Naród w ujęciu socjologii

1. Pojęcie i cechy narodu.
2. Koncepcje narodu.
3. Naród a państwo.
4. Naród a grupa etniczna.
5. Powstanie nowoczesnego narodu.

1. Pojęcie narodu

1. Pojęcie narodu

Naród, wykształcona w procesie historycznym trwała
wspólnota ludzi, która powstała w wyniku współżycia
jednostek, rodzin i grup w określonych warunkach
przyrodniczo-biologicznych oraz wytworzyła rozumiane przez
siebie i przekazywane z pokolenia na pokolenie:
1) potrzeby, emocje i wyobrażenia;
2) ich artykulację – język, oraz
3) środki i sposoby ich zaspokajania, nadając im swoisty dla
własnego poznania sens kulturowy.

Wspólnota potrafi chronić swą integralność tak przed
zagrożeniami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi, a tym samym
dąży do utworzenia państwa na zajmowanym przez siebie
terytorium, w sytuacji zaś utraty państwowości potrafi
pielęgnować i rozwijać więzi (obyczaje, język, kulturę itp.) i
zmierza bądź to do odzyskania niepodległości, bądź też do
zapewnienia sobie politycznych gwarancji autonomii bytu
narodowego, jeśli została zmuszona do emigracji poza tereny,
na których jako naród się ukształtowała.

W literaturze politycznej i naukowej występuje termin

naród

naród

co najmniej w dwóch znaczeniach: jedno jest typowe dla
krajów Europy Zachodniej, głównie anglosaskiej, drugie dla
Europy Środkowej i Wschodniej:

1) naród jest to zbiorowość obywateli , która osiągnęła wysoki

stopień organizacji politycznej i kultury. Angielski termin

nation

nation oznacza przede wszystkim obywateli państwa bez
względu na ich przynależność etniczną.
Takie rozumienie narodu przyczyniło się do utworzenia
pojęcia

naród amerykański

naród amerykański w rozumieniu

obywatele

obywatele

państwa amerykańskiego

państwa amerykańskiego. Na podobnej zasadzie starano się
rozwinąć i utrwalić w latach 70. i 80. XX w. pojęcie

naród

naród

radziecki

radziecki, wpisane w dokumenty XXV Zjazdu , a następnie w
konstytucję .

2) naród jest zbiorowością, która była zdolna do ukształtowania

(i jest zdolna do kontynuowania i rozwoju) własnej kultury, w
jej ramach literatury, sztuki, nauki, norm etycznych i
estetycznych, zasad porozumiewania się i współżycia, co
decyduje o tym, że narody mogą istnieć jako odrębne
zbiorowości nawet wtedy, gdy są pozbawione przez dłuższy
czas własnego państwa.

Naród – wspólnota powstała na gruncie historycznym,
terytorium, życia ekonomicznego, przejawiająca się w
świadomości narodowej jego członków.
Naród musi oprzeć się nie na klasach i warstwach, ale
na wspólnym terytorium, na ruchu pieniądza, towarów
itd., na wspólnym obywatelstwie (naród w tym ujęciu
pojawia się po Rewolucji Francuskiej)

Inne koncepcje narodu:

* uwypuklenie czynników kulturowych (patrz: Kłoskowska);
* kształtowanie narodów europejskich trzeba badać od XV
wieku;
* dojrzewanie narodów – wielka rola nacjonalizmu, który
oznaczał centralna kontrolę nad kulturą, co prowadziło do
utworzenia jednego języka, historii, sztuki, tworzenia się
praktycznej tradycji obejmującej wszystkich żyjących na
terytorium państwowym.

Cechy narodu:



wspólny język;



terytorium to ziemia ojczysta;



dziedzictwo kulturowe traktowane jako własne;



bogata symbolika kulturowa;



przeświadczenie o wspólnym pochodzeniu etnicznym;



poczucie wspólnoty między ludźmi z odrębnych klas;



poczucie odrębności, autonomii politycznej;



posiadanie

charakteru

narodowego

(osobowość

podstawowa, cechująca wszystkich członków danego
narodu);



wspólny zasób uczuć i myśli;



poczucie wspólnej przeszłości (historia, tradycja);

2. Koncepcje narodu

2. Koncepcje narodu

Koncepcja naturalistyczna

Koncepcja politologiczna

Koncepcja kulturowa

naród traktowany jest

jako grupa genetyczna
uwarunkowana biogennie.

Jest to twór społeczny
uwarunkowany
właściwościami

środowiska
geograficznego, w jakim

pewna grupa żyła przez
wieki i przekazała swe

właściwości psychofizyczne
następnym generacjom.

naród według tego ujęcia jest

wspólnotą polityczną. Według

tego orientacji wspólnoty

plemienne w miarę swego

wzrostu tworzą instytucje

państwowe odrębne od

organizacji plemiennych.

Bardzo często te instytucje

państwowe obejmowały więcej

grup postplemiennych.

Utworzone w ten sposób państwo

zabiegało o utworzenie w swych

ramach narodu. Zabiega o

połączenie tych grup

plemiennych pod względem

jednorodnych tradycji, wierzeń,

obyczajów lecz przede wszystkim

jednoczy je gospodarstwo.

Stara się utrwalić poczucie

wspólnoty kulturowej i

politycznej w stosunku do innych

państw- narodów.

istotę narodu upatruje się w

kształtowaniu się w toku
rozwoju historycznego

społeczności, które tworzą
własną kulturę i w których
członkowie narodu

uczestniczą w tej kulturze
narodowej, obejmującej

język, sztukę, obyczaje i
naukę itp.

Naród jest więc wspólnotą
kultury.

W literaturze polskiej jest 5 interpretacji narodu:

* wspólnota terytorialno – ekonomiczna;
* wspólnota historyczna;
* wspólnota polityczna;
* wspólnota kulturowa;
* wspólnota psychiczna.

– Naturalistyczna koncepcja narodu wg Turowskiego – naród

traktowany jest jako grupa genetyczna, uwarunkowana biogennie –

w pewnym środowisku geograficznym, zamieszkiwała pewna grupa

rasowa

i

przekazywała

swe

właściwości

psychofizyczne

następującym

po

sobie

generacjom

–

jest

to

echo

deterministycznych teorii mówiących o wpływie środowiska

geograficznego czy cech somatycznych na cechy psychiczne

członków danej zbiorowości

– Politologiczna koncepcja narodu – naród jako wspólnota polityczna,

wykształcona ze wspólnoty plemiennej przez wykształcenie

instytucji państwowych, które mogą obejmować więcej grup

postplemiennych, przystępuje do tworzenia wspólnego narodu

(jednolita kultura, oświata, gospodarka, oraz poczucie odrębności w

stosunku do innych narodów)

– Koncepcja kulturowa – kształtowanie się w toku rozwoju

historycznego społeczności, które tworzą własna kulturę (język,

sztukę, obyczaje, działalność gospodarczą, tradycje), a jej

członkowie uczestniczą w tej kulturze – łączy ich wspólnota kultury

i wspólna ideologia



Naród to zbiorowość która mniej lub bardziej podporządkowana jest

pewnemu modelowi, typowi idealnemu:

Kształtowanie się narodu- geneza narodu

Kształtowanie się narodu- geneza narodu

Proces tworzenia się narodu zaczyna się z reguły od
stosunkowo nielicznej elity. Jej członkowie definiują zbiorowość,
do której należą, jako naród, po czym stopniowo definicja ta
upowszechnia się, wypierając lub nakładając się na definicje
innego rodzaju (poddani tego samego władcy, ludzie tego
samego języka i tej samej wiary, tej samej krwi, itd.). W
przeszłości pojecie narodu bywało programowo ograniczane do
górnej warstwy społeczeństwa (np. polski „naród szlachecki”) i
nie obejmowało ludu. O narodzie w nowoczesnym rozumieniu
można mówić wtedy, gdy świadomość narodowa łączy wszystkie
warstwy społeczne. Nie znaczy to, że jest ona całkowicie
jednolita i niezależna od społecznych zróżnicowań.

W jednych

grupach jest bliższa tradycyjnego etnocentryzmu, w innych
łączy się na przykład z przywiązaniem do rodzimej kultury i
zdolnością jej sytuowania w kontekście wartości uniwersalnych.
W pewnych przypadkach rolę szczególną gra w niej mit „krwi i
ziemi”, w innych – religia, w jeszcze innych- wiara w szczególną
wartość wytworzonych przez dany naród instytucji
politycznych. Na te różnice wpływ ma zarówno poziom
wykształcenia, jak i rodzaj wyznawanej ideologii narodowej.

Świadomość narodowa posiada również pewne cechy
występujące powszechnie. Jej odpowiednikiem jest z reguły
wyobrażenie określonego terytorium, stanowiącego własność
danego narodu i nacechowanego pozytywnie jako ojczyzna, które
obejmuje wiele miejsc o szczególnym znaczeniu symbolicznym. W
skład świadomości narodowej wchodzi także wiedza na temat
wspólnej przeszłości historycznej i swoistej kultury narodowej,
która choć znana większości członków narodu jedynie pobieżnie,
stanowi zazwyczaj przedmiot ich dumy i znak rozpoznawczy w
stosunkach z członkami innych narodów. Nie ma też świadomości
narodowej bez wyobrażenia własnego państwa. Znane są
wprawdzie przypadki narodów bezpaństwowych (Kurdowie,
Baskowie, Polacy w okresie rozbiorów itd.), zawsze jednak w grę
wchodzą wspomnienia własnego państwa (choćby tylko
legendarnego) i aspiracje do utworzenia go w przyszłości lub
przynajmniej uzyskania znacznej autonomii w obrębie państwa
wielonarodowego. Tym miedzy innymi świadomość narodowa
rożni się od świadomości etnicznej.
Sposoby kształtowania się narodów były niezwykle zróżnicowane
zależnie od okoliczności historycznych i tzw. proces
narodotwórczy nie przebiegał według żadnego jednolitego wzoru:
inaczej tam, gdzie jego ramami było państwo, inaczej zaś tam,
gdzie był pozbawiony oparcia w państwie, inaczej tam, gdzie
punktem wyjścia była wspólnota etniczna.

Jeszcze inaczej tam, gdzie ludzie przybywający ze

wszystkich stron świata, tworzyli „nowy naród” (USA,
Kanada, Australia); inaczej tam, gdzie istniały od
dawna wielorakie powody do wyodrębnienia, inaczej
tam, gdzie kwestia narodowa pojawiła się nagle jako
następstwo zmian politycznych, przychodzących z
zewnątrz i nie przygotowanych przez dotychczasowy
rozwój danej społeczności (sytuacja w wielu krajach
postkolonialnych). Dodatkową komplikację stanowi
istnienie narodów „piętrowych” (np. Brytyjczycy,
będący zarazem Anglikami, Walijczykami lub Szkotami)
lub podwójnej tożsamości narodowej (franc. Quebec).
Zdarzają się też narody, których odrębność pozostaje
długo niepewna (np. Austriacy) i podlega okresowo
regresom.

Kształtowanie się świadomości narodowej w

Kształtowanie się świadomości narodowej w

Europie

Europie

Pojęcie narodu (Volk), jako ważnej idei pojawiło się dopiero w XVIII
wieku za sprawą , Johanna Gottfrieda Herdera, który przyczynił się do
rozwinięcia idei państwa narodowego. W tym okresie trwała rewolucja
przemysłowa, która dała początek społeczeństwu przemysłowemu.
Zmiany te przyczyniały się do wzrostu świadomości narodowej w
Europie:

* Industrializacji towarzyszyła , a ta z kolei przyczyniała się do rozpadu

tradycyjnych wiejskich. Ponieważ miasto nie dawało możliwości
tworzenia się zbiorowości typu wspólnotowego, odwoływanie się do
narodu, jako wspólnoty rekompensowało tę stratę.

* W społeczeństwie przemysłowym podział stanowy był nie do

utrzymania, co przyczyniało się do zmiany poczucia tożsamości.
Jednostki przestawały postrzegać siebie jako chłopów, czy
arystokratów, a zaczęły postrzegać siebie jako członków narodu.
Towarzyszyła temu także nośna, szczególnie po rewolucji francuskiej
idea braterstwa.

* Rozwój przyczyniał się do upowszechniania języków narodowych,

czemu towarzyszył rozwój związanej z danym językiem kultury
symbolicznej.

* Laicyzacja, która także osłabiała poczucie przynależności tożsamości

związanej z daną religią, wyznaniem na rzecz tożsamości ze

zbiorowością narodową.

3. Naród a państwo

Większość istniejących narodów tworzy niezależne
państwa. Ich powstanie wiąże się ze wzrostem nastrojów
nacjonalistycznych w XVIII i XIX wieku, kiedy to powstała
idea, że każdy naród powinien tworzyć niezależne .
Wzajemne oddziaływanie pomiędzy państwem a narodem
można określić dwoma terminami:

*

*

narodotwórcza rola państwa

narodotwórcza rola państwa - młode państwo za pomocą

działań politycznych, ekonomicznych czy oświatowych
doprowadza do zjednoczenia różnych grup etnicznych w
jeden zintegrowany naród. Może się to także odbywać na
drodze podbojów terytorialnych danego państwa.

*

państwotwórcza rola narodu

państwotwórcza rola narodu - naród jako grupa

społeczna dąży za pomocą określonych działań do
stworzenia przez niego własnego i suwerennego państwa.

4. Naród a grupa etniczna

W przypadku definiowania narodu zachodzą często spory
terminologiczne. Czasami naród jest odróżniany od na bazie
kryterium, jakim jest liczebność populacji. Wówczas zakłada się, że
grupa etniczna jest zbiorowością mniejszą od narodu, choć to
kryterium nie jest precyzyjne. Innym kryterium jest kwestia uznania
narodu jako zbiorowości, której „przysługuje” posiadanie własnego
państwa. Zazwyczaj jednak uznanie takie pojawia się, gdy dana
grupa etniczna poprzez upolitycznienie zacznie wszczynać ruch
narodowy. Według Thomasa Eriksena można wyróżnić we
współczesnym świecie tego typu grupy etniczne, które same
uważają się za prawdziwe narody (Sikhowie, Palestyńczycy,
Kurdowie), ale na arenie międzynarodowej często nie ma pewności
co do uznania ich jako odrębnych narodów, którym przysługiwałaby
polityczna autonomia. Eriksen dla tego typu grup etnicznych używa
pojęcia

protonarodu

protonarodu, czasami używa się wobec tych zbiorowości

alternatywnie terminu

naród bez państwa

naród bez państwa. Mimo to, nie łatwo jest

rozróżnić narody i grupy etniczne. Czasami wobec grup etnicznych
używa się określenia

zalążek narodu

zalążek narodu, przez co rozumie się że

potencjalnie każda grupa etniczna w przyszłości może stać się
narodem.

Współcześnie nadal twierdzi się, że każdy naród ma prawo do

samostanowienia. Jednak wydzielanie się nowych państw jest

sprzeczne z także obecną tendencją do integracji

ponadnarodowej. Wiele zależnych narodów (narodów bez

państwa) dąży nadal do pełnej suwerenności m.in. Kurdowie,

Baskowie. Szczególnie wiele konfliktów na tym tle występuje w

Afryce, gdzie granice państw zostały sztucznie narzucone przez

państwa kolonialne, które nie zważały na podziały etniczne.

Etnos – to ogół osób, którym przyznaje się etnonim (nazwę

etniczną) i inwentarz cech związanych z tym określeniem.

Charakteryzuje ich pewna etniczność:

* język;
* pochodzenie;
* obyczaje;
* tradycja;
* podział na my i oni;
* poczucie wspólnoty oparte na wspólnocie obiektywnych cech

kultury.

Może odnosić się do grup, niskiego szczebla cywilizacji, jak i

narodów .

Bromley proponuje rozróżnić

etnikos

etnikos jako etnos w węższym

rozumieniu zbliżone do narodowości oraz etnos jako szerszy

organizm zbliżony do narodu i państwa

Powstanie nowoczesnego narodu.

Powstanie nowoczesnego narodu.

W czasach nowożytnych doszło w Europie do wytworzenia się
nowoczesnych narodów i nowoczesnej świadomości narodowej. Przez
nowoczesny naród rozumie się:
1.wszystkie stany, warstwy, czy klasy społeczne charakteryzują się
poczuciem przynależności narodowej, a nie tylko- jak w okresie
późnego średniowiecza – pewne elity czy w późniejszym okresie stany
wyższe, które identyfikowały się jako członkowie danego narodu.
Świadomość narodowa, poczucie tożsamości narodowej obejmuje już
najniższe warstwy społeczeństwa
2. podstawowe zręby kultury narodowej z różnych dziedzin
( obyczajów, kultury, literatury, sztuki, nauki) zostają upowszechnione
w szerokich masach ludności. Samowiedza o swym narodzie, jego
dziejach, kulturze jest już udziałem nie tylko warstw wyższych, ale
również warstw niższych
3. dany naród posiada własną organizację państwową lub też w drodze
walki narodowowyzwoleńczej dąży do uzyskania niepodległego
państwa, przy czym walki te i wysiłki zmierzające do uzyskania
niepodległości politycznej państwa mają charakter masowy i trwały.

Pojawienie się nowoczesnych narodów przejawiło się w postaci
rewolucji republikańsko- demokratycznych oraz ruchów
wolnościowych i niepodległościowych, najwcześniej w
Anglii( rewolucja demokratyczna w latach 1645-1648) później w
Wielkiej Rewolucja Francuskiej w roku 1789, wojen
napoleońskich i potem ruchów niepodległościowych w Europie-
Wiosny Ludów w połowie XIX w.
Do ukształtowania się nowoczesnego państwa w Europie
doprowadziło kilka wielkich procesów, obejmują one przemiany
polityczne, przemiany techniczno- ekonomiczne, przemiany
społeczne i rozwój masowych środków przekazów kultury.
Bardzo ważnym aspektem przemian społecznych, jakie dokonały
się w Europie, były przeobrażenia techniczno- ekonomiczne,
które znalazły swój wyraz w rozwoju przemysłu fabrycznego i
gospodarce towarowo- pieniężnej. Ekonomika okresu
kapitalizmu, najpierw handlowego, a następnie industrialnego,
rozwój rynku krajowego, a następnie rynku światowego,
przełamały izolację wielkich włości feudalnych panów i stworzyły
w ten sposób podstawy ekonomiczne ogólnonarodowego
gospodarstwa społecznego. Rozwój przemysłu fabrycznego
wiązał się z rozwojem środków transportu, dróg bitych, szybkiej
komunikacji i gospodarczo zespalał poszczególne regiony.

Zmianom ekonomiczno- technicznym towarzyszyły zmiany
struktury społecznej. Rozrastało się mieszczaństwo, pojawiły się
nowe warstwy społeczne( robotnicy fabryczni, przedsiębiorcy,
bankierzy tzw. burżuazja). Mieszczaństwo i burżuazja zwalczały
feudalizm zarówno środkami politycznymi jak i ekonomicznymi.
Proces uprzemysłowienia i rozwój gospodarki towarowo-
pieniężnej powodowały włączenie się w życie gospodarcze
ludności robotniczej i ludności chłopskiej. Nie mogli oni być w
tym systemie analfabetami. Rozwijało się więc szkolnictwo
powszechne, obejmujące społeczeństwo warstw niższych. Rozwój
szkolnictwa i oświaty powszechnie stał się drogą szerzenia się
samowiedzy i świadomości narodowej.
Uprzemysłowienie w XVIII i XIX w. Przyniosło ogromne zmiany w
sposobach i środkach komunikacji. Nastąpił bardzo szybki rozwój
tzw. masowych środkach przekazu. Rozwijał się przemysł
poligraficzny, umożliwiający masowe nakłady książek, różnych
wydawnictw i prasy. Dzięki temu różne treści symbolicznej
kultury mogły być upowszechniane wśród najniższych warstw
narodu. Te wszystkie wymienione czynniki przyczyniły się do

ukształtowania nowoczesnego narodu i świadomości narodowej

Grupa etniczna i etnograficzna

Grupa etnograficzna jest wyróżniana na podstawie odrębnych,

obiektywnych cech kulturowych; czasami istnieje świadomość tej

odrębności wśród jej członków.
Grupa etnograficzna to zespół ludzi zamieszkujących określone

terytorium geograficzne i wyróżniających się od sąsiadów pewnymi

cechami kulturowymi, posiadających poczucie swej przynależności

grupowej

opartej

na

świadomości

własnych

odrębności

kulturowych.
Na pograniczach grupa etnograficzna może występować między

wspólnotami etnicznymi, ale w ramach całości polietnicznych.
Grupa etniczna – społeczność, której tożsamość kulturowa

związana jest najczęściej z określonym terytorium etnicznym.

Można o niej mówić, gdy:

* jest zespół cech tworzących dopiero warunki formowania się

narodu;

* cechy te tworzą świadomość i doprowadzają do powstania narodu;
* silne zespolenie historycznych losów, uwarunkowań geograficznych i

ekologicznych powoduje zrodzenie się wspólnej tożsamości

kulturowej

pod

wpływem

wspólnoty

świadomości

jej

organizacyjnego wyrazu (np.: państwo);

* nie jest to w pełni grupa (bo nie zawsze istnieje poczucie

przynależności), ani kategoria społeczna (nie zawsze wspólne

pochodzenie i kultura, ale tylko przekonanie o takiej wspólnocie)

Podział grup etnicznych na:
* pierwotne – które po przeniesieniu z jednego

społeczeństwa do drugiego chcą nadal
funkcjonować w społeczeństwie jako zamknięte
ugrupowania, umiejące zaspokoić podstawowe
potrzeby swoich członków;

* wtórne – ich członkowie częściowo uczestniczą

bezpośrednio w społeczeństwie przyjmujących np.:
w kwestiach ekonomicznych, a częściowo pośrednio,
przez grupę etniczną (np.: kwestie towarzyskie);

Grupy etniczne to np.: imigranci, koloniści, narody

żyjące we własnym państwie, narody żyjące na
własnym terytorium narodowym, ale w obrębie
obcych państw. Grupa etniczna może być narodem
albo narodowością.