Stosunki cywilnoprawne;

prawa podmiotowe

Dr Joanna Nowińska

Pojęcie stosunków

cywilnoprawnych

• - jest to stosunek prawny określony

przez dyspozycję norm prawa
cywilnego.

• stosunek społeczny uregulowany

przez prawo cywilne. Strony tego
stosunku są wobec siebie formalnie
równe (równorzędne), w
przeciwieństwie do np. stron
stosunków administracyjnoprawnych.

• Art. 1 KC:
• Kodeks niniejszy reguluje stosunki

cywilnoprawne między osobami
fizycznymi i osobami prawnymi.

• Podstawowa cecha stosunku cywilnoprawnego –

jest to stosunek oparty na zasadzie
równorzędności stron (równość stron), co oznacza
że żadna strona nie może mocą swojego działania
spowodować samodzielnie rozwiązania stosunku
prawnego. Muszą w większości przypadków
powstać za wolą stron. Wola stron ma decydować
czy ma dojść do stosunku prawnego. Stosunki
cywilnoprawne kształtowane są poprzez decyzje
podmiotów (wolę stron) co do tego, że taki
stosunek prawny chcą nawiązać.

Autonomiczność stosunków

• brak władczego podporządkowania jednego podmiotu drugiemu

podmiotowi; cechą stosunku cywilnoprawnego jest brak prawnej

kompetencji organu publicznego do jednostronnego kształtowania

sytuacji prawnej drugiego podmiotu stosunku prawnego, a tym

samym do ingerowania w jego sferę prawną.

• Relacje między podmiotami kształtują one same (swoboda ta nie

jest nieograniczona – wyznacza ją autonomiczność sfery prawnej 2

podmiotu)

• Równorzędna pozycja prawna (nie chodzi tu o równorzędność

ekonomiczną), wyraża się w tym, że jedna strona nie może

narzucić stosunku prawnego innej stronie

• Sposób rozstrzygania sporów i stosowania sankcji – spory są

rozstrzygane przez niezależne od stron, działające z ich inicjatywy i

w zakresie przez nie wskazanym, sądy państwowe lub powołane

przez same strony – sądy polubowne. Także egzekucja toczy się z

inicjatywy i w sposób oznaczony przez zainteresowany podmiot.

• Ekwiwalentność ich świadczeń

Elementy stosunku

cywilnoprawnego

• Podmioty stosunku cywilnoprawnego – 2

strony stosunku cywilnoprawnego

(wielostronne i jednostronne). KC mówi,

że podmiotami stosunku mogą być tylko

osoby fizyczne i osoby prawne (podział

dychotomiczny)

• treść stosunku – to prawa i obowiązki

podmiotów

• przedmioty stosunku – to obiekty, których

dotyczą te prawa i obowiązki, najczęściej

PODMIOTY STOSUNKU

CYWILNOPRAWNEGO

• osoby fizyczne,
• osoby prawne,
• osoby ułomne (zwane też ustawowymi

lub niepełnymi).

• W każdym stosunku prawnym muszą

występować co najmniej dwa
podmioty.

PRZEDMIOT

• wszystko, na co są skierowane

uprawnienia i obowiązki podmiotów tego
stosunku. Przedmiotem stosunku jest
więc zachowanie się podmiotów, a więc
działanie bądź zaniechanie;

TREŚĆ

• uprawnienia i obowiązki podmiotów tego

stosunku, tzn. po jednej stronie jest
prawo podmiotowe, po drugiej
odpowiadający mu obowiązek.

Stosunki

cywilnoprawne

proste

złożone

jedna strona jest uprawniona a druga

zobowiązana,

Przykład: właściciel rzeczy żąda jej

zwrotu od złodzieja

,

obie strony są zarazem uprawnione

i zobowiązane,

Przykład: umowa sprzedaży.

Stosunki

cywilnoprawne

Jednostronnie

Zindywidualizowane-

Np. prawo

własności

Dwustronnie

zindywidualizowane –

Np. umowa sprzedaży

Źródła stosunków

cywilnoprawnych

Zdarzenia – sensu stricte;

Niezależne od woli

ludzkiej –

np. śmierć, upływ czasu

Działania – wola

ludzka,

Podjęte ze

Świadomością –

Czynności pr,

Orzeczenia;

Inne czyny – np.

Czyny niedozwolone,

Zawiadomienia, czynności

realne

Pojęcie praw podmiotowych

• Źródłem praw podmiotowych - prawo

przedmiotowe. Obejmuje ono jedno lub
więcej uprawnień stanowiących element
danego typu stosunku prawnego.

• Np. uprawnienie do korzystania z rzeczy

jest składnikiem różnych praw
podmiotowych jak: prawa własności,
użytkowania czy dzierżawcy.

• Prawo podmiotowe jest to wynikająca ze

stosunku prawnego sfera możności
postępowania w określony sposób,
przyznana przez normę prawną w celu
ochrony interesów podmiotu
uprawnionego i przez normę prawną
zabezpieczona.

• Prawo podmiotowe wyznaczone jest

normami prawnymi, które przyznają

oraz zabezpieczają jego realizację;

• Sfera możliwości postępowania w

określony sposób oznacza, że prawo

podmiotowe istnieje zarówno wtedy, gdy

zostaną podjęte działania stanowiące

realizację tego prawa jak i wtedy, gdy

żadne działanie przez uprawnione

podmioty nie zostało podjęte.

• Prawo podmiotowe istnieje bez względu na to czy

uprawniony z niego korzysta. Wynika ono ze

stosunku prawnego a więc każdemu prawu

podmiotowemu odpowiadają obowiązki innej

osoby - są to obowiązki nienaruszania sfery

możności postępowania uprawnionego.

• Prawo podmiotowe jest prawem przyznanym

przez normę prawną. Norma określa zdarzenia

prawne w których następstwie powstają

poszczególne prawa. Zabezpieczenie przez

podmiotowego przez normę prawną polega na

tym, że w razie jego naruszenia państwo umożliwi

podmiotowi uprawnionemu skorzystanie z

pomocy aparatu państwowego

• Prawo podmiotowe służy ochronie interesów

podmiotów prawa cywilnego. Nie ma prawa

podmiotowego ten, komu przysługują kompetencje do

działania wyłącznie w cudzym interesie,

• Przykład: pełnomocnik, kurator, opiekun, wykonawca

testamentu.

• Prawo podmiotowe może przysługiwać osobom

niezdolnym do podejmowania jakichkolwiek świadomych

decyzji,

• Przykład: dzieciom, osobom niedorozwiniętym lub

chorym psychicznie.

• W ich imieniu wykonują prawa podmiotowe

przedstawiciele ustawowi (rodzice, opiekunowie).

Normatywne postaci praw

podmiotowych

• w zależności od sposobu oznaczania

przez normę prawną dopuszczalności
możliwości postępowania wyróżniamy:

• prawa podmiotowe bezpośrednie,
• roszczenia,
• prawa podmiotowe kształtujące.

Normatywne

Postaci praw

podmiotowych

Roszczenia –

Możność

Żądania od osoby

Konkretnego

zachowania

Prawa bezpośrednie-

Możność podjęcia

Działań bezpośrednich

W odniesieniu do dobra

Prawa kształtujące –
Możność kształtowania

Stosunku

jednostronnie

• PRAWA PODMIOTOWE BEZPOŚREDNIE umożliwiają

podmiotowi uprawnionemu wykonywanie

przysługujących mu praw w sposób BEZPOŚREDNI, tzn. z

wyłączeniem udziału innych osób. W konsekwencji na

tych innych osobach ciąży obowiązek takiego

zachowania się, które nie wkracza w sferę działania dla

tego podmiotu zastrzeżoną.

• Do klasycznych praw podmiotowych bezpośrednich

zaliczamy:

• prawa osobiste,
• prawo własności i inne prawa rzeczowe,
• część praw wynikających z norm prawa rodzinnego

(chodzi o dobra niematerialne).

• Przez ROSZCZENIE rozumie się uprawnienie,

polegające na tym, że jakaś indywidualnie
oznaczona osoba ma obowiązek wykonać
świadczenie na rzecz uprawnionego, a więc że
uprawniony może żądać, aby zachowała się ona
w ściśle określony sposób.

• Przykład: roszczenia, które wynikają z umów,

roszczenia odszkodowawcze, roszczenia
alimentacyjne, roszczenia alimentacyjno-rentowe.

• Zaspokojenie dochodzonego roszczenia następuje

z chwilą spełnienia świadczenia.

• PRAWA PODMIOTOWE KSZTAŁTUJĄCE

polegają na tym, że uprawniony może
poprzez własne działanie (niezależnie od
działania drugiej strony stosunku
prawnego) doprowadzić do powstania,
zmiany lub ustania stosunku prawnego.
Od prawa kształtującego należy odróżnić
pojęcie uprawnienia kształtującego, które
jest decyzją uprawnionego podmiotu.

Rodzaje praw podmiotowych

• prawa bezwzględne i względne,
• prawa akcesoryjne i związane,
• prawa tymczasowe – ekspektatywy.
• prawa majątkowe i niemajątkowe,
• prawa zbywalne i niezbywalne,

Prawa bezwzględne i względne

• PRAWAMI PODMIOTOWYMI

BEZWZGLĘDNYMI są prawa skuteczne

względem każdej osoby, czyli wobec wszystkich.

Prawom tym odpowiadają obowiązki

nieograniczonej liczby osób, sprowadzające się

do nienaruszania wyznaczonej przez normę

prawną wyłącznej sfery działania uprawnionego.

• PRAWAMI PODMIOTOWYMI WZGLĘDNYMI

określa się takie prawa, które są skuteczne

jedynie względem określonego podmiotu lub

grupy określonych podmiotów, czy określonych

stron stosunku cywilnoprawnego,

• Przykład: wierzytelność.

Prawa akcesoryjne i związane

• PRAWA AKCESORYJNE (zwane też niesamoistnymi)

skonstruowane zostały dla umocnienia innych praw

podmiotowych (samoistnych). Z tego względu ich

istnienie oraz treść zależą od innych praw

podmiotowych, z którymi są funkcjonalnie związane,

• Przykład: zastaw, hipoteka (postać prawa

bezwzględnego), poręczenie (postać prawa względnego).

• PRAWA ZWIĄZANE nie mogą być przedmiotem

samodzielnego obrotu prawnego. Można je przenosić

tylko w połączeniu z tym prawem, z którym są związane,

• Przykład: służebność gruntowa, która może przysługiwać

tylko każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości.

Prawa tymczasowe

• PRAWA TYMCZASOWE

(EKSPEKTATYWY) to takie prawa, które
charakteryzują się oczekiwaniem na
uzyskanie w przyszłości określonego
prawa podmiotowego,

• Przykład: oczekiwanie na mieszkanie w

spółdzielni mieszkaniowej po wpłaceniu
zaliczki.

Prawa majątkowe i

niemajątkowe

• Podstawą rozróżnienia praw na majątkowe i niemajątkowe jest

typowy interes, jaki one realizują.

• PRAWA MAJĄTKOWE to w szczególności prawa rzeczowe,

wierzytelności, prawa majątkowo-małżeńskie, własność

intelektualna, jak prawa autorskie, wynalazcze. Dla uznania

jakiegoś konkretnego prawa majątkowego nie ma znaczenia,

czy przedstawia ono jakąś wartość rynkową,

• Przykład: pukiel włosów po bliskiej osobie.

• PRAWA NIEMAJĄTKOWE przede wszystkim należą do nich

prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe (stanowiące

element stosunków zachodzących pomiędzy małżonkami,

krewnymi, przysposobionymi i powinowatymi). Pod wieloma

względami podlegają one szczególnej regulacji prawnej.

• Kryterium podziału praw na zbywalne i niezbywalne ma na

względzie to, czy dopuszczalna jest zmiana podmiotów tych

praw.

Prawa zbywalne i niezbywalne

• PRAWA ZBYWALNE – zwykle są to prawa majątkowe.

• PRAWA NIEZBYWALNE – zwykle są to prawa niemajątkowe.

• Przykład: nie można zbyć takich praw, jak użytkowanie, prawo

dożywocia, służebności osobistej, prawa pierwokupu, prawa do

alimentów.

• ZBYWALNOŚĆ polega na tym, że podmiot uprawniony ma

kompetencję do przeniesienia przysługującego mu prawa w

drodze czynności prawnej na inne podmioty.

• W drodze czynności prawnej nie można zmienić cech praw

podmiotowych z niezbywalnych na zbywalne i ze zbywalnych na

niezbywalne.

• DZIEDZICZNOŚĆ prawa lub roszczenia polega na tym, że po

śmierci uprawnionego przechodzi ono na osoby wskazane w

ustawie lub testamencie. Żadne czynności prawne

uprawnionego nie mogą pozbawić cechy dziedziczności prawa

podmiotowego. Zwykle prawa zbywalne są zarazem

dziedziczne.

• SPOSOBY NABYCIA PRAW

PODMIOTOWYCH:

• nabycie pochodne i pierwotne,
• nabycie translatywne i

konstytutywne

Nabycie pierwotne i pochodne

• NABYCIE POCHODNE – nabywca uzyskuje prawo

podmiotowe od innej osoby, która na niego to prawo

przenosi. Nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw

niż sam ma nemo in alium plus iuris transferre potest quam

ipse habet. Od zasady tej ustawodawca przewiduje jednak

szereg wyjątków.

• NABYCIE PIERWOTNE występuje wówczas, gdy dane prawo

nikomu wcześniej nie przysługiwało, najwyraźniej widoczny

jest pierwotny charakter nabycia w sytuacji, gdy wcześniej

prawo w ogóle nie istniało,

• Przykład: nabycie własności rzeczy ruchomej, co jest

dopuszczalne tylko w przypadku rzeczy niczyjej, np. śmieciarz

zbiera makulaturę wyrzuconą na śmietnik; także stworzenie

utworu literackiego, artystycznego czy naukowego, który w

myśl prawa autorskiego musi być utworem oryginalnym.

Nabycie translatywne i

konstytutywne

• NABYCIE TRANSLATYWNE – do nabycia praw w ten

sposób zachodzi wówczas, gdy prawo już istniejące

przechodzi, w dotychczasowej postaci, na nabywcę.

• Przykład: przeniesienie prawa własności z majątku

zbywcy do majątku

nabywcy.

• NABYCIE KONSTYTUTYWNE – przedmiotem nabycia

konstytutywnego jest takie prawo, które powstaje

dopiero w momencie jego nabycia (wcześniej to prawo

nie istniało). Może mieć postać pierwotną lub pochodną,

• Przykład: ustanowienie służebności gruntowej,

zawłaszczenie rzeczy niczyjej.

Zmiana i utrata praw

podmiotowych

• ZMIANA prawa podmiotowego ma miejsce wówczas, gdy

ulegają przekształceniu jedynie niektóre jego elementy,

natomiast samo prawo jako całość nie zostaje zmienione,

• Przykład: prawo najmu – można zmienić czas najmu, wysokość

czynszu itp.

• Do UTRATY praw podmiotowych dochodzi wówczas, gdy:

• prawo to zostanie przeniesione na inny podmiot,

• wygaśnie.

• WYGAŚNIĘCIE prawa podmiotowego następuje z różnych

przyczyn, np.:

• zniszczenie,

• upływ terminu, na który prawo przysługuje,

• jeżeli było uzależnione od pewnego warunku i ten został

spełniony,

• można się prawa zrzec.

Realizacja prawa

podmiotowego

• WYKONYWANIE PRAWA PODMIOTOWEGO, czyli

„czynienie ze swego prawa użytku” (art. 5 KC), polega na

podejmowaniu przez podmiot uprawniony działań, które

mieszczą się w sferze możliwości postępowania, określonej

tym prawem.

• Prawo podmiotowe może być wykonywane tylko w granicach

treści tego prawa. Granice te wyznaczają normy tego prawa.

• Prawo może być wykonywane osobiście lub przez inne osoby,

np. przez przedstawicieli uprawnionego.

• NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO – zachowanie

niezgodnie z treścią norm prawnych wyznaczających pewne

typy lub postaci praw podmiotowych nie są wykonywaniem

tych praw i w skutek tego oczywiście nie korzystają z

ochrony przewidzianej przez system prawny.

Ochrona praw podmiotowych

• ochrona sądowa,

• pomoc własna.

Ochrona sądowa

• Sprawy cywilne są rozpatrywane przez sądy powszechne, o ile nie

należą do właściwości sądów szczególnych, oraz przez Sąd Najwyższy.

Ochrona praw cywilnych może być realizowana w dwóch trybach:

• procesowym,

• nieprocesowym.

• POSTĘPOWANIE PROCESOWE. Występują w nim dwie przeciwstawne

strony, których interesy są sprzeczne co do zasady; wszczynane jest na

żądanie zainteresowanej strony, tzw. powództwo.

• POSTĘPOWANIE NIEPROCESOWE. Występują w nim uczestnicy

postępowania, a ich liczba zależy od ilości osób zainteresowanych

rozstrzygnięciem sprawy; ich interesy nie muszą być przeciwstawne.

Wszczynane jest bądź na wniosek, bądź z urzędu.

• Z żądaniem wszczęcia postępowania może wystąpić również np.

prokurator czy Rzecznik Praw Obywatelskich.

• Osoba, która żąda wszczęcia postępowania sądowego nazywana jest

powodem, natomiast osoba, przeciwko której kierowane jest żądanie

nazywana jest pozwanym.

• Wyróżnia się trzy rodzaje powództw:

• o świadczenie – powód domaga się zasądzenia

określonego świadczenia, np. wydania rzeczy,

• o ustalenie – powód żąda ustalenia istnienia

lub nieistnienia prawa albo stosunku prawnego,

np. powództwo o ustalenie nieistnienia

małżeństwa, o ustalenie ojcostwa,

• o ukształtowanie prawa albo stosunku

prawnego – powód żąda, aby przez wyrok

sądowy doszło do powstania nowego stanu

prawnego, albo też do zmiany stanu

istniejącego, np. powództwo o rozwód, o

unieważnienie małżeństwa.

• Toczące się przed sądem postępowanie kończy

się wydaniem przez sąd orzeczenia:

• w postępowaniu procesowym jest to wyrok,

• w postępowaniu nieprocesowym jest to

postanowienie.

• Orzeczenia mogą mieć charakter:

• deklaratoryjny – ustalają stan istniejący,

• Przykład: orzeczenie stwierdzające nabycie

własności w drodze zasiedzenia,

• konstytutywny – kreują nowy stan prawny,

• Przykład: orzeczenie o rozwodzie.

Pomoc własna

• System prawny dozwala, w ściśle określonych

przypadkach, na stosowanie pomocy własnej przez

samego uprawnionego lub inne osoby, uchylając w

tym zakresie monopol państwa na stosowanie

przymusu fizycznego.

• Pomoc własna może przyjąć postać samoobrony,

polegającej na odparciu niebezpieczeństwa

grożącego pewnym prawom podmiotowym lub

stanom faktyczny prawnie chronionym, albo nawet

samopomocy, w rezultacie której uprawniony sam

przymusowo wykonuje swoje prawo podmiotowe

lub chroniony prawnie stan faktyczny.

• W przypadku samoobrony dany podmiot jest stroną

broniącą się; w razie zastosowania samopomocy jest on

stroną atakującą.

• W ramach samoobrony wyróżnia się dwie instytucje:

• obronę konieczną,

• stan wyższej konieczności.

• OBRONA KONIECZNA polega na odparciu bezpośredniego

i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne.

Działanie w ramach obrony koniecznej powoduje brak

odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną napastnikowi.

• W przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej i

wyrządzeniu w ten sposób szkody – broniący

odpowiedzialność poniesie, będzie jednak mógł się

powołać na przyczynienie się poszkodowanego do

powstania szkody.

• STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI występuje, jeżeli:
• w celu odwrócenia bezpośredniego zagrożenia

spowodowanego danym zagrożeniem osoba zagrożona

zniszczy lub uszkodzi cudzą rzecz albo rani lub zabije cudze

zwierze,

• osoba odpierająca zagrożenie sama nie wywołała

niebezpieczeństwa,

• niebezpieczeństwu nie można było w inny sposób zapobiec,
• dobro poświęcone nie przedstawiało wartości oczywiście

wyższej niż dobro ratowane,

• to osoba ta nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną

szkodę.

• Przekroczenie granic wyższej konieczności skutkuje

odpowiedzialnością za wyrządzoną szkodę.