mgr inż. Barbara Brakoniecka

młodszy asystent Oddziału HŻŻiPU WSSE w
Olsztynie

ŻYWNOŚĆ, ŻYWIENIE A ZDROWIE

Głównym czynnikiem

ryzyka wielu chorób

jest

niekorzystny styl życia, w tym

sposób

odżywiania

, a nie żywność.

Szeroko

rozpowszechnione

określenia

„żywność zdrowa”

(miód, mleko, owoce…) i

„żywność niezdrowa”

(chipsy, czekolada

frytki…)

są oczywiście zupełnie błędne.

Nie

pokarmów

„zdrowych

„niezdrowych”

, a ich działanie zależy od:

okoliczności,

których

zostały

zastosowane,

stanu przewodu pokarmowego,

proporcji w jakiej zostały spożyte,

sposobu ich przygotowania.

Wykazano, że

wadliwe

, niedoborowe lub

nadmierne
i jednostronne

żywienia

jest przyczyną

ponad

80 rodzajów chorób

W efekcie ponad 1/3 ludności w Polsce
(ponad
12 milionów ludzi) cierpi na różne

schorzenia dietozależne

, takie jak:

choroby układu krążenia, cukrzyca,
osteoporoza,

nadmiar

masy

ciała,

nowotwory przewodu pokarmowego,
niedokrwistość żywieniowa z niedoboru
żelaza, próchnica zębów itp.

strukturze

zgonów

przeważa

umieralność

choroby

układu

krążenia

nowotwory.

CHOROBY DIETOZALEŻNE

nieprawidłowym

żywieniem

jest

związane również:

obniżenie zdolności do

koncentracji uwagi

wydajność pracy,

osłabienie

możliwości

przyswajania

wiedzy

i uczenia się.

CHOROBY DIETOZALEŻNE

Jednostki chorobowe bądź odchylenia w

stanie zdrowia

Liczebność osób chorych,

bądź u których występują

żywieniowe czynniki ryzyka

Choroba niedokrwienna serca

≈1 000 000

Zawał serca

≈1 00 000/ rok

Populacja osób z nadciśnieniem
tętniczym bądź zagrożonych tą chorobą

≈6 000 000

Populacja osób z cukrzycą bądź

zagrożonych tą chorobą

powyżej 3 000 000

Kamica żółciowa

400 000 – 600 000

Niedokrwistość niedoborowa

≈1 000 000

Kobiety w okresie

rozrodczym, część dzieci z

trudnych warunków

społeczno-bytowych oraz

część osób w wieku podeszłym

Populacja osób z osteoporozą bądź

zagrożonych tą chorobą

≈2 000 000

Otyłość

4 000 000 – 5 000 000

Nowotwory: żołądka, jelita grubego,

trzustki, piersi, gruczołu krokowego

≈26 000/ rok

Liczba osób chorych bądź zagrożonych ryzykiem

chorób dietozależnych w Polsce w latach 2000-

2003

Ponad 50% zgonów w Polsce

spowodowanych jest

chorobami

układu krążenia

, w tym chorobą

niedokrwienną serca, zawałem

mięśnia sercowego, chorobą

nadciśnieniową, udarem mózgu.

Najczęściej zdarza się choroba

niedokrwienna serca.

Żywienie a choroby układu

krążenia

Na wzrost ryzyka chorób układu

krążenia

mają

wpływ

następujące

czynniki żywieniowe:

nadmierne spożycie

tłuszczu całkowitego

, a

zwłaszcza

kwasów tłuszczowych nasyconych

(znajdują

się

prawie

wszystkich

tłuszczach

zwierzęcych

niektórych

roślinnych.

Występują

znacznych

ilościach w tłustym mięsie,

tłustych

wędlinach, skórze drobiu, słoninie, sadle, łoju,

maśle, mleku pełnotłustym, śmietanie,

lodach

śmietankowych,

pełnotłustych

serach,

czekoladzie

i margarynach

produkowanych według

starej

technologii)

przy

jednoczesnym

niedostatecznym

spożyciu

kwasów

niedostatecznym

spożyciu

kwasów

tłuszczowych wielonienasyconych

z rodziny n-

6 i n-3

(znajdują się w olejach: np.

rzepakowym, sojowym;

rybach: np.

łosoś, dorsz

)

Żywienie a choroby układu

krążenia

nadmierne spożycie produktów

bogato-

cholesterolowych

Cholesterol występuje szczególnie

obficie w:

podrobach, żółtku jaja, krewetkach i

kawiorze.

Żywienie a choroby układu

krążenia

niedostateczne

spożycie

witamin

niedostateczne

spożycie

witamin

antyoksydacyjnych

, tj. witaminy C,

witaminy E i ß-karotenu

Witaminy antyoksydacyjne

znajdują się

w żółtych

i pomarańczowych owocach i

warzywach: brzoskwiniach, morelach,

marchwi; ciemnozielonych warzywach

liściastych: szpinaku, naci pietruszki,

kopru. Źródłem witaminy E jest też olej

roślinny, kiełki pszenicy, orzechy, ziarno

zbóż.

Nawet niewielkie niedobory witamin

antyoksydacyjnych nasilają zmiany

miażdżycowe

miażdżycowe.

Żywienie a choroby układu

krążenia

nadmierne spożycie soli kuchennej

Wykazano, że nadmierna ilość sodu w
komórkach

mięśni

naczyń

krwionośnych

zwiększa

ich podatność na bodźce skurczowe, co
prowadzi do wzrostu ciśnienia.
Dzienne spożycie soli

nie powinno

przekraczać

5 – 6 g

(1 płaska łyżeczka do herbaty).

Żywienie a choroby układu

krążenia

niedostateczne spożycie potasu,

magnezu i wapnia

Potas

znajduje się głównie w produktach

pochodzenia roślinnego oraz w mięsie i
podrobach.

Magnez

występuje

największych

ilościach
w produktach pochodzenia roślinnego:
ciemnym pieczywie, grubych kaszach,
roślinach

strączkowych,

w warzywach zielonych, a także w mięsie
i rybach.

Łatwo przyswajalny wapń

występuje w

produktach mlecznych (1-2% mleku i
niskotłuszczowych serach) i
produktach

roślinnych:

ciemnym

pieczywie, kapuście, porach, morelach,
sałacie.

Żywienie a choroby układu

krążenia

Rozwój chorób układu krążenia w
większym stopniu nasila równoczesne
występowanie kilku czynników ryzyka.

Złe nawyki żywieniowe są główną
przyczyną powstawania chorób układu
krążenia obok palenia papierosów, czy
predyspozycji genetycznych.

Żywienie a choroby układu

krążenia

Profilaktyka żywieniowa

chorób układu

krążenia przewiduje przede wszystkim
poprawę

stylu

życia,

w tym sposób odżywiania.

Żywienie a choroba układu

krążenia

Cukrzyca jest

przewlekłą chorobą

metaboliczną

w której występuje

upośledzenie

zdolności organizmu

do zużytkowania glukozy

, pochodzącej

z węglowodanów pożywienia, z

ustrojowych zapasów glikogenu oraz

białek pokarmowych i ustrojowych.

Jest silnie związana z ryzykiem choroby
wieńcowej, powikłaniami nerkowymi,
neurologicznymi oraz wzroku.

Głównym czynnikiem ryzyka jest otyłość

Cukrzyca występuje prawie dwukrotnie częściej

u osób ze znaczną nadwagą

80% pacjentów z cukrzycą

typu II to ludzie otyli

typu II to ludzie otyli.

Żywienie a cukrzyca

insulinoniezależna (

typu II

)

wszystkich

sposobach

leczenia

cukrzycy

dieta

jest

podstawowym

dieta

jest

podstawowym

elementem leczenia.

Cechą wyraźnie wyróżniającą dietę w
cukrzycy jest bezwzględna konieczność
jej

indywidualnego

planowania,

związana

m.in.

koniecznością

dostosowania

żywienia

rodzaju

insuliny,
jej dawki, a także trybu życia pacjenta.

Najbardziej racjonalnym

postępowaniem

w profilaktyce cukrzycy

insulinoniezależnej

jest zapobieganie otyłości.

Żywienie a cukrzyca

insulinoniezależna (typu II)

Według WHO osteoporoza jest drugą,
zaraz
po chorobach układu krążenia, chorobą
uważaną
za najważniejszy problem zdrowotny
współczesnych społeczeństw.

Osteoporoza

choroba

kości

charakteryzująca się ubytkiem masy
kostnej i zmniejszeniem jej gęstości.
Słabość kośćca zwiększa

ryzyko złamań

szczególnie

nadgarstka,

kręgosłupa,

szyjki kości udowej

szyjki kości udowej.

Powoduje również bóle, spadek wagi
oraz zniekształcenie sylwetki.

Żywienie a osteoporoza

KOŚĆ Z

OSTEOPOROZĄ

KOŚĆ PRZED

OSTEOPOROZĄ

Osteoporoza

nazywana jest często

„

CICHĄ EPIDEMIĄ”

z powodu

bezobjawowego przebiegu

początkowym okresie rozwoju aż do
momentu, po którym następuje już
„kaskada złamań”.

Jedna z trzech kobiet

oraz

jeden z

sześciu

mężczyzn

po 50 roku życia

cierpią z powodu złamania

osteoporotycznego!

Żywienie a osteoporoza

Czynniki dietetyczne i środowiskowe

sprzyjające powstawaniu osteoporozy:

niedostateczne spożycie wapnia

niska podaż witaminy D

(jej brak upośledza wchłanianie
wapnia),

Źródłem witaminy D

są produkty

pochodzenia zwierzęcego: jaja,

wątroba, masło, tłuszcze ryb itp.

Żywienie a osteoporoza

nadmierna podaż fosforu

(powoduje przyspieszoną utratę
wapnia),
Fosfor występuje zwykle w tych samych
produktach spożywczych co wapń, przy
czym ilość fosforu jest znacznie wyższa.
Zaleca się zatem spożywanie produktów,
w których zawartość wapnia przewyższa
zawartość fosforu, np. mleko, jogurty,
niektóre margaryny, kapusta biała i
czerwona, cebula, brukselki, buraki, nać
pietruszki, szczypiorek.

nadmierne spożycie alkoholu, kawy,

Żywienie a osteoporoza

nadmiar białka zwierzęcego

niedobór białka ogółem

może wpłynąć

gorszą

syntezę

kolagenu

stanowiącego 1/3 masy tkanki
kostnej,

mała aktywność fizyczna,

palenie papierosów

(nikotyna wpływa na zmniejszenie
produkcji
estrogenów),

niektóre leki i schorzenia przewlekłe

Żywienie a osteoporoza

Podstawą zapobiegania osteoporozie jest

zmiana wadliwego stylu życia.

Poprzez zmianę stylu życia, stosowaną
dietę i szybkie rozpoczęcie leczenia –
można zapobiegać złamaniom.

Żywienie a osteoporoza

Żywienie a nadmierna masa ciała

Otyłość

jest

schorzeniem

ogólnoustrojowym

charakteryzującym

się

nadmiernym

rozwojem

tkanki

tłuszczowej

w organizmie.

Obecnie wiadomo, że przekarmianie dzieci

i młodzieży, prowadzące często do
nadmiernej masy ciała, może pozostawić
trwały ślad w postaci zwiększenia

liczby

komórek tkanki tłuszczowej

, które

pozostają przez całe życie

człowieka w

gotowości

metabolicznej,

stanowiąc

potencjalny spichlerz gromadzących się
w niej trójglicerydów.

Żywienie a nadmierna masa ciała

Otyłość

Wiadomo, że

liczba komórek tkanki

tłuszczowej

(adypocytów)

nie ulega

zmniejszeniu

nawet

wyniku

stosowania

kuracji

odchudzającej,

zmniejsza się w nich

jedynie zawartość tłuszczu.

Osoby takie wykazują dużą skłonność do

ponownej otyłości już przy niedużych
błędach

dietetycznych

doprowadzających do niezrównoważenia
bilansu energetycznego organizmu.

miażdżyca,
choroba wieńcowa,
nadciśnienie
tętnicze,
otłuszczenie serca,
udar mózgu,
żylaki kończyn
dolnych,
upośledzenie
czynności płuc,
stłuszczenie
wątroby,
kamica dróg
żółciowych,
zwyrodnienie
stawów,
upośledzenie
tolerancji glukozy,
hipercholesterolemi
a,
hipertrójglicerydemi
a,

hiperurykemia,
zwiększona częstość

powikłań
pooperacyjnych w czasie
ciąży

i połogu,

wypadanie macicy,
zakażenia dróg

moczowych,

zaburzenia

miesiączkowania,

rak trzonu macicy,
przepukliny

pachwinowe

i roztworu

przełykowego
przepony,

zmiany skórne
zwiększenie ryzyka

zachorowania na

raka.

Do chorób istotnie związanych z

otyłością należą:

Leczenie otyłości

jest skuteczne jedynie

wówczas, gdy

ograniczymy ilość pożywienia,

zwiększając jednocześnie aktywność

fizyczną.

Czasami konieczna jest współpraca psychologa i

lekarza.

Wskazane jest ograniczenie:

ogólnej

ilości

tłuszczu

ogólnej

ilości

tłuszczu

głównie

„widocznego” dodawanego do różnych
potraw

np.

smalec,

olej

oraz

„niewidocznego” wchodzącego w skład
różnych produktów szczególnie tłustego
mleka, tłustych serów, tłustego mięsa,
tłustych wędlin,

rafinowanych węglowodanów i cukrowców

prostych

– cukier i słodycze,

zachowując pozostałe składniki odżywcze

w granicach fizjologicznego

zapotrzebowania ustroju

Dieta ma istotny wpływ na
występowanie

choroby

nowotworowej i umieralność
na raka

Niektórzy epidemiolodzy

szacują, że aż

30-40%

przypadków raka u

mężczyzn

aż 60% raka u kobiet

związek z

żywieniem

Żywienie a nowotwory

Na rozwój nowotworów może mieć

wpływ

dieta

zawierająca

przede

wszystkim:

duże ilości produktów wędzonych i

solonych

(rak przełyku i żołądka)

Wykazano, że

spożywanie mocno

solonych

pokarmów

przy

pokarmów

przy

jednoczesnych

niedoborach

jednoczesnych

niedoborach

spożycia witaminy C i witaminy E

prowadzi

do rozwoju stanów

przedrakowych.

Żywienie a nowotwory

duże ilości tłuszczu całkowitego

oraz

tłuszczu

nasyconego

(rak jelita

grubego, prostaty i sutka).

Mechanizm działania diety

bogatotłuszczowej

na powstawanie raka sutka polega

zwiększeniu

stężenia we krwi hormonów

, takich

jak

prolaktyna i estrogeny

, których

nadmiar może wywierać działanie

rakotwórcze.

Żywienie a nowotwory

Sugeruje się również, że

zwiększona zawartość w diecie

tłuszczu wpływa

niekorzystnie na

układ odpornościowy

organizmu,

powodując, że staje się on mniej

wydolny w zwalczaniu

powstających komórek

nowotworowych.

Żywienie a nowotwory

nieznaczne ilości błonnika

pokarmowego

(rak jelit, a zwłaszcza jelita

grubego)

Błonnik pokarmowy

(nazywany

„szczotką fizjologiczną”) przyspiesza

perystaltykę jelit, powodując skrócenie

czasu kontaktu ze ścianą jelita treści

pokarmowej oraz kału, dzięki czemu

różne związki rakotwórcze powstające

np. podczas procesów trawiennych,

mają mniej czasu

na bezpośrednie działanie rakotwórcze

na komórki błony śluzowej.

Żywienie a nowotwory

Źródłem błonnika pokarmowego

są:

• pieczywo i kasze grubego przemiału,

• nasiona roślin strączkowych,

• warzywa i owoce.

Współcześnie

zaleca się

spożycie ze

względu
na

zapobieganie

chorobom

około

40g/osobę/dobę

Natomiast dla ludzi

w podeszłym wieku

zaleca
się spożywanie błonnika w ilości

20-

30g/osobę/dobę

Żywienie a nowotwory

zbyt małe ilości warzyw i owoców

Diety powinny być bogate w produkty
roślinne, szczególnie zielone i żółte
warzywa oraz owoce, zwłaszcza cytrusowe
z uwagi na zawartość w nich witaminy C,
witaminy E i β-karotenu oraz błonnika
pokarmowego.

Witamina C, witamina E

β-karoten

wykazują silne działanie antyoksydacyjne
i w ten sposób mogą

chronić komórki

ustrojowe przed działaniem wolnych
rodników

nadtlenków

lipidowych

którym przypisuje się m.in. działanie
kancerogenne.

Żywienie a nowotwory

Badania ogólnolekarskie

polegające

na szczegółowych oględzinach

zewnętrznych powierzchni części

ciała: włosów, twarzy, oczu, warg,

języka, zębów, dziąseł, skóry,

paznokci itp.

pozwalają na wykrycie

ewentualnych klinicznych

objawów niedoborów

żywieniowych

Żywienie a niedobory składników

odżywczych

Wybrane kliniczne objawy niedoborów

składników odżywczych

Niedobó

witamin

Skóra

Błony śluzowe

Krew

Oczy

szorstkość

stany zapalne

nadmierna

suchość

spojówki

i rogówki;

rozmiękczenie

rogówki

zapalenie języka

niedokrwistość

megaloblastycz

purpurowa

krwotoki

niedokrwistość

hemolityczna

purpurowa

krwawiące

dziąsła

niedokrwistość

stany

zapalne

zapalenie języka

fotofobia

stany

zapalne

zapalenie języka

Żelazo

zmiany

przednowotworo

niedokrwistość

Cynk

upośledzeni

e słuchu

utrata smaku

Jod

wole endemiczne i inne konsekwencje

Spośród wielu schorzeń wywołanych
niedoborami pokarmowymi

najbardziej

rozpowszechniona

jest niedokrwistość z

niedoboru żelaza.

W Polsce

niedokrwistość żywieniową

żelaza

stwierdza się u około

20 – 40%

kobiet w wieku rozrodczym

oraz u dzieci.

Wegetarianie, zwłaszcza niespożywający
produktów pochodzenia zwierzęcego,
stanowią grupę osób
o zwiększonym ryzyku występowania
niedokrwistości.

Niedokrwistość żywieniowa z

niedoboru żelaza

Szczególnie

niebezpieczny

jest

niedobór

żelaza

u kobiet w czasie ciąży

, gdyż

powoduje

zwiększoną

umieralność kobiet, niemowląt

i przedwczesne porody.

Zatem

stan odżywienia

już

okresie

życia

płodowego

decydujący wpływ na stan zdrowia

niemowlęcia, a następnie w okresie
dzieciństwa oraz w życiu dorosłym

Niedokrwistość żywieniowa z

niedoboru żelaza

Wykazano

też,

że

niedostateczna

zawartość

żelaza

pożywieniu

może

wykazywać

niekorzystny wpływ na czynność mózgu.

Dzieci z niedokrwistością spowodowaną
niedoborem żelaza:

uczą się gorzej,

mają rozchwianą uwagę,

zazwyczaj mają obniżoną

sprawność

i koordynację psychoruchową

Niedokrwistość żywieniowa z

niedoboru żelaza

Głęboka i długotrwała

niedokrwistość

z niedoboru żelaza u dzieci w

wieku przedszkolnym może

powodować trwałe zmiany

niektórych procesów nerwowych,

a także psychicznych i

emocjonalnych

Niedokrwistość żywieniowa z

niedoboru żelaza

Czynniki żywieniowe wpływające na
niedokrwistość żywieniową z niedoboru
żelaza to:

niedostateczne spożycie mięsa i

owoców

owoców.

Należy pamiętać, że jedynie

produkty

pochodzenia

zwierzęcego

(mięso, ryby,

drób, produkty z krwią) zawierają

żelazo hemowe

i łatwo przyswajalne.

Natomiast

produkty pochodzenia

roślinnego

zawierają

żelazo niehemowe

o znacznie gorszej przyswajalności.

Niedokrwistość żywieniowa z

niedoboru żelaza

Bioprzyswajalność żelaza jest

uwarunkowana obecnością w

posiłku

czynników

stymulujących i hamujących

Niedokrwistość żywieniowa z

niedoboru żelaza

Czynniki dietetyczne wpływające

na bioprzyswajalność żelaza.

Zwiększające

wchłanianie żelaza

niehemowego

Hamujące

wchłanianie żelaza

niehemowego

Kwas askorbinowy

Fosforany

Niskie pH

(np. kwas mlekowy,

kwas cytrynowy,

niektóre aminokwasy,

cysteina)

Fityniany

Polifenole, taniny

Mięso, drób, ryby

Niektóre białka

(kazeina, białka

serwatkowe)

Wapń, mangan, miedź,

cynk

Czynniki hamujące wchłanianie żelaza

niehemowego można ograniczyć

, np.

fitynianów obecnych w produktach

strączkowych i zbożach poprzez

odpowiednio prowadzoną obróbkę

technologiczną (fermentacja ciasta

żytniego, dodatek drożdży do pieczywa

pszennego, moczenie, kiełkowania

nasion).

Niedokrwistość żywieniowa z

niedoboru żelaza

Próchnica zębów obejmuje

ponad 95%

Polaków

Jest chorobą społeczną. Przyczynia się
do

utraty

i uszkodzenia zębów przede wszystkim
u

dzieci

i młodzieży.
Badania epidemiologiczne wykazały, że
odsetek osób w wieku

35-44 lat

zachowanym

pełnym uzębieniem nie

przekracza 3%.

Żywienie a próchnica zębów

Czynnikami żywieniowymi mającymi
wpływ
na powstawanie próchnicy zębów są:

zwiększone spożycie cukrów prostych

powodujących

wydzielanie

dużych

ilości kwasu przez bakterie próchniczne
w jamie ustnej

Przy rocznym spożyciu cukru 15 kg
(40g dziennie) i powyżej obserwuje się
szybki wzrost występo-wania tej
choroby.

niedobory fluoru w diecie

(głównym

źródłem są: herbata, ryby morskie,
kalafiory)

Żywienie a próchnica zębów

Najbardziej właściwym postępowaniem

profilaktycznym

jest:

stosowanie związków fluoru

pod różną

postacią (fluorkowanie wody, tabletki,
żele itp.),

mycie zębów po każdym posiłku

unikanie spożywania cukru

(słodzona

herbata,

cukierki,

napoje

silnie

słodzone itp.).

Żywienie a próchnica zębów

WSKAZÓWKI ŻYWIENIOWE

Aby zapobiec powstawaniu

chorób dietozależnych należy

kierować się

10 zasadami prawidłowego

żywienia

i dodatkowymi informacjami

zawartymi

Piramidzie Zdrowego Żywienia

w której uwzględniono aktywność

fizyczną jako nieodzowny element

łączący się

z prawidłowym żywieniem.

10 ZASAD PRAWIDŁOWEGO

ŻYWIENIA

propagowanych przez IŻŻ w

Warszawie

Dbaj o różnorodność spożywanych produktów.

Strzeż się nadwagi i otyłości, bądź aktywny

ruchowo.

Produkty zbożowe powinny być dla ciebie

głównym źródłem kalorii.

Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże

szklanki

chudego

mleka.

Mleko

można

zastąpić jogurtem, kefirem, a częściowo także

serem.

Mięso spożywaj z umiarem.

Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców.

Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności

zwierzęcych,

a także wszelkich produktów zawierających

cholesterol.

Zachowaj umiar w spożyciu cukru i słodyczy.

Ograniczaj spożycie soli

10)

Unikaj alkoholu.

PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA

opracowana w Polsce przez

Instytut Żywności i Żywienia

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA TO PODSTAWA!

Piramidy Zdrowego Żywienia są dla

wszystkich

ogólnymi

wytycznymi

, które

trzeba

zawsze indywidualizować

Materiał został zaczerpnięty z poniższej

literatury

Gawęcki J., Hryniewiecki L., Żywienie człowieka.
Podstawy nauki o żywieniu, Wydawnictwo
Naukowe PWN,Warszawa 2003

Instytut Żywności i Żywienia, Żywność, żywienie
a zdrowie, Rok VII, Nr 1, Warszawa 1998

Instytut Żywności i Żywienia, Żywność, żywienie
a zdrowie, Rok IX, Nr 3, Warszawa 2000

Khabipour R., Janus S., Pereira da Silva P.,
Pawiński K., Partnerstwo dla Zdrowia, Warszawa
12 września 2006 r.

Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B.,
Iwanow

K.,

Tabele

wartości

odżywczej

produktów

spożywczych,
IŻŻ w Warszawie, Warszawa 1998

Organizatorzy programu „Trzymaj Formę”:
Stowarzyszenie Polska Federacja Producentów
Żywności,

Główny

Inspektorat

Sanitarny,

Podstawy teoretyczne programu Trzymaj Formę
Poradnik dla nauczycieli, Warszawa, 2006r.

Materiał został zaczerpnięty z poniższej

literatury

Redaktor Naczelny Kozłowska - Wojciechowska
M.,Kwartalny Biuletyn Polskiego Towarzystwa
Dietetyki, Choroby na tle niedoborowym,
Warszawa-Kraków 1-12/98

Turlejska H., Pelzner U., Szponar L., Konecka –
Matyjek E., Zasady racjonalnego żywienia –
zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup
ludności w zakładach żywienia zbiorowego,
Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z
o.o., Gdańsk 2004

Wądołowska L., Bandurska- Stankiewicz E.,
Wybrane zagadnienia z dietetyki, Wydawnictwo
ART., Olsztyn 1998

10.

Ziemlański Ś, Podstawy Prawidłowego Żywienia

Człowieka. Zalecenia żywieniowe dla ludności w
Polsce, Warszawa 1998

11.

Strona internetowa: http://www.izz.waw.pl/

12.

Strona internetowa:

http://kn.am.gdynia.pl/nkzc/kz/kz_choroby.html

Materiał został zaczerpnięty z poniższej

literatury

13.

Strona internetowa:

http://www.lookgaleria.pl/index.php?
s=szukaj&szukaj_typ=&szukaj_fraza=grube+kasz
e&szukaj_wyswietlpo=30&szukaj_kategoria=wszy
stkie&szukaj_sortuj=data&szukaj_RM=on&szukaj
_RF=on

Document Outline

Slide 1
Slide 2
Slide 3
Slide 4
Slide 5
Slide 6
Slide 7
Slide 8
Slide 9
Slide 10
Slide 11
Slide 12
Slide 13
Slide 14
Slide 15
Slide 16
Slide 17
Slide 18
Slide 19
Slide 20
Slide 21
Slide 22
Slide 23
Slide 24
Slide 25
Slide 26
Slide 27
Slide 28
Slide 29
Slide 30
Slide 31
Slide 32
Slide 33
Slide 34
Slide 35
Slide 36
Slide 37
Slide 38
Slide 39
Slide 40
Slide 41
Slide 42
Slide 43
Slide 44
Slide 45
Slide 46
Slide 47
Slide 48
Slide 49
Slide 50
Slide 51
Slide 52
Slide 53

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
w-8 Żywność i żywienie w profila ktyce chorób dietozależnych, DIETETYKA, DIETETYKA, Żywienie człowie
Związki biologicznie czynne w dietoterapii chorób dietozależnych Cz II
PROFILAKTYKA CHOROBY NIEDOKRWIENNEJ SERCA
Związki biologicznie czynne w dietoterapii chorób dietozależnych cz I
DIETETYKA DIETY W CHOROBACH DIETOZALEŻNYCH
PROFILAKTYKA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA
PROFILAKTYKA CHORÓB NOWOTWOROWYCH
PROFILAKTYKA CHORÓB ZAKAŹNYCH
DIETETYKA DIETY W CHOROBACH DIETOZALEŻNYCH
Żywienie, Zalecenia dietetyczne w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca, Zalecenia dietetyczne w
profilaktyka choroby zakrzepowo zatorowej
Profilaktyka chorób alergicznych
Profilaktyka chorob pasozytniczych
choroby dietozalezne
Promocja zdrowia i profilaktyka chorób
Profilaktyka chorób cywilizacyjnyc12
profilaktyka chorob drobiu id 3 Nieznany

więcej podobnych podstron

profilaktyka chorob dietozaleznych[1]

Document Outline