPY
• zasięg => SYSTEMY
• temat
• liczbę osób objętych przez daną odmianę

(socjolekt, profesjolekt, idiolekt).

STYLE FUNKCJONALNE

POLSZCZYZNY (2)

• I STYL ARTYSTYCZNY

• II STYLE UŻYTKOWE

• (A) odmiany nieoficjalne

– (1) styl potoczny (emocjonalny i

nieemocjonalny słownictwo

wspólnoodmianowe)

• (B) odmiany oficjalne

– (1) styl naukowo-techniczny

– (2) styl urzędowo-kancelaryjny

– (3) styl publicystyczno-dziennikarski

– (4) styl podniosły (wystąpień, przemówień

oficjalnych, styl retoryczny)

STYL POTOCZNY

• Różne rozumienie polszczyzny

potocznej.

• Polszczyzna wspólnoodmianowa

(standardowa).

• Polszczyzna potoczna neutralna i

nacechowana. Koncepcje A.
Markowskiego i J. Bartmińskiego.

STYL POTOCZNY (2)

A. Markowski

J. Bartmiński

dom, słowo,
matka,
żaba, noc,
iść, robić
zapieprza
ć, tępak,
japa,
bania,
łeb, jełop,
giry

słownictw
o
wspólno-
odmianow
e

słownictwo
potoczne
nienace-
chowane

słownictwo
potoczne
(emocjonalne)

słownictwo
potoczne
nacechowan
e
(emocjonaln
e)

POLSZCZYZNA NIEOFICJALNA

OGÓLNA

• możliwość stosowania
• granice w języku
• objęte pola semantyczne
• słownictwo rodzime i stare

zapożyczenia łacińskie

• otwartość
• problem związków frazeologicznych
• rozkład kategorii części mowy

STRUKTURA SŁOWNICTWA

WSPÓLNOODMIANOWEGO

• Człowiek (ja) wobec siebie i Człowiek (ja)

wobec tego, co poza nim

• CZŁOWIEK WOBEC SIEBIE

– Człowiek jako jednostka fizyczna

• CIAŁO (części ciała, ruch ciała, zmysły, choroby)
• TO, CO SŁUŻY CIAŁU (jedzenie, przyrządzanie

jedzenia, ubranie, mieszkanie, higiena, wypoczynek,

leczenie)

– Człowiek jako jednostka psychiczna

• UMYSŁ (uczucia, emocje, wola, pamięć, wyobraźnia,

charakter, moralność)

• TO, CO SŁUŻY UMYSŁOWI (literatura, film, rzeźba,

muzyka, malarstwo, sztuka)

STRUKTURA SŁOWNICTWA

WSPÓLNOODMIANOWEGO

• CZŁOWIEK WOBEC TEGO, CO POZA NIM

– CZŁOWIEK WOBEC BOGA

• WIARA (Bóg, życie pozagrobowe, wartości)
• TO, CO SŁUŻY MOJEJ WIERZE (religia, Kościół)

– CZŁOWIEK WOBEC INNYCH LUDZI

• STOSUNEK CZŁOWIEKA DO INNYCH
(stosunki międzyludzkie, rodzina, przyjaciele, stosunki

towarzyskie, służbowe, reguły postępowania)

• TO, CO SŁUŻY LUDZIOM (MNIE I INNYM)
(szkoła, nauka, zwyczaje, rozrywka, zabawa, sport,

państwo, polityka, łączność, komunikacja, miasto,

wieś)

STRUKTURA SŁOWNICTWA

WSPÓLNOODMIANOWEGO

• CZŁOWIEK WOBEC TEGO, CO POZA NIM

– CZŁOWIEK WOBEC RZECZY

• RZECZY (praca, własność)
• TO, CO SŁUŻY CZŁOWIEKOWI WOBEC

RZECZY
(gospodarka)

– CZŁOWIEK WOBEC NATURY

• ŚWIAT (Wszechświat, niebo, gwiazdy, Ziemia,

przyroda ożywiona i nieożywiona, rośliny,

zwierzęta)

• WŁASNOŚCI ŚWIATA (przestrzeń, czas, liczba,

własności materii)

POLSZCZYZNA POTOCZNA

(NACECHOWANA)

a) zakres stosowalności;
b) opis + ocena (–) => rozkład

kategorii części mowy;

c) naiwny obraz świata;
d) słownictwo tworzone doraźnie;
e) bogactwo synonimii – szeregi

synonimiczne;

f) tempo zmian – słownictwo

oceniające pozytywnie i negatywnie;

POLSZCZYZNA POTOCZNA

(NACECHOWANA)

g) typowe pola semantyczne (ocena wyglądu i

intelektu człowieka, słownictwo żartobliwe, ciągi

synonimów o różnej intensywności);

h) problem wulgaryzmów;
i) słowotwórstwo polszczyzny potocznej:
– zgrubienia i zdrobnienia;

– typowe sufiksy (rzeczownikowe, przymiotnikowe,

czasownikowe);

– złożenia;

– pożyczki;

j) frazeologizmy (ze zwierzętami i częściami ciała,

wyrażenia omowne, frazeologizmy obrazowe);

k) potoczne elementy fleksyjne, potoczna składnia,

potoczna wymowa.

POLSZCZYZNA POTOCZNA

(TEKST)

– Już, cholero! Idziesz stąd czy nie, wariacie jeden?!

– Coś we mnie pęka. Zresztą mam status

chorego. Nic mi zrobić nie mogą. Rzucam się w

kierunku szatniarza i zanim zdążył odskoczyć od

lady, chwytam go za klapy fartucha.

– Ach ty dziadu! Myślisz, że kto ty jesteś, żeby

ubliżać człowiekowi?! Ty dziadu pierdolony.

W tej samej chwili rozlega się ogłuszający

dźwięk syreny. Zdezorientowany puszczam

szatniarza, który w okamgnieniu, kwicząc ze

strachu, rzuca się w głąb szatni i skrywa za

wieszakami. Do hallu wpadają dwaj sanitariusze.

– Tutaj!!! – wydziera się szatniarz, wyglądając zza

ubrań. – Rzucił się na mnie! To głupi wariat!

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

STYLÓW OFICJALNYCH

a) cechy ze względu na nadawcę,

odbiorcę i typ kontaktu;

b) funkcja informacyjna i perswazyjna;
c) typowe środki językowe.

STYL NAUKOWO-TECHNICZNY

a) ogólna charakterystyka stylu

naukowego (grupa nadawców i
odbiorców, cel tekstów)

b) typowe cechy stylu naukowego (A +

B + O + NE + KOH + TR)

c) odrębność stylu technicznego
d) styl popularnonaukowy

TERMIN

(1)Definicja terminu
(2) Typy terminów

– zapożyczenia

• # sztucznie stworzone z elementów

pochodzących z języków klasycznych

(audiolokacja, balneologia) => HYBRYDY

• # przejęte z języka kraju, który przoduje w

jakiejś dziedzinie (walk, stepping, locking,

pumping; leasing, joint-venture, dumping)

– neosemantyzmy (klin, płaszcz,

uskok);

CECHY STYLU NAUKOWEGO

• zdania wielokrotnie złożone – składnia

interpretacyjna

• wyrazy modalne jako środki łagodzenia pewności

sądu

• bezosobowość – strona bierna, formy na -no, -to,

my inkluzywne

• ustrukturowienie tekstu
• odwołania do stanu badań (przypisy, bibliografia)
• wprowadzenie innych kodów
• używanie wyrazów o znaczeniu ogólnym

(struktura, aspekt, proces, system, funkcja, rola,

element);

STYL NAUKOWY (TEKST)

Modele matematyczne zjawisk (procesów) hydrologicznych, a

przede wszystkim modele zlewni, mogą być wykorzystywane
zarówno w zlewniach kontrolowanych, jak i niekontrolowanych.
Ogólne zasady wyboru i stosowania modeli matematycznych
omówiono w rozdziale 2.1. Doskonalenie metod modelowania
zlewni, również pod kątem opracowywania modeli zlewni
niekontrolowanych, jest przedmiotem badań współczesnej
hydrologii. Także w Polsce były i są nadal prowadzone badania w
zakresie modeli zlewni niekontrolowanych, np. w rozdziałach 5.3 i
5.4 omówiono przykłady takich modeli, natomiast w rozdziale
2.3.4 przedstawiono możliwość rekonstrukcji historycznego ciągu
przepływów w zlewni niekontrolowanej, przy wykorzystaniu
modelu matematycznego tej zlewni i historycznych ciągów(...)

Przykład stylizacji na styl

naukowy

Jeden ze znakomitych naszych polonistów i historyków literatury przygotowuje

obecnie krytyczne wydanie dzieł Mickiewicza z komentarzami. Aby dać

czytelnikom pojęcie o potężnej pracy zasłużonego profesora, drukujemy

niżej objaśnienia jego do wyrazu „słowiczek”; jest to jeden tylko z

84 komentarzy do słynnego wiersza Słowiczku mój, a leć, a piej. Całość

obliczona na 165 tomów.

1) Słowiczku, wołacz l. poj. od rzeczown. słowiczek, zdr. od słowik,

ptak z wróblowatych (passerriformes), figuruje w podrzędzie

Acromyodi, należy do rodziny Turdidae (Erithacus rubecula, Eritacus

philomele, Luscinia luscinia), por. J. Domaniewskiego Podręcznik

zoologii, Warsz. 1923, s. 667–668. Słowik był znany już w starożytności,

p. Aristot. IX, 26, 2; por. u Horacego (Sat. II, 3, w. 245): „Luscinias

soliti impenso prandere coemptas” („Patrz, jak drogie słowiki zmiatają z

talerzy”, przekł. Jana Czubka, Horatius Flaccus, Poezje, Nakład

Gebethnera

i

Wolffa,

Warszawa-Kraków-Lublin-Łódź-Poznań-

Zakopane 1924, s. 327); Pliniusz (X, 41, 51 i X, 29, 43) wspomina, że

Stesichorus (liryk grecki, ur. w r. 632 przed Chr.) schwytał w dzieciństwie

słowika i to było przepowiednią przyszłej sławy poetyckiej (por. Dr. Harald

Athmar Lenz, Zoologie der alten Griechen u. Römer, Gotha 1856, s.

296–297). Por. też u Oppiana, De aucupio, I, 17 i u Aeliana III, 40, V,

38, gdzie cytuje Charmisa z Massalii (Marsylia) ib. 298 w przypisie.

STYL URZĘDOWO-

-KANCELARYJNY

a) relacje między nadawcą i odbiorcą;
b) językowe cechy stylu
• precyzyjność, jednoznaczność, prostota,
• prosta składnia – równoważniki,
• kancelaryzmy, utarte sformułowania,
• odwołania do aktów prawnych,
• bezosobowość,
• dyrektywność (funkcja nakłaniająca),
• nieemocjonalność,
• schematyzacja i powtarzalność;
• terminy i profesjonalizmy

TYPY PISM URZĘDOWYCH

(przykłady)

• życiorys
• CV
• list motywacyjny
• opinia o pracowniku
• rekomendacja pracownika
• protokół
• sprawozdanie

STYL URZĘDOWY (TEKST)

Urząd Miasta i Gminy w Staszowie informuje, że z dniem

15 kwietnia 2005 r. nastąpiły zmiany organizacji ruchu

drogowego w obrębie zachodniej części "Starego

Miasta" w Staszowie. Wprowadzono jeden kierunek

ruchu na następujących ulicach:

1) ulica Świerczewskiego – na odcinku od Rynku do

skrzyżowania z ulicą Długą (w kierunku zachodnim)[...]

Wprowadzono także zakaz zatrzymywania się i postoju

po stronie prawej na tych odcinkach ulic

jednokierunkowych (postój będzie możliwy po stronie

lewej).

• Wszelkie uwagi wynikające z obserwacji użytkowników

prosimy zgłaszać do Wydziału Komunikacji Starostwa

Powiatowego (tel. [phone] wew.7).

• KIEROWCÓW PROSIMY O OSTROŻNĄ JAZDĘ!

STYL URZĘDOWY (TEKST)

Burmistrz Miasta i Gminy Staszów zgodnie z

art. 53 ust. 1 ustawy z dnia 27 marca 2003

roku o planowaniu i zagospodarowaniu

przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 z 2003

roku z późniejszymi zmianami ) zawiadamia,

że na wniosek Gminy Staszów zostało

wszczęte postępowanie administracyjne w

sprawie wydania decyzji o ustaleniu

lokalizacji inwestycji celu publicznego dla

inwestycji „Budowa sieci wodociągowej

Staszów – Kurozwęki wzdłuż drogi

wojewódzkiej Nr 765”.

Styl urzędowy – przykład

stylizacji

§ 1. W celu roztoczenia opieki i kontroli nad nie wyzyskaną dotychczas dla

celów ogólnopaństwowych dziedziną podświadomą życia psychicznego

obywateli Rzeczypospolitej – ustanawia się Państwowy Urząd Rejestracji

Snów.

§ 2. Wszyscy obywatele Rzeczypospolitej bez różnicy płci i wyznania, od

piątego roku życia wzwyż, obowiązani są co rano meldować w

komisariacie treść i dokładny przebieg swoich snów. Meldunki

przyjmować będzie i zapisywać przydzielony do każdego komisariatu

urzędnik PURS-u. Osoby wojskowe składają zeznania u dyżurnego

oficera komendy garnizonu.

§ 3. Za sen uważa się to, co się śni, roi, wzgl. marzy w stanie

nieprzytomności i bezwładu podczas dokonywania czynności polegających

na spaniu. [definicja!]

§ 4. Kto świadomie lub podświadomie wprowadziłby władzę w błąd, składając

zeznania nie odpowiadające prawdzie, podlega grzywnie 5 do 3 000

złotych, przy czym kwestię prawdziwości złożonego zeznania rozstrzyga

PURS.

§ 5. Każdy obywatel Rzeczypospolitej zaopatrzony będzie w „Książeczkę

snów”, którą obowiązany jest nosić stale przy sobie i okazywać na każde

żądanie policji oraz agentów PURS-u. W książeczce snów notowane będą

każdorazowe wyniki zeznań oraz opinia władzy o takowych.

STYL PUBLICYSTYCZNO-

-DZIENNIKARSKI

STYL DZIENNIKARSKI (INFORMACJI

PRASOWEJ)

• typowe gatunki;
• rzetelność i obiektywizm, problem

komentarza autorskiego;

• sposób ustrukturowienia informacji;
• językowe wykładniki stylu (wyrazy

niezależne od autora, wyrazy

abstrakcyjne, rozbudowane zdania

pojedyncze, czasowniki w 3. os. lp. cz.

przeszłego, skróty składniowe).

STYL DZIENNIKARSKI (TEKST)

W sobotę 27 czerwca 1992 roku zakończyły

się w Anglii dwa tenisowe turnieje na kortach

trawiastych, będące ostatnimi próbami przed

turniejem wimbledońskim. W rozgrywkach

przedstawicielek płci pięknej w Eartbourne

reprezentantka Stanów Zjednoczonych,

Martina Navratilowa gładko pokonała

Hiszpankę Arantxę Sanchez-Vicario 6:4, 6:4.

Natomiast w Manchesterze Jugosłowianin,

Goran Ivanisević w identycznym stosunku

wygrał z Amerykaninem – Peterem

Samprasem.

STYL PUBLICYSTYCZNO-

-DZIENNIKARSKI

STYL PUBLICYSTYCZNY
• typowe gatunki;
• cechy językowe (emocjonalizacja,

potocyzacja, iluzja sytuacji rozmowy

prywatnej, ujawnienie się JA piszącego –

prezentacja jego WŁASNYCH sądów –

słownictwo oceniające);

• potocyzacja (wulgaryzacja) języka mediów,

błędy w języku mediów;

• język mediów zamiast stylu

dziennikarskiego – koncepcja W. Pisarka.

STYL PUBLICYSTYCZNY (TEKST)

Przed wyjazdem Sejmu na urlopy (słowo

niemieckie) pani poseł z Unii Wolności

mówiła, że obce słowa będą zamieniane na

ich polskie odpowiedniki. Myślę, że ta pani

zacznie od własnego domu i przemianuje

Unię (łacińskie) Wolności na Zjednoczenie

Wolności (ZW). Trudniej będzie miał

koalicjant (też niewłaściwe, bo też łacińskie

słowo); "coalitus" znaczy "zrośnięty", a ten

zrośnięty ze Zjednoczeniem Wolności to

przecież AWS, Akcja Wyborcza Solidarność.

Akcja zmieniam na Działanie itd., itp. W

końcu wychodzi mi: Działanie Wyborcze

Kupa – DWK.

STYL PODNIOSŁY

(RETORYCZNY)

• przykłady gatunków;
• cechy składniowe (okresy retoryczne,

szyk przestawny, archaizacja, zdania
pytające i wykrzyknikowe,
bezpośrednie zwroty do adresata);

• słownictwo (archaiczne, podniosłe,

zapożyczone, sugestywne,
emocjonalne, skrajnie oceniające,
hiperbolizujące)

ELEMENTY

RETORYKI

KLASYCZNEJ

ELEMENTY RETORYKI

KLASYCZNEJ – lektura

• D. Jedynak-Zdunkiewicz, Wykłady ze

stylistyki, rozdz. X Styl retoryczny i
jego gatunki (podrozdz. 10.1.–10.4.,
s. 143–149).

• J. Ziomek, Retoryka opisowa, rozdz. I

Przedmiot i zakres retoryki, rozdz. II
Z dziejów retoryki (s. 5–52).