Markery

Markery

nowotworowe

nowotworowe

Dr n. med. Maria Wiśniewska-Jarosińska

Dr n. med. Maria Wiśniewska-Jarosińska

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

Substancje biologiczne wytwarzane

Substancje biologiczne wytwarzane

przez komórki nowotworowe lub

przez komórki nowotworowe lub

komórki gospodarza w odpowiedzi

komórki gospodarza w odpowiedzi

na obecność komórek

na obecność komórek

nowotworowych

nowotworowych

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Antygeny swoiste dla nowotworów

Antygeny swoiste dla nowotworów

(neoantygeny)

(neoantygeny)

– mają związek z onkogenezą

– mają związek z onkogenezą

Czynnik rakotwórczy (wirus onkogenny, karcynogen chemiczny,

Czynnik rakotwórczy (wirus onkogenny, karcynogen chemiczny,

promieniowanie jonizujące) powoduje reorganizację informacji

promieniowanie jonizujące) powoduje reorganizację informacji

genetycznej

genetycznej

i syntezę neoantyegenów, którymi mogą być substancje syntetyzowane

i syntezę neoantyegenów, którymi mogą być substancje syntetyzowane

,,de novo” w komórce transformowanej, produkty białkowe o zmiennych

,,de novo” w komórce transformowanej, produkty białkowe o zmiennych

właściwościach biologicznych, fragmenty substancji prawidłowych , np.:

właściwościach biologicznych, fragmenty substancji prawidłowych , np.:

produkty ich niekompletnej syntezy

produkty ich niekompletnej syntezy

•

Antygeny towarzyszące nowotworom

Antygeny towarzyszące nowotworom

Występują zarówno w komórkach nowotworowych jak i w tkankach płodu

Występują zarówno w komórkach nowotworowych jak i w tkankach płodu

(nowotworowo-płodowe), łożyska (nowotworowo-łożyskowe) i dojrzałych

(nowotworowo-płodowe), łożyska (nowotworowo-łożyskowe) i dojrzałych

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

mogą być białkami, glikoproteidami,

mogą być białkami, glikoproteidami,

glikolipidami

glikolipidami

•

pełnią funkcję enzymów, hormonów lub

pełnią funkcję enzymów, hormonów lub

są biologicznie nieaktywne

są biologicznie nieaktywne

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

odzwierciedlają następujące

odzwierciedlają następujące

zjawiska:

zjawiska:

•

Proliferację komórek nowotworowych

Proliferację komórek nowotworowych

–

–

są pochodną szybkości podziałów komórkowych

są pochodną szybkości podziałów komórkowych

(np.: TPS)

(np.: TPS)

•

Różnicowanie komórek nowotworowych

Różnicowanie komórek nowotworowych

–

–

większość markerów wykazuje zależność od masy

większość markerów wykazuje zależność od masy

żywych komórek rakowych.

żywych komórek rakowych.

•

Obumieranie komórek nowotworowych

Obumieranie komórek nowotworowych

(apoptozę)

(apoptozę)

- martwica powoduje wydzielanie produktów rozpadu

- martwica powoduje wydzielanie produktów rozpadu

nowotworu (np.:TPA, fragmenty cytokeratyn – CK-8,

nowotworu (np.:TPA, fragmenty cytokeratyn – CK-8,

CK-18, CK-19)

CK-18, CK-19)

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Krążące markery nowotworowe (KMN) lub

Krążące markery nowotworowe (KMN) lub

biochemiczne markery nowotworowe

biochemiczne markery nowotworowe

(BMN)

(BMN)

Wydzielane do krwi lub innych płynów ustrojowych

Wydzielane do krwi lub innych płynów ustrojowych

•

Markery cytoplazmatyczne (MC)

Markery cytoplazmatyczne (MC)

Występują w cytoplazmie komórek

Występują w cytoplazmie komórek

•

Markery powierzchniowe (MP)

Markery powierzchniowe (MP)

Występują na błonie komórki nowotworowej

Występują na błonie komórki nowotworowej

Zastosowanie markerów

Zastosowanie markerów

nowotworowych

nowotworowych

•

Wykrywanie nowotworów

Wykrywanie nowotworów

•

Rozpoznawanie

Rozpoznawanie

•

Lokalizowanie (radioimmunodetekcja)

Lokalizowanie (radioimmunodetekcja)

•

Określenie stopnia zaawansowania (prognoza)

Określenie stopnia zaawansowania (prognoza)

•

Kontrola doszczętności zabiegu operacyjnego

Kontrola doszczętności zabiegu operacyjnego

•

Pooperacyjne monitorowanie przebiegu

Pooperacyjne monitorowanie przebiegu

klinicznego

klinicznego

•

Wskazania do reoperacji (second look surgery)

Wskazania do reoperacji (second look surgery)

•

Monitorowanie skuteczności chemio- i radioterapii

Monitorowanie skuteczności chemio- i radioterapii

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

CEA (antygen karcinoembrionalny) N <

CEA (antygen karcinoembrionalny) N <

3,0-5,0 ng/ml

3,0-5,0 ng/ml

•

Glikoproteina wykryta w 1965 r. przez Golda i

Glikoproteina wykryta w 1965 r. przez Golda i

Freedmana

Freedmana

•

W diagnostyce r.j.g. (czułość 71%), żołądka i

W diagnostyce r.j.g. (czułość 71%), żołądka i

trzustki (30-45%)

trzustki (30-45%)

•

10-15% r.j.g nie wydziela CEA z komórki, mimo

10-15% r.j.g nie wydziela CEA z komórki, mimo

jego wytwarzania

jego wytwarzania

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Antygen CA 19-9 (GICA – Gastrointestinal

Antygen CA 19-9 (GICA – Gastrointestinal

Cancer-associated Antigen) N < 37 U/ml

Cancer-associated Antigen) N < 37 U/ml

•

Węglowodorowy antygen surowiczy wykryty przez

Węglowodorowy antygen surowiczy wykryty przez

Koprowskiego w 1979r

Koprowskiego w 1979r

•

Sialowana grupa krwi Lewisa

Sialowana grupa krwi Lewisa

•

Wzrasta w raku trzustki (70-80%), wątroby i dróg

Wzrasta w raku trzustki (70-80%), wątroby i dróg

żółciowych (60%), żołądka (50-60%), jelita grubego (30-

żółciowych (60%), żołądka (50-60%), jelita grubego (30-

40%), rzadziej obserwuje się wzrost tego markera w

40%), rzadziej obserwuje się wzrost tego markera w

raku płuca, sutka i prostaty.

raku płuca, sutka i prostaty.

•

Inne przyczyny wzrostu CA 19-9: nchzj, marskość

Inne przyczyny wzrostu CA 19-9: nchzj, marskość

wątroby, choroby autoimmunologiczne – rzs (33%),

wątroby, choroby autoimmunologiczne – rzs (33%),

toczeń układowy (32%) oraz twardzina układowa (33%).

toczeń układowy (32%) oraz twardzina układowa (33%).

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

CA-125 N < 35 U/ml

CA-125 N < 35 U/ml

•

Mucynopodobna glikoproteina, antygen raka jajnika

Mucynopodobna glikoproteina, antygen raka jajnika

•

Stężenie CA-125 może także wzrastać w raku trzustki

Stężenie CA-125 może także wzrastać w raku trzustki

(ok.50%) i raku wątrobowo-komórkowym

(ok.50%) i raku wątrobowo-komórkowym

•

AFP – alfa-fetoproteina N < 10 IU/ml

AFP – alfa-fetoproteina N < 10 IU/ml

•

Glikoproteina produkowana w płodowej wątrobie i pęcherzyku

Glikoproteina produkowana w płodowej wątrobie i pęcherzyku

żółciowym

żółciowym

•

Diagnostyka pierwotnego raka wątroby (czułość ok. 85%)

Diagnostyka pierwotnego raka wątroby (czułość ok. 85%)

•

Może wzrastać w raku żołądka

Może wzrastać w raku żołądka

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

SCC-Ra – squamous cell carcinoma antigen

SCC-Ra – squamous cell carcinoma antigen

•

Obecny u 40-50%chorych z płaskonabłonkowym rakiem

Obecny u 40-50%chorych z płaskonabłonkowym rakiem

przełyku

przełyku

•

Mutacja w obrębie genu supresorowego Rb,

Mutacja w obrębie genu supresorowego Rb,

produktem jest fosfoproteina

produktem jest fosfoproteina

•

Obecna w raku płaskonabłonkowym przełyku

Obecna w raku płaskonabłonkowym przełyku

•

Ekspresja onkogenu c-erbB2

Ekspresja onkogenu c-erbB2

•

Gruczolakorak przełyku

Gruczolakorak przełyku

•

Marker ten może być stosowany w ocenie wrażliwości

Marker ten może być stosowany w ocenie wrażliwości

gruczolakoraka przełyku na przedoperacyjną chemio- i

gruczolakoraka przełyku na przedoperacyjną chemio- i

radioterapię

radioterapię

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Ca 72-4

Ca 72-4

•

Wydzielany przez komórki rakowe żołądka

Wydzielany przez komórki rakowe żołądka

•

Wzrost Ca 72-4 wyprzedza objawy kliniczne i radiologiczne

Wzrost Ca 72-4 wyprzedza objawy kliniczne i radiologiczne

u chorych z przerzutami do płuc i kości

u chorych z przerzutami do płuc i kości

•

Izoferrytyna kwaśna – frakcja ferrytyny

Izoferrytyna kwaśna – frakcja ferrytyny

•

Wzrasta w raku wątrobowokomórkowym

Wzrasta w raku wątrobowokomórkowym

•

CO 17-1A

CO 17-1A

•

Występuje na prawie wszystkich komórkach rakowych

Występuje na prawie wszystkich komórkach rakowych

okrężnicy

okrężnicy

•

Podawanie przeciwciał anty CO 17-1A służy zarówno

Podawanie przeciwciał anty CO 17-1A służy zarówno

wykrywaniu, jak i leczeniu raka

wykrywaniu, jak i leczeniu raka

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Specyficzna enolaza neuronowa (NSE) – izomer

Specyficzna enolaza neuronowa (NSE) – izomer

enzymu glikolitycznego enolazy

enzymu glikolitycznego enolazy

•

Występuje wyłącznie w endokrynnych komórkach nerwowych

Występuje wyłącznie w endokrynnych komórkach nerwowych

•

Wzrasta w nowotworach tarczycy, czerniaku złośliwym i

Wzrasta w nowotworach tarczycy, czerniaku złośliwym i

guzach skóry z komórek Merkela

guzach skóry z komórek Merkela

•

Pomiary NSE mają znaczenie prognostyczne w ocenie

Pomiary NSE mają znaczenie prognostyczne w ocenie

złośliwości i monitorowaniu chorych na drobnokomórkowego

złośliwości i monitorowaniu chorych na drobnokomórkowego

raka płuc, raka trzustki i nerwiaka zarodkowego

raka płuc, raka trzustki i nerwiaka zarodkowego

(neuroblastoma)

(neuroblastoma)

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Kinaza kreatyninowa BB (CK-BB)

Kinaza kreatyninowa BB (CK-BB)

•

Występuje w mózgu, układzie pokarmowym i moczowo-

Występuje w mózgu, układzie pokarmowym i moczowo-

płciowym osób zdrowych

płciowym osób zdrowych

•

Wzrasta u chorych z rakiem sutka

Wzrasta u chorych z rakiem sutka

•

CK-BB wraz z kwaśną fosfatazą sterczową wzrasta w raku

CK-BB wraz z kwaśną fosfatazą sterczową wzrasta w raku

prostaty

prostaty

•

Indeks PAP/CK-BB ma znaczenie diagnostyczne i

Indeks PAP/CK-BB ma znaczenie diagnostyczne i

prognostyczne w raku stercza

prognostyczne w raku stercza

•

CK-BB ma znaczenie w rozpoznawaniu i stopniowaniu pod wg

CK-BB ma znaczenie w rozpoznawaniu i stopniowaniu pod wg

złośliwości oraz w rokowaniu raka drobnokomórkowego płuc

złośliwości oraz w rokowaniu raka drobnokomórkowego płuc

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Związany z lipidami kwas sialowy (lipid bound – LBSA)

Związany z lipidami kwas sialowy (lipid bound – LBSA)

•

Wzrasta we krwi u chorych z rakiem sutka, jelita grubego, żołądka

Wzrasta we krwi u chorych z rakiem sutka, jelita grubego, żołądka

chorobą Hodgkina

chorobą Hodgkina

•

Wzrasta w płynie mózgowo-rdzeniowym u chorych z guzami mózgu

Wzrasta w płynie mózgowo-rdzeniowym u chorych z guzami mózgu

•

Rozwój biologii molekularnej pozwala na poszukiwanie

Rozwój biologii molekularnej pozwala na poszukiwanie

nowych, bardziej specyficznych markerów

nowych, bardziej specyficznych markerów

nowotworowych

nowotworowych

•

Białko p21waf1 – wskaźnik apoptozy komórek nowotworowych

Białko p21waf1 – wskaźnik apoptozy komórek nowotworowych

•

Antygen Ki-67 – wskaźnik proliferacji

Antygen Ki-67 – wskaźnik proliferacji

•

Mutacje onkogenów: gen supresorowy p53, onkogeny ras

Mutacje onkogenów: gen supresorowy p53, onkogeny ras

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Rak przełyku

Rak przełyku

•

SCC-Ra – rak płaskonabłonkowy

SCC-Ra – rak płaskonabłonkowy

•

C-erbB2 - gruczolakorak

C-erbB2 - gruczolakorak

•

Rak żołądka

Rak żołądka

•

CEA, Ca 19-9, Ca 72-4

CEA, Ca 19-9, Ca 72-4

•

Rak trzustki

Rak trzustki

•

Ca 19-9, CEA, Ca-125

Ca 19-9, CEA, Ca-125

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

•

Pierwotny rak wątroby

Pierwotny rak wątroby

•

AFP, izoferrytyna kwaśna

AFP, izoferrytyna kwaśna

•

Rak z nabłonka przewodów żółciowych

Rak z nabłonka przewodów żółciowych

(cholangiocarcinoma)

(cholangiocarcinoma)

•

Ca 19-9, CEA

Ca 19-9, CEA

•

Rak jelita grubego

Rak jelita grubego

•

CEA, Ca 19-9, CO 17-1A

CEA, Ca 19-9, CO 17-1A

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

Narząd

Narząd

Typ

Typ

histolog

histolog

Marker

Marker

Wykryci

Wykryci

e

e

Zaawans

Zaawans

o-

o-

wanie

wanie

Prognoz

Prognoz

a

a

Monitor

Monitor

o-wanie

o-wanie

Żołądek

Żołądek

Adenoca

Adenoca

CA 19-9

CA 19-9

CEA

CEA

**

*

***

**

Trzustka

Trzustka

Adenoca

Adenoca

CA 19-9

CA 19-9

CEA

CEA

TPS

TPS

***

*

**

*

***

**
**

J.grube

J.grube

Adenoca

Adenoca

CEA

CEA

CA 19-9

CA 19-9

**
**

**

*

***

***
***

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe

Narząd

Narząd

Typ

Typ

histolog

histolog

Marker

Marker

Wykryci

Wykryci

e

e

Zaawans

Zaawans

o-

o-

wanie

wanie

Prognoz

Prognoz

a

a

Monitor

Monitor

o-wanie

o-wanie

Wątroba

Wątroba

Ca

Ca

hepato

hepato

cellular

cellular

e

e

AFP

AFP

***

***

Drogi

Drogi

żółciow

żółciow

e

e

Ca

Ca

cholangi

cholangi

o

o

cellular

cellular

e

e

CEA

CEA

CA 19-9

CA 19-9

**
**

***
***

Przerzut

Przerzut

y

y

Adenoca

Adenoca

CEA

CEA

CA 19-9

CA 19-9

**
**

***
***

Dziękuję za uwagę

Dziękuję za uwagę