OD

STRUKTURALNYCH

MODELI WZROSTU

I STRATEGII

ROZWOJU KSR DO

PARADYGMATU

RYNKOWEGO

Dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH

.

2

Główne zagadnienia:

1. Charakterystyka podejścia strukturalnego

do rozwoju i cech strukturalizmu.

2. Modele rozwoju gospodarki dualnej.
3. Teorie zrównoważonego i

niezrównoważonego wzrostu.

4. Debata nad kryteriami alokacji inwestycji.
5. Analiza społecznych kosztów i korzyści

projektów.

6. Spory wokół wyboru technik produkcji.
7. Koncepcje współzależności handlu

zagranicznego
i rozwoju ekonomicznego KSR.

3

Główne zagadnienia (c.d.):

8. Modele industrializacji krajów Azji

Południowo-Wschodniej i państw Ameryki
Łacińskiej.

9. Dyskusja nad związkami między społecznym

podziałem dochodów i wzrostem
gospodarczym.

10. Ewolucja strategii walki z ubóstwem

lansowanej przez ekspertów Banku
Światowego.

11.Upowszechnienie programów stabilizacyjno-

dostosowawczych i paradygmatu rynkowego.

12.W kierunku konsensusu

postwaszyngtońskiego.

4

1. CHARAKTERYSTYKA PODEJŚCIA

STRUKTURALNEGO DO
ROZWOJU
I CECH STRUKTURALIZMU

•

Strukturalne podejście do wzrostu i rozwoju KSR

zapoczątkowane w latach 50-tych przez W.A. Lewisa,

który przedstawił koncepcję rozwoju (a ściślej mówiąc –

uprzemysłowienia) gospodarki dualnej w oparciu o nadwyżkę siły

roboczej, pochodzącej z rolnictwa.

•

Podejście typu strukturalnego obejmuje analizę

różnorodnych aspektów i wymiarów strukturalnych

procesu rozwoju ekonomiczno-społecznego KSR, ze

szczególnym uwzględnieniem zmian struktury ich

gospodarek, dylematów industrializacji i rozwoju

rolnictwa, kwestii alokacji inwestycji i wyboru technik

produkcji, przewartościowania podejścia do roli

handlu zagranicznego, podziału dochodów, strategii

wychodzenia ze stanu zacofania i przezwyciężania

ubóstwa oraz aktywizacji ekonomicznej roli państwa w

warunkach KSR.

5

ISTOTA STRUKTURALIZMU I
JEGO LATYNOAMERYKAŃSKI
RODOWÓD

• W obliczu stopniowo rosnącej popularności strukturalnego

podejścia do kwestii rozwoju KSR

na przełomie lat 50-tych

i 60-tych

w światowej literaturze, poświęconej ekonomii

zacofania i rozwoju, zaczęto wyodrębniać nowy kierunek
myślenia, określany mianem

ekonomii strukturalnej

(structuralist economics) lub strukturalizmu

.

• Za twórców i głównych przedstawicieli tego kierunku uznaje

się przede wszystkim - kierowaną przez wybitnego
argentyńskiego ekonomistę

Raula Prebischa

–

grupę

intelektualistów z Komisji Ekonomicznej ONZ ds.

Ameryki Łacińskiej

(ECLA lub CEPAL).

• Dostrzegając zagrożenia wynikające z tradycyjnego modelu

handlu zagranicznego KSR, charakteryzującego się eksportem

surowców górniczych i artykułów rolnych, a importem towarów

przemysłowych, wskazywali oni na konieczność zmiany
struktury gospodarek krajów ubogich poprzez

przyśpieszenie ich industrializacji

.

6

OD STRUKTURALIZMU DO
PODEJŚCIA
NEOSTRUKTURALNEGO

• Uwzględniając istniejące zewnętrzne i wewnetrzne bariery

rozwojowe, za właściwą dla KSR strategię rozwoju zwolennicy
ekonomii strukturalnej uznawali

strategię substytucji

importu

, tj. zastępowania produkcją krajową importowanych

dotąd zagranicznych wyrobów przemysłowych. Ich zdaniem, na

dłuższą metę powinno to pozwolić KSR na zmianę struktury

towarowej ich handlu zagranicznego, zwiększyć udział artykułów

przetworzonych w ich eksporcie i poprawić terms of trade.

• Wobec słabości miejscowego sektora prywatnego i niedorozwoju

krajowej przedsiębiorczości strukturaliści opowiadali się
równocześnie za

aktywizacją roli państwa

jako głównej siły

napędowej rozwoju KSR.

• Biorąc pod uwagę fakt ewolucji poględów strukturalistów, w

ekonomii rozwoju twierdzi się, że od lat 80-tych poglądy te powinny
być określane mianem

podejścia neostrukturalnego

(neostructuralist approach).

• Nawiązuje ono m.in. do dorobku w zakresie badań nad

finansowaniem rozwoju krajów o gospodarce mieszanej polskiego

ekonomisty M. Kaleckiego. Sprowadza się do akcentowania roli

wewnętrznych źródeł akumulacji, konieczności rozbudowy

własnego potencjału produkcyjnego oraz uwzględniania

instytucjonalnych czynników rozwoju.

7

2. MODELE ROZWOJU

GOSPODARKI DUALNEJ

• W odróżnieniu od modelu wzrosto Harroda-Domara i innych

tradycyjnych neoklasycznych modeli wzrostu, których autorzy

traktowali gospodarkę jako jedną całość, w modelach rozwoju

gospodarki dualnej stosuje się podział gospodarki na dwa

sektory, tj. na sektor nowoczesny (przemysł przetwórczy) i sektor

tradycyjny (rolnictwo).

•

W. A. Lewis

jest autorem modelu rozwoju gospodarki w oparciu

o wykorzystanie nadwyżek pracy, występujących w rolnictwie

(„Economic Development with Unlimited Supplies of Labour” –

1954 r.).

• Według założeń powyższego modelu, wskutek niepełnego

zatrudnienia i jawnego bezrobocia w sektorze rolnym KSR

istnieją duże nadwyżki siły roboczej, której produktywność

krańcowa wynosi zero. Oznacza to, że odpływ pracowników z

rolnictwa nie powinien powodować spadku wielkości produkcji

rolnej.

• Ludność wiejska, zbędna w rolnictwie, migruje do miast w

poszukiwaniu zatrudnienia w przemyśle. Chociaż płaca

oferowana migrantom przez firmy przemysłowe jest stała, to jej

przeciętny poziom przewyższa wysokość „płacy naturalnej”, tj.

wynagrodzenia osiąganego przez pracowników rolnych.

8

MODEL ROZWOJU
GOSPODARKI DUALNEJ
według LEWISA (c.d.)

• W myśl modelu Lewisa, globalny produkt pracy w przemyśle

jest dzielony na 2 części: na płacę przemysłową i
kapitalistyczną nadwyżkę, realizowaną przez przedsiebiorców.
Nadwyżka ta jest przez nich inwestowana, pozwalając na
dalsze zwiększanie zatrudnienia migrantów wiejskich.

• Kiedy całe nadwyżkowe zasoby siły roboczej z rolnictwa

zostaną już zatrudnione, a migracja będzie kontynuowana,
spowoduje to najpierw wzrost „płacy naturalnej”, zaś później –
konieczność zwiększenia przeciętnej płacy przemysłowej.

• Uruchomienie mechanizmu rynkowego w efekcie rosnącej

konkurencji przemysłu i rolnictwa na rynku pracy przyczyni
się – zgodnie z omawianym modelem - do modernizacji i
rozwoju rolnictwa, w ślad za wcześniejszym przyśpieszeniem
industrializacji. Pociągnąć to za sobą powinno
unowocześnienie struktury gospodarki KSR.

9

KRYTYKA MODELU ROZWOJU
GOSPODARKI DUALNEJ
LEWISA

• Główne zastrzeżenia wobec modelu Lewisa

rozwoju KSR

w oparciu o wykorzystanie nadwyżki siły roboczej z rolnictwa:
a) w świetle danych empirycznych (pochodzących z Egiptu)

negowano prawdziwość założenia o krańcowej produktywności

pracowników rolnych=0 (co dodatkowo podważa – moim

zdaniem – sezonowy charakter dużej części zatrudnienia w

rolnictwie);
b) krytykowano fakt abstrahowania przez Lewisa od analizy

wpływu szybkiego przyrostu demograficznego na migracje,

możliwości zatrudnienia, poziom płac oraz dynamikę wzrostu

produkcji przemysłowej i rolnej;
c) wskazywano na nierealność założenia o skłonności

przedsiębiorców do przeznaczania całej ich nadwyżki na cele

inwestycyjne (bo w praktyce jej część służy zaspokajaniu

rosnących aspiracji konsumpcyjnych);
d) krytykowano Lewisa za pominięcie przy analizie migracji

nadwyżek pracowników z rolnictwa do przemysłu nie tylko

kosztów transportu , lecz także niezbędnych wydatków na

szkolenia i dokształcanie.

10

MODEL ROZWOJU
GOSPODARKI DUALNEJ wg J.C.
FEIA I G. RANISA

• J.C. Fei i G. Ranis w roku 1964 przedstawili własny model

rozwoju gospodarki dualnej, starając się uniknąć
mankamentów, jakimi odznaczał się model Lewisa.

• W szczególności, aby przybliżyć do rzeczywistości proces

migracji nadwyżek pracowników z rolnictwa do przemysłu,
zaproponowali rozciągnięcie tego procesu w czasie poprzez
wyodrębnienie 3 jego faz.

• Wskazywali, że państwo poprzez odpowiednią politykę

fiskalną powinno pobudzać wykorzystywanie na cele
inwestycyjne nadwyżki osiąganej przez właścicieli ziemskich.

• Podkreślali, że wzrost produkcji przemysłowej powinien być

skoordynowany ze zwiększaniem produkcji rolnictwa, zaś
obu tym działom trzeba przypisać równie ważne znaczenie w
strategiach i polityce rozwoju KSR.

• Według opinii Feia i Ranisa, tempo zatrudniania nadwyżek

siły roboczej z rolnictwa winno przewyższać dynamikę
przyrostu demograficznego.

11

MODEL ROZWOJU
GOSPODARKI DUALNEJ wg
D.W. JORGENSONA

• D.W. Jorgenson zaprezentował opracowany przez siebie model

rozwoju gospodarki dualnej w latach 1966-1967 (”Surplus

Agricultural Labour and the Development of a Dual Economy”),

uwzględniając wyniki i kierunki krytycznej dyskusji na temat

modeli Lewisa oraz Feia-Ranisa.

• Uzupełniając wcześniej omówione modele, podkreślal on

znaczenie akumulacji finansowej dla uruchomienia

industrializacji i procesu samoczynnego wzrostu całej

gospodarki.

• Akcentował, że warunkiem akumulacji jest równoległe

zwiększenia produkcji rolnej do poziomu przekraczającego

potrzeby konsumpcyjne samych pracowników rolnictwa oraz

zapewnienie transferu do sektora przemysłowego nadwyżek

artykułów spożywczych.

•

Generalnie biorąc

, autorom powyższych modeli rozwoju

gospodarki dualnej zarzucano

przecenianie zdolności sił

rynkowych do uruchomienia spontanicznych procesów

przekształceń strukturalnych i przyśpieszenia rozwoju

KSR

(co było równoznaczne z niedocenianiem roli państwa).

12

3. TEORIE ZRÓWNOWAŻONEGO

I NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU

• W ramach debaty nad modelami rozwoju KSR i kryteriami

alokacji inwestycji powstały w latach 40-tych i 50-tych

koncepcje wzrostu zrównoważonego i niezrównoważonego,

których autorzy nie ograniczali się do rozważań teoretycznych,

lecz formułowali także zalecenia praktyczne pod adresem

forsowanych przez rządy KSR strategii i polityk industrializacji.

• Teorię wzrostu zrównoważonego jako pierwszy przedstawił

amerykański ekonomista

P. Rosenstein-Rodan

już w 1943 r.

(„Problems of Industrialization of Eastern and South-Eastern

Europe”.

• Koncepcja Rosensteina-Rodana nazywana jest

teorią

„wielkiego pchnięcia”

, bo zakłada niepodzielność

inwestycji, co oznacza konieczność równoczesnej realizacji

projektów inwestycji w wielu gałęziach. Przykładowo budowa

fabryki wyrobów gotowych zwiększa popyt na surowce, materiały

i pólprodukty, na maszyny i technologie produkcyjne, na

opakowania, usługi transportowe, handlowe i finansowe.

Wspomniany autor zwracaał w tym kontekście uwagę na

występowanie zależności pionowej popytu na towary i usługi z

różnych dziedzin.

13

TEORIE ZRÓWNOWAŻONEGO

WZROSTU ROSENSTAINA-
RODANA i LEWISA

• Zdaniem Rosensteina-Rodana, dzięki dużym inwestycjom

dokonanym równolegle w wielu powiązanych ze sobą
gałęziach przemysłu możliwe jest uzyskanie sporych korzyści
zewnętrznych (exernalities) z racji zwiększonego popytu ze
strony innych gałęzi na towary wytwarzane przez daną
gałąź. Umożliwia to pełniejsze wykorzystanie rozbudowanych
mocy produkcyjnych i obniżkę kosztów przeciętnych.

• Natomiast zaproponowana przez

W.A. Lewisa

w 1955 r.

inna wersja teorii zrównoważonego wzrostu („The Theory of
Economic Growth”) głosiła, że relacje między dynamiką
wzrostu produkcji poszczególnych gałęzi przemysłu są
określone przez elastyczność dochodową popytu na
poszczególne towary.

• Ponadto Lewis wskazywał na potrzebę utrzymywania stałych

relacji cenowych (terms of trade) pomiędzy głównymi
grupami towarów celem wyeliminowania negatywnego
wpływu na wielkość wahań towarowych terms odf trade.

14

KIERUNKI KRYTYKI TEORII
ZRÓWNOWAŻONEGO WZROSTU

• Główne zarzuty wobec teorii zrównoważonego wzrostu

KSR

:

1) Pomijanie groźby inflacji w przypadku sztywnej podaży
czynników wytwórczych i osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia
(ale sztywność podaży można przełamać poprzez zwiększone
inwestycje lub/i import, zaś duże rozmiary bezrobocia
uniemożliwiają pełne zatrudnienie).
2) Abstrahowanie od małej elastyczności podaży krajowej żywności
(ale import jest rozwiązaniem, zanim inwestycje rolne przyniosą
efekty).
3) Bardziej zasadny zarzut o braku realizmu koncepcji
zrównoważonego wzrostu z powodu braku w KSR wystarczających
kapitałów na sfinansowanie „wielkiego pchnięcia inwestycyjnego”,
niedostatku kwalifikowanych kadr i prywatnej przedsiebiorczości.
4) Ponadto celem realizacji teorii zrównoważonego wzrostu trzeba
byłoby zastosować w praktyce ideę planowania rozwoju
gospodarczo-społecznego (wprawdzie władze wielu KSR
opracowywały ambitne plany rozwojowe, lecz zazwyczaj nie były w
stanie wcielić ich w życie).

15

KONCEPCJA
NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU według A.O.
HIRSHMANA

• Biorąc pod uwagę argumenty wysuwane przez krytyków teorii

zrównoważonego wzrostu KSR, A.O. Hirshman w swej
opublikowanej w 1958 r. książce: „The Strategy of Economic
Development” zaprezentował koncepcję wzrostu
niezrównoważonego.

• Do opracowania tej koncepcji zainspirowała go historia I

rewolucji przemysłowej, która dowodziła, że wzrost dokonywał
się w drodze reakcji gospodarki rynkowej na pojawiające się
bodźce w postaci braków i ograniczeń.

• Reakcje te tworzyły następującą sekwencję przyczyn i

skutków: Wynalazek czółenka mechanicznego Rozwój tkalni

Wzrost zapotrzebowania na przędzę Wynalazek przędzarki

Konieczność zwiększenia mocy przerobowej tkalni

Zastosowanie mechanicznej tkalni i zwiększenie produkcji

innych maszyn włókienniczych Potrzeba wzrostu produkcji

hutniczej Wynalezienie pieców hutniczych Wzrost

produkcji węgla Wynalezienie maszyny parowej Rozwój

transportu kolejowego i żeglugi morskiej itp.

16

KONCEPCJA NIEZRÓWNOWAŻONEGO
WZROSTU według A.O. HIRSHMANA
(c.d.)

• W myśl koncepcji wzrostu niezrównoważonego A.O. Hirshmana, w

warunkach KSR – podobnie jak w Anglii w okresie rewolucji

przemysłowej – występowanie niedotatku poszczególnych

czynników wytwórczych i towarów powinno zmuszać do aktywizacji

tych czynników (ze źródeł wewnętrznych lub zewnętrznych) i

skłaniać przedsiębiorców (oraz państwo) do podejmowania

odpowiedniej działalności gospodarczej.

• Ale krytycy teorii Hirshmana podkreślali, że z powodu dotkliwego

braku podstawowych czynników produkcji w praktyce KSR nie są

w stanie realizować inwestycji pozwalających na równoleglą

rozbudowę wielu gałęzi przemysłu. Ponadto rynek nie jest tam ani

przejrzysty (tzn. nie dostarcza właściwych informacji

ekonomicznych), ani spójny, zaś mechanizmy jego funkcjonowania

są poważnie zniekształcone.

• Stąd model niezrównoważonego wzrostu może grozić KSR

nasileniem się inflacji, dysproporcji międzysektorowych i

petryfikacją zbyt mało zdywersyfikowanej struktury gospodarki
narodowej. Lepszym rozwiązaniem jest w tej sytuacji

łączenie

elementów wzrostu niezrównoważonego i

zrównoważonego

, do czego potrzebne są odpowiednie działania

planistyczne (programowe) ze strony państwa.

17

4. DEBATA NAD KRYTERIAMI

ALOKACJI INWESTYCJI

• Rozważaniom nad metodami mobilizacji oszczędności i

możliwościami podniesienia stopy inwestycji w warunkach KSR

towarzyszy od lat 50-tych debata nad kryteriami alokacji nakładów

inwestycyjnych.

• Wiąże się to z faktem, że w KSR nie obowiązuje zasada statycznej

teorii ekonomii, według której optymalna alokacja inwestycji ma

miejsce wtedy, gdy nastąpi wyrównanie krańcowej produktywności

nakładów między różnymi dziedzinami gospodarki. Dlaczego?

• Po pierwsze, ceny czynników produkcji i towarów nie

odzwierciedlają tam faktycznych kosztów ich nabycia, tj. są

zniekształcone.

• Po drugie, w odróżnieniu od zasady statycznej ekonomii większość

KSR zamiast maksymalizować bieżącą produkcji, woli

maksymalizację konsumpcji i produkcji na długą metę.

• Po trzecie, wbrew założeniom statycznej ekonomii w KSR występuje

bardzo nierównomierny podział dochodów między grupy społeczne.

• Po czwarte, z racji szczupłości zasobów alokacja nakładów

inwestycyjnych w KSR powinna być dokonywany nie tyle na

podstawie kryterium opłacalności mikroekonomicznej, co raczej z

punktu widzenia efektywności i produktywności

makroekonomicznej.

18

ZAŁOŻENIA ZASADY
MAKSYMALIZACJI STOPY NADWYŻKI
INWESTYCYJNEJ

•

W. Galenson i H. Leibenstein

w 1955 r. zaproponowali

dokonywanie alokacji inwestycji w kSR w oparciu o zasadę

maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej (maximization of

the rate
of creation of investible surplus = MRIS principle).

• Przyjęli oni przy tym

poniższe założenia

:

– Dochód narodowy poszczególnych krajów składa się z płac i

zysków.

-- Całe płace przeznaczane są na konsumpcję (brak

oszczędności pracowników), zaś całość zysków służy celom

inwestycyjnym.

-- W myśl istniejącej funkcji produkcji, wielkość produkcji na 1

zatrudnionego zależy od nakładów kapitałowych na 1

pracownika.

-- Maksymalizacja dochodu narodowego per capita wymaga

zwiększenia nakładów kapitałowych na 1 zatrudnionego (czyli

– stosowania kapitałochłonnych technik produkcji).

-- Powyższe wiąże się z koniecznością maksymalizacji inwestycji

w poprzedzających okresach, maksymalizacji udziału zysków i

minimalizacji udziału płac w dochodzie narodowym.

19

OCENA ZASADY MAKSYMALIZACJI
STOPY NADWYŻKI INWESTYCYJNEJ

• W świetle przyjętych przez Galensona-Leibensteina założeń zasady

maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej, w warunkach KSR

efektywność alokacyjną (allocation efficiency) uzyskuje
się w momencie, kiedy nastąpi zrównanie krańcowej
wielkości reinwestycji przypadających na 1
zatrudnionego w różnych projektach inwestycyjnych.

• Zarzuty wobec koncepcji alokacji inwestycji Galensona-

Leibensteina:
a) Błędne założnia o braku skłonności pracowników do
oszczędzania, a przedsiębiorców - do wykorzystywania części
zysków na cele konsumpcyjne.
b) Maksymalizacja zysków nie wymaga koniecznie stosowania
kapitałochłonnych technik produkcji, odwrotnie – nadmierna
kapitałochłonność produkcji może zmniejszać realizowaną stopę
zysku.
c) Równocześnie zbyt wysoka kapitałochłonność zmniejsza
zatrudnienie i uniemożliwia maksymalizację wielkości dochodu
narodowego.

20

OPTYMALIZACJA ALOKACJI
INWESTYCJI W MODELU A.K. SENA

• Wspominany już poprzednio ekonomista hinduski A.K. Sen ściśle

łączył rozważania nad kryteriami alokacji nakładów inwestycyjnych

z wyborem technik produkcji („Choice of Techniques: An Aspect of

the Theory of Planned Economic Development” –1962 r.).

• Założenia modelu Sena

dotyczące zasad alokacji inwestycji w

KSR:
-- Gospodarka składa się z 2 działów: nowoczesnego i tradycyjnego.
-- Dział nowoczesny złożony z 2 gałęzi, z których pierwsza

wytwarza maszyny za pomocą pracy. Druga gałąź specjalizuje się w

produkcji kukurydzy (wykorzystując maszyny i pracę).
-- Rozpatrywany kraj dysponuje obfitymi zasobami pracy.
-- Siła robocza jest jednorodnnym czynnikiem wytwórczym

(brakuje różnic pod względem wykształcenia i kwalifikacji

pracowników).
-- Realne płace są stałe, czyli - nie zmieniają się w badanym

okresie.
-- Wraz ze wzrostem zatrudnienia kapitałochłonność produkcji

spada.
-- Model odnosi się do gospodarki planowej (decyzje o stopniu

kapitałochłonności podejmują centralne władze planistyczne).

21

ZASADY ALOKACJI INWESTYCJI
W MODELU A.K. SENA

• A.K. Sen analizował alokację nakładów inwestycyjnych w

kontekście

realizacji w skali gospodarki narodowej trzech

celów

:

-- maksymalizacji wielkości bieżącej produkcji,
-- maksymalizacji stopy wzrostu produkcji,
-- maksymalizacji niezdyskontowanego strumienia produkcji

w określonym czasie.
• Omawiany autor wskazywał, że - według jego modelu -

maksymalizacja bieżącej produkcji nie jest równoznaczna z
maksymalizacją wielkości zatrudnienia, bo zwiększanie
zatrudnienia ogranicza wielkość nadwyżki ekonomicznej na cele
inwestycyjne.

• Zdaniem Sena, występuje

konflikt między zasadą alokacji

inwestycji według kryterium społecznej produktywności
krańcowej

(co warunkuje maksymalizację wielkości produkcji)

a

zasadą maksymalizacji stopy nadwyżki inwestycyjnej

(celem maksymalizacji stopy wzrostu produkcji).

22

KWESTIA WYBORU KRYTERIUM
ALOKACJI INWESTYCJI według A.K.
SENA

•

A.K. Sen podkreślał, że o wyborze przez centalne
władze planistyczne konkretnego kryterium alokacji
nakładów inwestycyjnych powinny decydować
oczekiwania i warunki społeczne, panujące w danym
kraju słabo rozwiniętym.

•

Jeśli społeczeństwo nie jest chce ponosić wyrzeczeń

i

domaga się od władz państwowych szybkiej poprawy standardu
życia,

należy maksymalizować wielkość bieżącej

produkcji i konsumpcji

. Wówczas właściwą zasadą alokacji

inwestycji jest kryterium społecznej produktywności krańcowej.

• Natomiast,

jeśli społeczeństwo jest gotowe do

wyrzeczeń

w imię swoich interesów długofalowych, to –

zdaniem Sena - można i nawet trzeba

maksymalizować stopy

wzrostu inwestycji i produkcji

,

bo powinno to pozwolić na dłuższą metę osiągnąć wyższą
produkcję
i wyższy poziom konsumpcji.

23

5. ANALIZA SPOŁECZNYCH

KOSZTÓW
I KORZYŚCI PROJEKTÓW

• Począwszy od lat 70-tych, modelowa debata nad kryteriami

alokacji inwestycji została zastąpiona

analizą społecznych

kosztów i korzyści - w skrócie: ASKK

(w terminologi

angielskiej: social cost benefit analysis – SCBA).

• Analizę tego typu zaczęto stosować szeroko w praktyce KSR przy

ocenie efektywności makroekonomicznej i wyborze projektów
inwestycyjnych, realizowanych w szczególności w przemyśle
przetwórczym przy wykorzystaniu środków finansowych,
dostarczanych w ramach oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA)
przez rządy krajów Zachodu i organizacje międzynarodowe (z
Bankiem Światowym, UNIDO i UNDP na czele).

• Oznaczało to, że

kwestię alokacji inwestycji przeniesiono

z makroskali na poziom analizy mikroekonomicznej

.

Podejmowanie decyzji w sprawach inwestycyjnych przestało
bowiem należeć do kompetencji centralnych władz
planistycznych. Przeszło w ręce kierownictw przedsiębiorstw,
odpowiedzialnych za realizację poszczególnych projektów
rozwojowych.

24

FAZA OCENY MIKROEFEKTYWNOŚCI
I WYKONALNOŚCI TECHNICZNEJ
PROJEKTU

• Analiza społecznych kosztów i korzyści stanowi

drugą fazę oceny

wykonalności projektu inwestycyjnego (feasibility study of investment
project). Poprzedza ją faza analizy wykonalności technicznej i
mikroefektywności finansowej tego projektu,

która obejmuje zwłaszcza:

--

ustalenie wielkości i asortymentu planowanej produkcji (na podstawie

badania popytu rynkowego i analizy marketingowej),
-- opracowanie założeń techniczno-inżynieryjnych projektu (wybór technologii
produkcji, określenie niezbędnego wyposażenia technicznego, włącznie z
budynkami i infrastrukturą, zapotrzebowania na surowce i materiały,
wielkości
i struktury przyszłego zatrudnienia, harmonogramu i etapów realizacji itp.),
-- określenie kwoty niezbędnych nakładów inwestycyjnych, ich rozłożenia w
czasie, zapotrzebowania na kapitał początkowy i możliwości jego
sfinansowania,
-- oszacowanie wielkości i struktury spodziewanych kosztów produkcji i zbytu,
-- określenia przewidywanych przychodów ze sprzedaży, przepływów
pieniężnych i zapotrzebowania na kapitał obrotowy,
-- obliczenie wskaźników efektywności finansowej i zyskowności oraz
ustalenie wrażliwości projektu na zmiany warunków mikro- i
makroekonomicznych.

25

CEL I ZASADY ANALIZY
SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW

• Dopiero po dokonaniu oceny wykonalności technicznej i finansowej

mikroefektywności projektu inwestycyjnego można przystąpić do

analizy jego społecznych kosztów i korzyści (ASKK).

• Głównym zadaniem ASKK jest podporządkowanie alokacji

inwestycji spójnemu zestawowi celów i priorytetów polityki

ekonomiczno-społecznej, prowadzonej przez władze państwowe

danego kraju.

• Przy obliczania społecznych kosztów i korzyści nie można

posługiwać się realnymi cenami i parametrami

makroekonomicznymi, lecz cenami kalkulacyjnymi, które

nazywane są cenami-cieniami (shadow prices). Powinny one

odzwierciedlać alternatywne koszty społeczne (social opportunity

costs) nabycia czynników produkcji i alternatywne ceny gotowych

wyrobów oraz poniesionych nakładów inwestycyjnych.

• Niemożliwość wykorzystania w ASKK realnych cen wynika z

poważnych ich zniekształceń (distortions) w rzeczywistości

gospodarczo-społecznej KSR z powodu występowania szeregu

podanych dalej zjawisk:
a) częste zawyżanie wartości waluty narodowej (zawyża to popyt

na obce waluty celem sfinansowania zbyt taniego importu, co

zmusza do celnych i pozataryfowych ograniczeń handlowych,

napędzając inflację);

26

ZASADY ANALIZY SPOŁECZNYCH
KOSZTÓW I KORZYŚCI PROJEKTÓW
(c.d.)

• Niemożliwość wykorzystania w ASKK realnych cen (c.d.):

b) występowanie inflacji, w różnym stopniu powodującej wzrost

cen poszczególnych towarów i usług (co powoduje

zniekształcenie struktury cen krajowych w porównaniu z

systemem cen światowych);
c) z powodu narzucania przez państwo obowiązku stosowania

płac minimalnych zawyżanie poziomu płac w sektorze formalnym

gospodarki;
d) nadużywanie protekcji celnej i ograniczeń pozataryfowych w

imporcie dla ochrony rynku krajowego przyczynia się do

zawyżania cen na importowane towary i ich krajowe substytuty;
f) zaniżanie przez władze monetarne referencyjnej stopy

procentowej na krajowym rynku kredytowym (mimo dużego

popytu na kredyty i niedostatecznej podaży środków

pieniężnych).

• Nawet przy dobrej znajomości warunków makro- i

mikroekonomicznych, panujących w danej gospodarce,

prawidłowe ustalenie cen kalkulacyjnych (cen-cieni) jest w

praktyce KSR niezwykle trudne. Pomocne są przy tym koncepcje

efektywnej stopy protekcji celnej i krajowego kosztu
zasobów.

27

DWIE METODY ANALIZY

SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW

• W literaturze poświęconej KSR największą relatywnie

popularnością cieszą się dwie następujące metody
obliczania społecznych kosztów i korzyści projektów
inwestycyjnych:
1) metoda UNIDO

(„Guidelines for Project Evaluation” z 1972

r.),

2) metoda I.M.D. Little’a i J.A. Mirrlesa

, określana skrótem

L-M („Project Appraisal and Planning for Developing Countries” z
1974 r.).

• O ile w metodzie UNIDO wszystkie korzyści i koszty

przelicza się na konsumpcję społeczną, o tyle w metodzie
L-M dokonuje się przeliczeń na dochody państwa (rządu).

• W metodzieUNIDO stosowana jest

społeczna stopa dyskontowa

,

podczas gdy w metodzie L-M wykorzystuje się

ceny

obrachunkowe inwestycji

(accounting price of investment).

28

DWIE METODY ANALIZY

SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I
KORZYŚCI PROJEKTÓW (c.d.)

• W metodzie UNIDO stosuje się specjalnie oszacowany kurs

walutowy (shadow exchange rate), a w metodzie L-M

wykorzystywany jest oficjalny kurs walutowy danego kraju.

• Obie omawiane metody ASKK różnią sę ponadto od siebie pod

względem szczegółowych list uwzględnianych kosztów i

korzyści społecznych, stosowanych metodologii identyfikacji

ograniczeń i niepewności, wizji interwencjonizmu

państwowego oraz funkcji przypisywanych planowaniu (lub

programowaniu) rozwoju.

• Warto także odnotować, że

w praktyce KSR metoda

UNIDO stosowana jest – i to już od 36 lat - na

znacznie szerszą skalę niż metoda Little’a-Mirrlesa

.

• Sprzyjał powyższemu w szczególności fakt opracowania przez

ekspertów UNIDO w połowie lat 80-tych i upowszechnienia w
KSR (dzięki akcji szkoleniowej)

programu

informatycznego COMFAR

, który znakomicie pomaga

zarówno oceniać mikroefektywność finansową i wykonalność

techniczną konkretnych projektów inwestyyjnych, jak też

dokonywać analizy ich społecznych kosztów i korzyści.

29

6. SPORY WOKÓŁ WYBORU

TECHNIK PRODUKCJI

• Podstawą teoretyczną debaty nad wyborem technikprodukcji w

warunkach KSR początkowo była

neoklasyczna koncepcja

wyboru technologicznego

, sprowadzająca sie do analizy

relacji między inwestycjami i pracą.

• W myśl tej koncepcji, o rodzaju wybranej technologii decydują

ceny pracy i inwestycji oraz substytucyjność pracy w stosunku
do kapitału. Postęp techniczny powoduje zaś zmianę funkcji
produkcji, przynosząc wzrost wydajności pracy.

• Traktując jako punkt wyjścia neoklasyczny model wyboru

techniki produkcji,

A.K. Sen i M. Dobb

w swych

rozważaniach podjęli próbę

powiązania tego wyboru z

wielkością inwestycji przypadających na 1
zatrudnionego

. Dowodzili oni, że technika relatywnie

kapitałochłonna sprzyja na długą metę maksymalizacji
nadwyżki finansowej (tzn. oszczędności). Natomiast technika
pracochłonna pozwala na maksymalizację wielkości bieżącej
produkcji.

30

KRYTYKA MODELU SENA
PRZEZ POLSKICH
EKONOMISTÓW

• Koncepcja wyboru techniki produkcji w ujęciu A.K. Sena spotkała

się z krytyką ze strony szeregu polskich i zagranicznych
ekonomistów:

M. Kaleckiego, Z. Dobrskiej, A. Mullera, J. Nowickiego

i niektórych innych.

• Wskazywali oni w szczególności, że model Sena nie uwzględnia

postępu technicznego, choć ten ostatni powoduje zmianę relacji
miedzy nakładami inwestycyjnymi, nadwyżką i produkcją. Kiedy
postęp techniczny przynosi poprawę wydajności pracy, wtedy lepsze
są techniki kapitałochłonne, mimo iż korzyści płynące z ich
stosowania są relatywnie mniejsze, zaś moment maksymalizacji
dochodu przesuwa się na później.

• W efekcie Z. Dobrska i A. Muller

zakwestionowali wniosek

Sena, że dla KSR optymalne są techniki
kapitalochłonne

, dowodząc, że te kraje

powinny raczej

stosować techniki pośrednie

, stanowiące kombinację

określonego zestawu kapitałochłonnych i pracochłonnych technik
produkcyjnych.

31

KRYTYKA MODELU SENA
PRZEZ EKONOMISTÓW
ZACHODU

• Natomiast ekonomiści zachodni koncentrowali się w swej krytyce

modelu wyboru techniki produkcji w ujęciu A.K. Sena na

akcentowaniu zjawiska zniekształceń relacji cen i kapitału w

warunkach KSR z powodu niewłaściwego funkcjonowania rynku i

nadmiernego interwencjonizmu państwowego, co często

prowadzi tam do wyboru technik nadmiernie kapitałochłonnych.

• Ponadto – jak trafnie podkreślała F. Stewart – Sen pomijał

niesłusznie kwestię zróżnicowania motywów wyboru technologii

w przekroju różnych typów przedsiębiorstw, tj. korporacji

transnarodowych (KTN), dużych lokalnych firm prywatych,

przedsiębiorstw państwowych oraz małych i średnich

przedsiębiorstw miejscowych.

• Dokonując wyboru techniki produkcji, KTN dążą do

maksymalizacji zysku po opodatkowaniu w skali

międzynarodowej. Celem dużych firm krajowych jest

maksymalizacja zysku po uregulowaniu miejscowego podatku

dochodowego (CIT). Przedsiębiorstwa państwowe mogą, lecz nie

zawsze muszą kierować się maksymalizacją zysku, próbując

realizować określone cele makroekonomiczne lub społeczne.

Drobni przedsiębiorcy lokalni priorytetowo traktują zarobienie

pieniędzy na utrzymanie rodziny.

32

PRAKTYCZNE DYLEMATY
WYBORU TECHNIK PRODUKCJI
W KSR

• Wyniki empirycznych badań nad technikami produkcji w KSR

wskazują, że w sektorze nowoczesnym preferują one stosowanie

technologii kapitałochłonnych i relatywnie zaawansowanych,

zazwyczaj importowanych z KWR lub towarzyszących

bezpośrednim inwestycjom KTN. Ale transfer przez KTN

zachodnich technik wytwórczych, niedostosowanych do

specyficznych wymagań KSR, powodować może zniekształcenia

strukturalne i marnotrawstwo dostępnych środków. Jest to

wówczas technika niewłaściwa (inappropriate technology).

• Natomiast

kwestia właściwej techniki

(appropriate

technology) produkcji nie tylko sprowadza się w warunkach KSR

do wyboru odpowiedniej technologii spośród już znanych i

stosowanych w gospodarce światowej, lecz polega także na

poszukiwaniu i rozwoju nowych technik, odpowiednio

dostosowanych do skomplikowanej rzeczywistości gospodarczo-

społecznej tych krajów.

• Pojęcie właściwej technologii jest utożsamiane z koncepcją

technologii pośredniej Schumachera, postępowej techniki

Mardsena lub alternatywnej technologii Dicksona. Powinna być

to technika efektywna, nowoczesna i zarazem pozwalająca na

wzrost zatrudnienia, uwzględniająca wspólczesny etap rewolucji

naukowo-technicznej.

33

7. KONCEPCJE

WSPÓŁZALEŻNOŚCI HANDLU
ZAGRANICZNEGO
I ROZWOJU EKONOMICZNEGO
KSR

• Od lat 50-tych równolegle formułowano koncepcje o

pozytywnym lub negatywnym wpływie wymiany handlowej
na tempo wzrostu gospodarczego w krajach słabo
rozwiniętych.

• Przedstawicielemi pierwszego z tych nurtów byli R. Nurske

i J. Viener , którzy twierdzili, że handel jest motorem
wzrostu.

• W szczególności R. Nurkse, odwołując się do historii wymiany

handlowej między Anglią i zamorskimi obszarami nowego osadnictwa,
dowodził, iż eksport przez KSR surowców i artykułów żywnościowych
oraz import z KWR maszyn i gotowych wyrobów przemysłowych
(wzmocniony przez przywóz kapitału) powinien sprzyjać wzrostowi
ekonomicznemu KSR (poprzez uruchomienie mechanizmów mnożnika i
akceleratora).

• Ale - zdaniem krytyków - dane empiryczne dotyczące

handlu zagranicznego w relacji KSR-KWR nie potwierdzały
tej tezy.

34

POGLĄDY ZWOLENNIKÓW

ROZWOJU WYMIANY
HANDLOWEJ KSR

• Teorię handlu jako „wentyla nadwyżki” ekonomicznej w

KSR (the vent-for-surplus theory) rozwinął H.Myint

(ekonomista pochodzący z ówczesnej Birmy): KSR

odnoszą korzyści z eksportu artykułów rolnych do KWR,

bo dzięki temu mogą zagospodarować zarówno tereny

dotąd niewykorzystywane do celów rolniczych, jak też

własne nadwyżki zasobów pracy.

• Zdecydowanymi orędownikami rozwoju handlu przez

KSR byli także F. Benham (

autor koncepcji rozwoju poprzez

handel, tj. wykorzystania przez KSR ich korzyści komparatywnych

)

i G. Haberler.

• Ten drugi dowodził, że wymiana handlowa z zagranicą pozwala KSR

nie tylko pełniej wykorzystać posiadane zasoby czynników

wytwórczych, lecz również osiągać korzyści ze skali produkcji

(dzięki specjalizacji), stymuluje napływ obcych kapitałów i

technologii (handel pasem transmisyjnym nowych rozwiązań

technicznych, pomysłów i umiejętności), poprawia konkurencyjność

i ogranicza pozycję monopolistyczną dużych firm na ich rynkach.

35

KONCEPCJA WZROSTU

ZUBAŻAJĄCEGO KSR WEDŁUG J.
BHAGWATIEGO

•

Za swej strony J. Bhagwati zwrócił uwagę na możliwość

wystąpienia niekorzystnego oddziaływania

zwiększonego eksportu surowców na dobrobyt w

niektórych KSR. Skłoniło to go do sformułowania

koncepcji wzrostu zubażającego (immiserising

growth).

•

Jeśli wzrost gospodarczy polega na zwiększaniu

produkcji i eksportu surowca lub artykułu rolno-

spożywczego przez taki KSR, który dostarcza znaczną

część całej światowej podaży tego towaru (np. pozycja

Brazylia na rynku kawy, czy Wybrzeża Kości Słoniowej

na rynku kakao), to poważny wzrost wielkości dostaw –

przy niezmienionym, sztywnym popycie – spowoduje

spadek cen światowych eksportowanego produktu.

•

Pociągnie to za sobą pogorszenie sie terms of trade

kraju-eksportera, bo należy oczekiwać, że ceny

importowanych przezeń towarów nie spadną w tym

samym czasie.

36

KONCEPCJA WZROSTU

ZUBAŻAJĄCEGO J.
BHAGWATIEGO (c.d.)

• W przypadku, kiedy straty wywołane pogorszeniem

się terms of trade danego KSR będą większe od
przyrostu jego wpływów eksportowych z tytułu
zwiększenia wolumenu (ilości) eksportu surowca,
wówczas - mimo realizowanego wzrostu
gospodarczego - nastąpi spadek ogólnego dobrobytu
KSR, specjalizującego się w eksporcie surowców
górniczych lub artykułów rolno-spożywczych.

• Istotę i mechanizm zubażającego wzrostu

gospodarczego można też – jak to uczynił J. Bhagwati
- przedstawić w ujęciu graficznym, wykorzystując w
tym celu neoklasyczne krzywe możliwości
produkcyjnych i obojętności konsumentów

(szerzej na

ten temat w podpunkcie 7 rozdziału V monografii Z. Kozak oraz
w rozdziale 6 podręcznika do MSG A. Budnikowskiego).

37

TEORIA POGARSZANIA SIĘ
TERMS OF TRADE KSR według
PREBISCHA-SINGERA-MYRDALA

• Autorzy popularnej w latach 50-tych i 60-tych teorii

pogarszania się terms of trade w handlu zagranicznym

KSR:

a) Raul Prebish (z Argent.) – Sekretarz Wykonawczy Komisji

Ekonomicznej ONZ ds. Ameryki Łacińskiej (CEPAL), „ojciec-

założyciel” i pierwszy szef UNCTAD (1964 – 1969 r.);

b) Hans Singer (z W. Bryt.) – ekspert i funkcjonariusz ONZ, a

później dyrektor Istitute od Development Studies (Sussex);

c) Gundar Myrdal (ze Szwecji) – laureat Nobla z ekonomii (za

badania nad ubóstwem w Azji).

• Podstawą teorii wyniki badań empirycznych (raport ONZ z 1949 r.)

nad zmianami terms of trade W. Brytanii w okresie 1870-1947 r.

• Teza o długofalowej tendencji do pogarszania się towarowych

terms of trade KSR, tzn. relacji cen surowców górniczych i

artykułów rolnych, eksportowanych przez KSR (do Wlk. Bryt.) w

stosunku do cen wyrobów przemysłowych, importowanych przez

KSR (z Wlk. Bryt.) - spadek relacji ze 100 w 1870 r. do 59 w 1938 r.

38

ISTOTA TEORII PREBISCHA-SINGERA-
MYRDALA

• Przyczyny spadkowej tendencji towarowych terms of

trade KSR według Prebischa-Singera-Myrdala

:

a) O ile w KWR w długim okresie wzrost wydajności pracy pociąga za

sobą– wskutek silnej pozycji związków zawodowych –podniesienie
płac i poziomu cen artykułów eksportowych, o tyle

w KSR

poprawa wydajności pracy pozwala na obniżkę kosztów

produkcji i spadek cen eksportowanych surowców i

produktów rolnych

. Rezultatem tego jest pogarszanie się terms

of trade KSR.

b) Innym powodem spadku terms of trade KSR jest

silniejszy

wzrost ich popytu na artykuły przemysłowe importowane

z KWR w porównaniu z popytem światowym na surowce i

towary rolne eksportowane przez kraje słabo rozwinięte

.

Wynika to zarówno z działania prawa Engla (wraz ze wzrostem

dochodów ludności maleje udział wydatków na żywność, co

powoduje spadek cenowej elastyczności popytu na artykuły spoż.),

jak też z wyższej dochodowej elastyczności popytu na towary

przemysłowe niż na surowce i żywność.

39

WNIOSKI Z TEORII PREBISCHA-SING.-
MYRD.

- Rekomendacje praktyczne Preb.-Sing.-Myrd. pod

adresem polityki gospodarczej KSR

: Aby zapobiec

dalszemu spadkowi terms of trade, KSR powinny zmienić
strukturę własnej produkcji, przesuwając czynniki wytwórcze z
górnictwa i rolnictwa do przemysłu,co wymaga przyśpieszenia
industrializacji, a zwłaszcza podjęcia produkcji artykułów
przemysłowych dotąd importowanych z KWR. W tym celu
konieczna jest realizacja

strategii substytucji importu

(lub strategii produkcji antyimportowej) i zapewnienie
ochrony celnej nowym gałęziom przemysłu (tzw. infant
industry).

- Ale według krytyków teorii Prebischa-Singera-

Myrdala:

1) W praktyce okresy spadku terms of trade KSR przeplatają się z

okresami ich poprawy (przynajmniej częściowej).

2) istnienie naturalnych (fizycznych) ograniczeń wzrostu podaży

towarów surowcowo-rolnych może zapobiegać nadmiernemu
spadkowi ich cen i pogarszaniu się terms of trade KSR.

40

8. MODELE INDUSTRIALIZACJI
KRAJÓW
AZJI POŁUDNIOWO-
WSCHODNIEJ
I PAŃSTW AMERYKI
ŁACIŃSKIEJ

• Począwszy od lat 70-tych, doświadczenia w dziedzinie
industrializacji
krajów Azji Południowo-Wschodniej i państw Ameryki
Łacińskiej
przyciągały uwagę ekonomistów, stając się
przedmiotem licznych analiz
teoretycznych o charakterze porównawczym.
• Szczególnie interesujący jest opracowany przez

G.

Ranisa

(w 1991 r.)

model strategii rozwojowej w oparciu o

substytucję importu
i substytucjęeksportu.

• Państwa Azji Południowo-Wschodniej autor określa
mianem
krajów słabo wyposażonych w surowce naturalne
(natural resources poor
countries), podczas gdy państwa Ameryki Łacińskiej
nazywa krajami
bogatymi w surowce naturalne (natural resources rich
countries).

• W fazie wyjściowej kraje Azji Południowo-Wschodniej
posiadały duży
sektor rolny, produkując żywność i surowce rolnicze na
potrzeby rynku
krajowego i na eksport. Natomiast równocześnie
importowały nietrwale
dobra konsumpcyjne.

41

FAZY INDUSTRIALIZACJI
KRAJÓW
AZJI POŁUDNIOWO-
WSCHODNIEJ

• W latach 50-tych kraje Azji Południowo-Wschodniej
przeznaczyły część
wpływów eksportowych na import maszyn i urządzeń
produkcyjnych,
niezbędnych dla uruchomienia nowych gałęzi
przemysłu, wytwarzających
nietrwałe dobra konsumpcyjne, substytucyjne wobec
dotychczasowego
importu (np. odzież i wyroby tekstylne).

• Dzięki przyśpieszeniu industrializacji odpływ ludności
wiejskiej do
przemysłu, podejmowanie dzialności przemysłowej
przez część
posiadaczy ziemskich i rosnąca substytucja importu
przez krajowe
towary przetworzone.

• Dalszy etap uprzemysłowienia realizowany był dwoma
drogami:
-- bądź poprzez zastępowanie importu trwałych dóbr
konsumpcyjnych
i dóbr produkcyjnych krajową produkcją
antyimportową,
-- bądź poprzez rozwój produkcji eksportowej
nietrwałych, a następnie
trwałych dóbr konsumpcyjnych.

• W efekcie powyższego radykalna zmiana struktury
zatrudnienia
i produkcji oraz dochodów budżetowych państwa.

• Na kolejnym etapie specjalizacja w eksporcie dóbr
wysokiej techniki.

42

ETAPY INDUSTRIALIZACJI
KRAJÓW
AMERYKI ŁACIŃSKIEJ

• Kraje Ameryki Łacińskiej startowały od etapu
produkcji, zdominowanej
przez artykuły żywnościowe i surowce, zaś już w latach
30-tych zaczęły
przechodzić do fazy uruchomienia nowych gałęzi
przemysłu,
wytwarzających nietrwałe dobra konsumpcyjne,
substytucyjne wobec
importu.

• W końcu lat 50-tych zainicjowały kolejny etap
uprzemysłowienia, który
polegał na substytucji importu trwałych dóbr
konsumpcyjnych
i dóbr produkcyjnych krajową produkcją
antyimportową,

• Natomiast w odróżnieniu od państw regionu Azji
Południowo-Wschodniej,
omawiane kraje nie zdecydowały się do końca lat 80-
tych na realizację
strategii rozwoju produkcji eksportowej nietrwałych, a
następnie
trwałych dóbr konsumpcyjnych i dóbr inwestycyjnych.

• Dodać należy, że dotychczasowe przeciętne tempo
wzrostu gospodarczego
i obrotów handlu zagranicznego państw Azji
Południowo-Wschodniej
było znacznie szybsze od dynamiki rozwoju krajów
Ameryki Łacińskiej.

43

9. DYSKUSJA NAD ZWIĄZKAMI
MIĘDZY
SPOŁECZNYM PODZIAŁEM
DOCHODÓW
I WZROSTEM GOSPODARCZYM

• W latach 50-tych i 60-tych przedstawiciele
ortodoksyjnej ekonomii rozwoju nie interesowali się szerzej
problematyką wpływu podziału dochodów między różne
grupy ludności KSR na dynamikę wzrostu gospodarczego.
• Podzielali bowiem

neoklasyczny punkt widzenia,

według którego

nierówności w zakresie społecznego

podziału dochodów trzeba traktować jako
zjawisko naturalne, wynikające z odmiennej
produktywności krańcowej poszczególnych
czynników produkcji (tj. pracy, kapitału i ziemi)
oraz ze zróżnicowanego wyposażenia ludzi w
każdy z czynników wytwórczych.

• Skoro poszczególni ludzie różnią się od siebie pod
względem wykształcenia, wiedzy, przedsiębiorczości,
pracowitości, innowacyjności, wydajności pracy,
posiadanych zasobów kapitałowych i ziemi, to fakt ten
wyjaśnia i uzasadnia wystarczająco, skąd biorą się różnice
w zakresie otrzymywanych przez nich wynagrodzeń i
dochodów.

44

CZY NIERÓWNY PODZIAŁ
DOCHODÓW
POBUDZA WZROST
GOSPODARCZY ?

• W myśł ekonomii neoklasycznej i keynesistowskiej,

nierówności w podziale dochodów są wręcz konieczne

dla przyśpieszenia wzrostu gospodarczego

.

• Dużą skłonnością do oszczędzania i inwestowania odznaczają

się bowiem tylko ludzie relatywnie zamożni, podczas gdy

biedacy całość swoich dochodów przeznaczają na konsumpcję.

Różnice dochodowe sprzyjajać zatem powinny

wzrostowi gospodarczemu

(poprzez zwiększanie

oszczędności i inwestycji). Natomiast eliminacja nierówności

społecznych zapewnia wprawdzie większą sprawiedliwość, lecz

odbija się negatywnie na procesie wzrostu (bo zmniejsza

oszczędności i inwestycje).

• Przyjmując, że – jak głosili ekonomiści neoklasyczni -

wzrost

ekonomiczny odbywa się i rozprzestrzenia powoli,

lecz stale „na podobieństwo spadającej kropli wody

drążącej skałę” (trickle down effects)

,

aby poprawić

warunki życia ubogich grup ludności, trzeba

przyspieszyć tempo wzrostu gospodarki.

45

NIERÓWNY PODZIAŁ
DOCHODÓW
A WZROST GOSPODARCZY W
PRAKTYCE

• Ze swej strony ekonomiści keynesistowscy dostrzegali

potrzebę pewnej korekty mechanizmu rynkowego

poprzez progresywne opodatkowanie wysokich

dochodów, częściowe subsydiowanie kosztów

utrzymania grup ubogich i inwestycje państwowe

zwiększające popyt, poprawiającę koniunkturę i

pobudzające wzrost gospodarczy.

• Jednak badania empiryczne nad doświadczeniami

praktycznymi rozwoju społeczno-ekonomicznego

wybranych krajów Ameryki Łacińskiej i innych regionów

ubogiego Południa, jakie były prowadzone na początku

lat 70-tych m.in. przez R. Weisskoffa, A. Fishlowa, D.

Seersa, I. Adelman i C. Morrisa, nie potwierdziły

słuszności powyższych koncepcji ekonomistów

neoklasycznych i keynesisowskich, dotyczących

pozytywnych współzależności między wzrostem

gospodarczym i społecznym podziałem dochodów.

46

PRZEWARTOŚCIOWANIE
PODEJŚCIA
DO PODZIAŁU DOCHODÓW W
KSR

• Okazało się, że w rzeczywistości

przyspieszenie wzrostu

zazwyczaj pociągało tam za sobą poglębianie się

nierówności społecznych

i pogorszenie się sytuacji

materialnej najuboższych warstw ludności, zamiast przynosić

oczekiwane ograniczenie skali ubóstwa.

• Wynikał stąd

wniosek o konieczności interwencji państwa

na rzecz bardziej równomiernej redystrybucji

dochodów i ograniczania skali ubóstwa

.

• Przełomowym momentem w dyskusji naukowej nad

przewartościowaniem podejścia do wzrostu ekonomicznego i

społecznego podziału dochodu stało się opublikowanie w roku
1974 raportu pt.:

„Redystrybucja wraz ze wzrostem:

Polityka na rzecz poprawy podziału dochodu w krajach

rozwijających się w kontekście wzrostu

gospodarczego”

(„Redistribution with Growth...”). Na zlecenie

Banku Światowego raport ten przygotował - kierowany przez R.

Jolly’ego - zespół ekspertów z Instytutu Studów nad Rozwojem

Uniwersytetu Sussex (H. Chenery, M.S. Ahluvalia, C.L.G. Bell i J.H.

Duloy).

47

10. EWOLUCJA STRATEGII WALKI
Z UBÓSTWEM LANSOWANEJ
PRZEZ
EKSPERTÓW BANKU
ŚWIATOWEGO

• W oparciu o koncepcję redystrybucji wraz ze wzrostem zespół R.

Jolly’ego zaproponował

nowa, interwencjonistyczna

strategia zwalczania ubóstwa w KSR

.Ale nie spotkała się ona

początkowo z poparciem ze strony kierownictwa Banku Światowego

i rządów KWR (które mają – jak wiadomo - decydujący głos w

procesie podejmowania decyzji w Banku).

• Dopiero

drastyczne pogorszenie się na progu lat 80-tych sytuacji

ekonomiczno-społecznej i pojawienie się kryzysu zadłużenia w wielu

nienaftowych KSR (od Meksyku poczynając) spowodowało zmianę

strategii walki z ubóstwem, która – zdaniem Z. Kozak - była
lansowana i praktycznie wspierana przez Bank Światowy

od 1983

r.

• Ta zmieniona strategia zakładała dość szerokie

wykorzystanie instrumentów interwencjonizmu

państwowego na rynkach czynników produkcji, towarów i

usług, w sferze produkcji rolnej i przemysłowej,

technologii i oświaty, infrastruktury, polityki fiskalnej,

polityki świadczeń społecznej itp.

48

INTERWENCJONISTYCZNA
STRATEGIA OGRANICZANIA
UBÓSTWA W KSR

• W myśl zmienionej przez Bank Światowy strategii walki z nędzą,

polityka płacowa powinna zmierzać do zmniejszenia
ceny pracy

(tj. płacy) w KSR poprzez znoszenie płac

minimalnych i ograniczań swobody kształtowania płac
(narzucanych zwłaszcza przez branżowe układy zbiorowe),
zmniejszanie stawek podatków od wynagrodzeń oraz składek na
ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne.

•

Interwencja na rzecz spadku ceny kapitału

(w

szczególności w pracochłonnych dziedzinach produkcji ) polegać
powinna – według Banku Światowego - na

zwiększaniu

podaży środków finansowych ze źródeł wewnętrznych

poprzez stymulowanie oszczędności firm i zamożniejszych
gospodarstw domowych, upowszechnianie relatywnie tanich
kredytów bankowych i pożyczek udzielanych przez kasy i
fundusze oszczędnościowo-kredytowe (zwłaszcza mini-kredytów
dla małych i średniej wielkości firm), wprowadzanie dopłat
budżetowych do kredytów i ubezpieczeń kredytowych.

49

ZALECANE KIERUNKI
INTERWENCJI
W ROLNICTWIE I SFERZE
FISKALNEJ

• Według strategii zalecanej przez Bank Światowy, walce z nędzą

służy również

aktywne wspieranie przez władze

państwowe KSR rozwoju ich rolnictwa i przetwórstwa
rolno-spożywczego

poprzez realizację reform agrarnych,

wzmacnianie drobnych i większych gospodarstw farmerskich,
ułatwienia kredytowe dla rolników, rozbudowę sieci skupu płodów
rolnych i zaopatrzania rolników w środki produkcyjne,
gwarantowanie przez państwo minimalnych cen zbytu na produkty
rolne. Dopuszczano też możliwość subwencjonowania produkcji
oraz eksportu surowców rolniczych i artykułów żywnościowych.

• Z kolei, aby zapewnić KSR

większe dochody budżetowe

,

eksperci Banku Światowego rekomendowali wprowadzanie
podatku od nieruchomości i podatku spadkowego (zwłaszcza
wobec zamożniejszych warstw społecznych), obciążanie większym
podatkiem akcyzowym luksusowych towarów konsumpcyjnych
(zazwyczaj importowanych) oraz działania na rzecz większej
przejrzystości i poprawy ściągalności podatków.

50

PREFERENCJE PODATKOWE I
DOSTAWY BEZPŁATNE DLA
NAJBIEDNIEJSZYCH

• Natomiast w ramach

prorozwojowych i prospołecznych

zmian w polityce podatkowej KSR

zalecano ograniczanie skali

lub całkowite zwalnianie od opodatkowania konsumpcji

podstawowych artykułów spożywczych i usług (dostaw wody, energii

elektrycznej, rozmów telefonicznych, usług transportu zbiorowego

itp.), stosowanie zwolnień lub niskich stawek opodatkowania

dochodów najuboższych grup społecznych.

• Wśród rekomendowanych przez siebie instrumentów walki z

ubóstwem w KSR Bank Światowy wymieniał

bezpośrednie

dostawy przez państwo dóbr konsumpcyjnych dla

najbiedniejszych ludzi

na zasadach braku odpłatności lub po

preferencyjnych niskich cenach (dzięki dofinanowywaniu ze środków

budżetowych).

• Przykładowo chodzi tu o darmowe dożywianie dzieci i młodzieży w

szkołach, zapewnianie – obok bezpłatnych badań lekarskich –

darmowych leków zwalczających malarię, gruźlicę, czy AIDS,

nieodpłatne dostawy przez firmy państwowe elektryczności i wody

dla biedaków, tworzenie sieci sklepów państwowych sprzedających

po niskich cenach postawowe artykuły spożywcze i środki

higieniczne itp.

• Sporym mankamentem jest jednak trafianie części bezpłatnych lub

tanio sprzedawanych towarów w ręce osób nieuprawnionych.

51

REZYGNACJA Z
INTERWENCJONIZMU
NA RZECZ STRATEGII
PRORYNKOWEJ

• Dalsza ewolucja strategii rozwoju KSR, lansowanej przez Bank

Światowy, świadczy o tym, że zalecenia zwiększonego

interwencjonizmu państwowego miały charakter przejściowy.

• Biorąc pod uwagę nasilającą się powszechnie krytykę,

kierownictwo i eksperci Banku bardzo szybko, bo

już w drugiej

połowie lat 80-tych

porzucili poprzednią, interwencjonistyczną

wersję strategii na rzecz

strategii prorynkowej o

charakterze zdecydowanie liberalnym

.

• Towarzyszyło temu

odchodzenie w skali globalnej

, tj. nie

tylko w KSR, lecz także w KWR i w krajach socjalistycznych o

nakazowo-rozdzielczym modelu kierowania życiem gospodarczym,

od etatyzmu gospodarczego państwa

(polegającego na

działalności przedsiębiorstw państwowych, czyli – występowaniu

przez władze publiczne w charakterze przedsiębiorców),

rezygnacja z prób scentralizowanego planowania

rozwoju oraz ograniczanie skali administracyjno-

biurokratycznej regulacji państwowej

przy równoczesnym

podejmowaniu działań na rzecz liberalizacji, deregulacji i

prywatyzacji gospodarki oraz urynkowienia procesów rozwojowych.

52

11. UPOWSZECHNIENIE
POGRAMÓW
STABILIZACJO-
DOSTOSOWAWCZYCH
I PARADYGMATU RYNKOWEGO

• W końcu lat 80-tych kierownictwa MFW i Banku Światowego, przy

wsparciu aktywnym rządu USA, zapronowały władzom zadłużonych i
przeżywających trudności gospodarcze KSR

udzielenie pomocy

finansowej

w realizacji strategii wychodzenia z kryzysu

pod

warunkiem przyjęcia i wcielenia w życie programów

stabilizacji sytuacji makroekonomicznej i dostosowań

strukturalnych

. Programy te określone zostały zbiorczo przez J.

Williamsona mianem

konsensusu waszyngtońskiego

(Washington Consensus).

• Główne elementy nowej polityki stabilizacyjno-

dostosowawczej:

1) zapewnienie dyscypliny finansów publicznych i równowagi budżetu,

2) obniżenie stawek podatków, lecz poszerzenie bazy podatkowej,

3) koncentracja wydatków budżetowych na finansowaniu oświaty,

ochrony zdrowia i podstawowej infrastruktury ekonomicznej (przy

równoległym eliminowaniu subsydiów państwowych),

53

ZAKRES POGRAMÓW
STABILIZACJI
I DOSTOSOWAŃ STRUKTURALNYCH
(c.d.)

• Charakterystyka głównych elementów konsensusu waszyngtońskiego

(c.d.):

4) liberalizacja rynków kapitałowych i prywatyzacja sektora

finansowego,

5) wprowadzenie jednolitego i stabilnego kursu walutowego, uwolnienie

stóp procentowych i skuteczna walka z inflację (stabilizacja cen),

6) liberalizacja handlu zagranicznego (obniżka taryf celnych i znoszenie

protekcyjnych ograniczeń pozataryfowych),

7) prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, ochrona własności

prywatnej i ułatwienie działalności firmom prywatnym (zwłaszcza

poprzez deregulację gospodarki),

8) ochrona i przestrzeganie praw własności intelektualnej

(przemysłowej),

9) wspieranie i ochrona zagranicznych inwestycji bezpośrednich,

10) prowadzenie skutecznej polityki ekologicznej.

54

PRORYNKOWY I LIBERALNY
CHARAKTER KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO

• Według poglądów zwolenników konsensusu waszyngtońskiego,

mechanizm wolnego rynku powinien efektywniej i skuteczniej

sprzyjać stabilizacji, pobudzać procesy niezbędnych dostosowań

strukturalnych w KSR, jak też przyczyniać się do eliminacji

zacofania i ubóstwa niż zalecana poprzednio polityka

interwencjonizmu ekonomicznego państwa i protekcjonizmu.

• Zgodnie z tezami liberalnego paradygmatu, wewnętrzna sfera

procesu rozwoju ekonomicznego KSR powinna być zharmonizowana

z otwieraniem gospodarki na współpracę międzynarodową, tj. z

rozszerzaniem i liberalizowaniem zewnętrznych stosunków,

ponieważ optymalna alokacja zasobów i czynników wytwórczych

jest możliwa jedynie wtedy, kiedy istnieje presja konkurencyjna ze

strony rynku światowego.

• Podkreślając, że konieczna jest akceptacja przez społeczeństwa

poszczególnych KSR, realizowanej przez ich władze strategii i

polityki stymulowania rozwoju gospodarczo-społecznego, rzecznicy

liberalnego, rynkowego paradygmatu rozwojowego wskazywali na

pilną potrzebę demokratyzacji systemów politycznych, zwiększenia

roli organizacji pozarządowych, poszerzenia sfery wolności

obywatelskich oraz przestrzegania praw człowieka.

55

WYNIKI EKONOMICZNE
REALIZACJI
KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO

•

Realizacja polityki stabilizacyjno-dostosowawczej,

zgodnej z założeniami konsensusu waszyngtońskiego,

bezprzecznie skłoniła w praktyce rządy wielu KSR do

wcielenia w życie rynkowych reform gospodarczo-

społecznych i rezygnacji z protekcjonizmu na rzecz

większego otwarcia na kontakty ekonomiczne z

zagranicą.

•

Nie tylko ułatwiło to i przyśpieszyło globalizację i

liberalizację gospodarczą w skali globalnej, ale

przyczyniło się zarazem do poprawy efektywności

gospodarowania, do ożywienia rozwoju KSR i do

stopniowego ograniczania różnych przejawów

ubóstwa.

• Ale realizacji założeń konsensusu waszyngtońskiego towarzyszyły

nierzadko akcje protestacyjne ze strony niezadowolonych

związków zawodowych, lewicowych partii i ruchów społecznych.

56

12. W KIERUNKU KONSENSUSU
POSTWASZYNGTOŃSKIEGO

• Od połowy lat 90-tych nasiliła się ostra krytyka negatywnych

następstw społecznych i ekonomicznych programów stabilizacji i
dostosowań. Oskarżano je o pogłębianie nierówności społecznych,
zarzucając im za mało skuteczne zwalczanie nędzy, zbyt daleko
idącą liberalizację i dezintegrację gospodarki, nadmierne jej
otwieranie i utrwalanie zależności ekonomicznej KSR od
korporacji transnarodowych i rozwiniętych krajów Zachodu.

• Postulowano zatem zamianę konsensusu

waszyngtońskiego

konsensusem

postwaszyngtońskim

.

• Ten ostatni sprowadza się do łączenia mechanizmu

rynkowego z pewnym stopniem interwencjonizmu (lub
regulacji państwowej).

• Przypisuje równocześnie instytucjom oraz

uwarunkowaniom społecznym i ekologicznym
kluczową rolę w rozwoju gospodarczym.