Maria Gordon

Psychologia

penitencjarna

Wykład 1

Wybrane teorie przestępczości

I. Teorie biologiczne
(determinizm)

a) koncepcje antropologiczne i konstytucyjno -

psychologiczne (cechy budowy ciała)

Cezare Lombrozo (1876 – dzieło „Człowiek
zbrodniarz w świetle antropologii”) – przestępca z
urodzenia.

O skłonnościach przestępczych decydują cechy
fizyczne

(obecność

5

z

uznanych

za

charakterystyczne

cielesnych

stygmatów

przestępstwa decyduje o diagnozie)

i

towarzyszące

im

cechy

psychiczne

(np.

okrucieństwo,

brak uczuć moralnych, niska inteligencja,
impulsywność, próżność).

b) koncepcje endokrynologiczne (L.Berman)

Istnieje związek między zachowaniami
przestępczymi a nieprawidłowym
funkcjonowaniem gruczołów dokrewnych
(tarczycy, trzustki, przysadki mózgowej) i
wadliwym działaniem centralnego oraz
obwodowego układu nerwowego.

Np. nadmiar lub niedobór określonego
hormonu może mieć znaczenie w genezie
zachowań przestępczych.

c) koncepcje genetyczne

Zapoczątkowane w latach 60 XX. Wieku badania
nad strukturą chromosomalną człowieka wiązały
się z przekonaniem, że istnieje związek między
przestępczością a zaburzeniami struktury
chromosomalnej, głównie chromosomu X
polegającymi na jego podwojeniu, potrojeniu itd.
(Loeber, Farington – badania dotyczące układu
chromosomów nie dały jednoznacznych
wyników).

d) znaczenie organicznych uszkodzeń
ośrodkowego
układu nerwowego

Wyniki badań wykazały, że uszkodzenie
płatów czołowych powoduje zaburzenia
zdolności podejmowania celowych działań,
tworzenia programów zadaniowych,
modulowania i hamowania zachowań
impulsywnych.

Zaburzenia w sferze emocjonalno -

motywacyjnej

II. Teorie psychologiczne

Upatrywanie przyczyn zachowań
przestępnych w działaniu różnych
zmiennych psychologicznych.

1. Teoria racjonalnego wyboru.
(Becker, 1965)

Przestępstwo jest kwestią
racjonalnego wyboru. Człowiek
decyduje się na taki czyn, gdy uzna,
że dozna więcej korzyści niż
przykrości.
(Jednak niektóre przestępstwa wydają
się irracjonalne, niekorzystne
ekonomicznie itp.)

2. Teoria poszukiwania mocnych
wrażeń.
(Quay, 1965)

Przestępczość wiąże się z wysokim
zapotrzebowaniem

na

stymulację.

Ludzie, cechujący się wzmożoną
aktywnością

układu

nerwowego

potrzebują

większego

poziomu

stymulacji. Podejmują różne działania,
w tym aspołeczne podnoszące niskie
pobudzenie korowe.



(Wyniki badań kierowców)

3. Teorie kryminologiczne o orientacji
psychoanalitycznej
(A. Aichhorn, F. Alexsander, H. Healy)

Freud utożsamiał przestępczość z agresywnością czyli

przejawem wrodzonego popędu śmierci i niszczenia, który

ma tkwić w każdym człowieku tak jak pragnienie życia.
Przedstawiciele tego nurtu wiązali przestępczość np. z

wysokim poziomem narcyzmu i towarzyszącym mu

minimalnym poczuciu winy i braku wyrzutów sumienia.
Uważali także, że przestępstwo jest objawem konfliktu

wewnątrz psychicznego spowodowanego uszkodzeniem

ego przez przesadnie łagodnego lub nadmiernie

szorstkiego ojca (poczucie winy i nieświadome pragnienie

ukarania siebie)
Teoria ta zwróciła uwagę na nieświadomą motywację

przestępczości oraz rolę wczesnego okresu socjalizacji i

środowiska rodzinnego.

4. Osobowościowe determinanty
przestępczości

a) teoria Eysencka - przestępczości sprzyja

podwyższona ekstrawersja, psychotyzm i neurotyzm

b)zaburzenia osobowości (antyspołeczne zaburzenie

osobowości – rdzeń afektywny i interpersonalny;
aspołeczny i impulsywny styl życia)

c) obniżona sprawność umysłowa, zaburzenia

psychotyczne

 

d) sytuacyjne determinanty przestępczości (relacje

emocjonalne w rodzinie, konflikty, wzorce
zachowania, wpływ używek)

5. Teorie socjologiczne

Zachowania przestępcze są wynikiem
wpływu czynników zewnętrznych.

a) Teoria anomii Mertona, 1957 (teoria
środków –
celów, cele pozostają w ścisłym związku i
zgodzie
ze środkami do ich osiągania)

Źródła

przestępczości

tkwią

w

strukturze

społecznej. Anomia jest skutkiem braku równowagi
w

akcentowaniu

wartości

oraz

norm

instytucjonalnych służących realizowaniu tych
wartości. Zachodzi w sytuacji ostrego rozdźwięku
między normami i celami kulturowymi a społecznie
stworzonymi możliwościami ich realizacji.
W okresach załamania się struktury kulturowej
dochodzi do nadmiernego akcentowania celów
albo do nadmiernego akcentowania środków. (np.
korupcja)

b) Teoria kontroli społecznej (Hirschi,
1969)

Przestępczość jest wynikiem braku więzi między
jednostką, a takimi grupami społecznymi jak rodzina,
prospołeczna grupa rówieśnicza.

Podstawowe pojęcia:

- przywiązanie (siła więzi z osobami

odpowiedzialnymi za socjalizację)

- zobowiązanie (konformizm, wybór celów

zgodnych z nakazami norm społecznych)

- zaangażowanie (stopień uczestnictwa w działaniach

społecznie pożądanych)

- przekonanie (wiara w wartość przekazywanych

norm)

Silne i bliskie związki z osobami
prezentującymi

pozytywne

wzory

uodparnia dzieci na antyspołeczne
wpływy innych osób.

Problem związków emocjonalnych z

osobami aspołecznymi.

Znaczenie kontroli wewnętrznej

c) Teoria zróżnicowanych związków
Sutherland, 1947)

Zachowanie przestępcze jest skutkiem związku
jednostki

z

tymi,

którzy

popełniają

przestępstwa, a zachowanie nieprzestępcze, z
tymi, którzy przestrzegają prawa.
O tym czy ktoś popełni przestępstwo decydują
takie zmienne jak częstotliwość i czas trwania
osobistego kontaktu, okres życia jednostki.
Cechy

osobowe

stanowią

przyczynę

przestępczości tylko w takim stopniu w jakim
wpływają na zróżnicowanie związków, na
kontakty

z

wzorcami

zachowania

przestępczego.

Teorie stygmatyzacji (Lemert,
1951)

Pierwotny (czynniki społeczne,

psychologiczne, fizyczne) i wtórny
(proces naznaczenia – społeczna
reakcja na dewiację) proces dewiacji
- wskazówki co do sposobów
zachowania
- wsparcie grupy dewiacyjnej

Teoria stygmatyzacji



Przekraczanie norm jest odpowiedzią

jednostki na reakcję społeczną



(dzieci ze środowisk patologicznych,

bezdomni, uzależnieni, mniejszości narodowe)

Teoria przestępczości jako stylu
życia – teoria integracyjna
(Walters, 1990

)

1)

Przestępczy styl życia charakteryzuje

się obecnością jednocześnie czterech
właściwości podmiotu:
-

nieodpowiedzialność (stosunek do obowiązków),

- pobłażanie samemu sobie, nieumiejętność
odraczania gratyfikacji
- niewłaściwy stosunek do innych ludzi
(agresywność, wrogość, nieżyczliwość),
- chroniczne łamanie norm społecznych.

2)

Okoliczności, warunki wpływające na rozwój

przestępczego stylu życia tkwią w sferach: fizycznej,
społecznej i psychologicznej.

 
3) Przestępstwo jest funkcją wyboru zadań jakich

podejmuje się człowiek w różnych okresach życia
(zgodnych z celami i oczekiwaniami ogólnospołecznymi
lub nie)

 

4)

Zachowanie człowieka o przestępczym stylu życia

zmierza do osobistej katastrofy (autodestrukcja,
przyzwolenie na bycie przegranym)

5)

Istnieje charakterystyczny styl myślenia przestępcy

o swoim sposobie życia – kryminalny styl myślenia
rozwija się po to, by wzmocnić i uzasadnić
przestępcze decyzje

6)

Istotę procesu myślenia przestępcy i jego przebieg

odzwierciedlają wzory kognitywne, np.

- próba przeniesienia odpowiedzialności na różne

zewnętrzne źródła,

- lenistwo poznawcze i behawioralne,
- poczucie, że jest się upoważnionym do

odmiennego
od innych zachowania (łamania norm)

7) Konkretne zachowanie przestępcze wywodzi się

z
czterech podwójnie zorganizowanych motywów:
- złość/bunt
- siła/kontrola
- podniecenie/przyjemność
- chciwość/lenistwo

8) Musi się pojawić okazja, by pojawiło się

przestępstwo
(okazja czyni złodzieja). Przestępcy są otwarci a
czynniki sprzyjające przestępstwu.

9) Przestępstwo jest całością połączonych ze

sobą myśli, motywów i zachowań (można
to stwierdzić w badaniach klinicznych – np.
związek

między

specyficznym

sposobem

myślenia a zachowaniem)

10) Nie można zmienić czyjegoś zachowania

przestępczego, dopóki ten ktoś nie zmieni
swego stylu myślenia (systemu wartości i
postaw).