PSYCHOLOGIA ZDROWIA
WYKŁAD 11.
Mechanizmy uzależnienia od
nikotyny, prewencja i
leczenie

Teorie psychologiczne i biologiczne dotyczące
uzależnienia od nikotyny
Psychologiczne i społeczne determinanty
utrzymywania palenia
Jak ograniczyć lub rzucić palenie: Programy
terapeutyczne dotyczące zmniejszania/rzucania
palenia
Jak nie zaczynać: prewencja przed rozpoczęciem
palenia wśród przedszkolaków i w szkole
podstawowej
Przykład interwencji: program dla młodzieży
dotyczący zapobiegania regularnemu paleniu
papierosów

Ilość papierosów wypalanych na osobę w ciągu roku:
Kraje o najwyszej ilości spalanych papierosów
(przeciętnie jest to 1800-2000)

Palenie wśród młodych ludzi w Polsce
(Tabak 2005)

Efekty palenia



Wzrost tętna o 10 do 25 uderzeń na min



Wzrost ciśnienia – 10-20 skurczowe, 5-15 rozkurczowe;

poprawa wydolnoścu serca (0.5 litra/min)



Przenikanie bariery krew-mózg w ciągu do 7 sekund



Tolerancja – obniżenie reakcji organizmu na podanie

takiej samej dozy substancji (więcej substancji potrzeba

by osiągnąć ten sam efekt



Po zapaleniu wysoki poziom nikotyny we krwi utrzymuje

się przez 20-30 min

; dlatego większość osób z

długoletnim uzależnieniem pali co 30-40 minut (ok 20-

30 papierosów dziennie)



Wzrost wydzielania kortyzolu i hormonu wzrostu

(poprawa wykonywania czynności + efekt podobny jak

przy stresie), wzrost wydzielania kwasu żołądkowego;

obniżenie poziomu hormonów płciowych (LH) oraz

jakości i ilości spermy

DLACZEGO PALIMY: bo jest szereg korzyści!

Teoria Pomerleau i Pomerleau

Palenie spełnia rolę neuroregulacyjną: u uzależnionych
nikotyna zmienia poziom acetylocholiny, epinefryny,
dopaminy, endorfin i wazopresyny->
Palenie sprawia, iż wzrasta wydzielanie neurohormonów

Poprawa zapamiętywania

–przy wzroście acetylocholiny,

norepinefryny, wazopresyny

Poczucie spadku lęku

– przy wzroście acetylocholiny

i beta endorfin; wzrost poczucia odprężenia

Poczucie przyjemności

– przy wzroście dopaminy i

norpinefryny

Lepsze wykonywanie zadań

– przy wzroście

norepinefryny i acetylocholiny

Palenie zwiększa stan relaksacji a jednocześnie mobilizacji
mięśniowej i energii

Palenie zwiększa zapamiętywanie, przyjemność,
obniża lęk i poprawia wykonanie zadań; przerwa w paleniu
->
spadek neurohormonów – spadek zapamiętywania,
poczucia przyjemności, wykonania zadań, wzrost lęku

Komponenty dymu papierosowego (ilość miligramów substancji
Na 1 papieros): wg listy – czad, dwutlenek węgla, amoniak, kwas
Cjankowy, acetylaldehyd, toluen, ...aceton, benzen

Toluen to
Rozpuszczalnik
do produkcji farb
i
rozcienczalników

Cyjanek:
silna trucizna,
Niestety bez
odtrutki

Amoniak:
To on sprawia
Że mocz śmierdzi

Formaldehyd-
Podstawowy
Składnik
Formaliny
(preprat do
konserwowania
martwych
zwierząt)

Co jest w
papierosach?

Kwas siarkowy –
Jest w akumulatorze
Twojego samochodu

PALENIE TYTONIU
KONSEKWENCJE ZDROWOTNE

Palenie tytoniu- związki:
Rak płuc (11,3:1), zawał mięśnia sercowego,
choroby naczyń obwodowych, przewlekła zaporowa choroba płuc,
zespół płucno-sercowy, tętniak aorty;
15% zgonów z powodu chorób wywołanych przez palenie;
nowotwory wargi, przełyku, języka, jamy ustnej, gardła, krtani (7:1),
żołądka, wątroby, trzustki (1,8:1), pęcherza moczowego (2,2:1),
nerek, szyjki macicy; zapalenie płuc, zwyrodnienie mięśnia sercowego,
nadciśnienie, miażdżyca, wrzodowa choroba żołądka i dwunastnicy

Prewencja: parkinsonizm, nowotwór błony śluzowej
macicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
osteoporoza

BIERNE PALENIE TYTONIU - KONSEKWENCJE

Palenie bierne: strumień główny i boczny dymu;
boczny może zawierać więcej składników szkodliwych;
trzecia co do częstości przyczyna zgonów,
której można zapobiec całkowicie;

Ryzyko zgonu z powodu Ch.U.K – 30% wyższe
17% raka płuc u nie palących występuje u biernych
palaczy

Wskaźniki
Śmiertelności
Wśród byłych
Palaczy i osób
Nigdy nie
Palących
1 = ryzyko
Takie same
Jak u nie
palących

Palacze

Byli palacze – lata abstynencji

nigdy nie palący

kobiety

mężczyźni

Eysenck, H. (1991).

Personality, stress,

and disease: An

interactional

perspective.

Psychological

Inquiry, 2, 221-232.

Ilość wypalanych dziennie papierosów

Procent
Zgonów
Z powodu
raka

Przyczyny przedwczesnej śmierci w

populacji nastolatków i młodych

dorosłych w Kanadzie, 1996

Palenie

samobójstwa wypadki AIDS Zabójstwa

PALENIE TYTONIU – czynniki sprzyjające

(przegląd Lindy Kozlovsky, 2001)

1) Osobowość?? 3-5% wariancji (

wyższa ekstrawersja,

wysoki neurotyzm, osobowość antyspołeczna,
bardziej zewnętrzne umiejscowienie kontroli

Typy osobowości palaczy –

palący dla

przyjemności (regulacji neurohormonalnej),

nie aprobujący palenia; palący w sytuacjach
społecznych

2) Presja rodziny i rówieśników

(wysoki wpływ

u młodych palaczy)

Mobilność społeczna

– awansujący społecznie rzucają

Płeć psychologiczna

(wysoki androgynizm)

Mass-media (reklamy)
Niskie podatki na papierosy

DLACZEGO TRUDNO RZUCIĆ

PALENIE TYTONIU - DLACZEGO NIE
RZUCAMY

Dlaczego trudno rzucić?

1)

Wzmocnienia pozytywne w otoczeniu

2)

Objawy abstynencyjne

Czynniki genetyczne – silniejsze objawy odstawienne

u osób o silnym uzależnieniu

3) Palenie

z przyczyn społecznych (palacze adolescenci)

Rozpoczynanie – adolescencja, pozytywny prototyp
palacza, dostosowywanie się do grupy społecznej
(podnoszące samoocenę), wpływ perswazji (marketing)
i rówieśników (71% papierosów wypalana w obecności
rówieśników; Taylor, 1995)

PALENIE TYTONIU - DLACZEGO NIE
RZUCAMY

Dlaczego trudno rzucić?

Teoria regulacji nikotynowej

– regulacji pH organizmu

Nikotyna jest zasadą

Kiedy kwasowość organizmu wzrasta powyżej pewnego
poziomu, chce się palić

Experymenty Schachtera i in:
Osoby które brały dużo witaminy C paliły więcej niż

te osoby które brały placebo

PALENIE TYTONIU
- DLACZEGO NIE RZUCAMY

Ponieważ palenie spełnia rolę
neuroregulacyjną
(por. Pomerleau i Pomerleau)

Efekty odstawienne dotyczą nastroju,
pobudzenia, zmęczenie, Zaburzenia snu,
dolegliwości układu trawienia, zmęczenie,
otępienie

Przeciętny
Poziom
Neurohormon
ów
U niepalącego

Poziom neurohormonów zależny od
palenia (u palacza)

Program profilaktyczny

“Czyste powietrze wokół

nas” (Szymborski i in.,1997)



Program
profilaktyczny dla
przedszkolaków
(grupa w
przedszkolu)

Program profilaktyczny

“Czyste powietrze wokół

nas” (Szymborski i in.,1997)



Zajęcia 1; Wycieczka –

spacery po okolicy i

obserwacja dymów – co

dymi?



Po wycieczce: dzieci

opowiadają – co dymi

najmocniej, co najsłabiej,

jakie kolory mają dymy



Rysunki – dzieci mają

narysować rzeczy które

dymią



Informacja – jak powstaje

dym i jaki jest nieprzyjemny

Program profilaktyczny

“Czyste powietrze wokół

nas” (Szymborski i in.,1997)



Zajęcia 2;

Jak się czuję kiedy coś

dymi



Wdychamy przyjemne zapachy



Rozmowa – jakie zapachy są miłe a

jakie nieprzyjemne



Zabawa w kwiatki (dzieci udają

kwiatki na czystym powietrzu,

potem do ogrodu wchodzi ktoś kto

pali papierosa – co się dzieje z

kwiatkami?



ZApoznanie z dinozaurem Dinkiem –

kolorowanie + piosenka o

dinozaurze

Program profilaktyczny

“Czyste powietrze wokół

nas” (Szymborski i in.,1997)



Zajęcia 3;

co się dzieje

gdy ludzie palą
papierosy

?



Piosenka o Dinku (kicha
przy paleniu)



Historyjka o podrózy
pociągiem (jak się czuł gdy
był w wagonie dla palących
i niepalących)

Program profilaktyczny

“Czyste powietrze wokół

nas” (Szymborski i in.,1997)



Zajęcia 4; Jak unikać
dymu papierosowego?



W Sali ukryte tabliczki z
zakazami palenia



Odszukanie tabliczek



Rysowanie własnego
znaczka „nie pal przy
mnie”

Program profilaktyczny dla

dzieci z końca szkoły

podstawowej (Szymborski i

in.,1996)



Klasa (20-30
osób);



5 zajęć po 45 min

Program profilaktyczny dla

dzieci z końca szkoły

podstawowej (Szymborski i

in.,1996)



Zajęcia 1; integracja, uzazsadnienie i

wzmacnianie postaw zobowiązujących

do niepalenia



Autoprezentacja + prezentacja

warsztatów



Palenie – jego etapy, co wiemy na

temat palenia

(burza mózgów)



Palenie nie jest normą obyczajową

(uczestnicy wypełniają tabelę

wskazującą czy ojciec, matka i

najbliższy przyjaciel palą – wykazanie

iż mniejszość osób ma wszystkie 3

osoby palące



Dlaczego ludzie palą

; dlaczego młodzi

ludzie zaczynają palić?

Program profilaktyczny dla

dzieci z końca szkoły

podstawowej (Szymborski i

in.,1996)



Zajęcia 2; funkcjonowanie
organizmu



informacje o układzie
oddechowym,



Ćwiczenie oddychania
przeponą



Co jest w papierosach



Skutki palenia (natychmiastowe,
dotyczące finansów, sprawności
fizycznej, zapachu)



Co nam daje niepalenie

Program profilaktyczny dla

dzieci z końca szkoły

podstawowej (Szymborski i

in.,1996)



Zajęcia 3;

treninig
aserytywności



Definicje +
ćwiczenia (bez i
w kontekście
palenia)

Program profilaktyczny dla

dzieci z końca szkoły

podstawowej (Szymborski i

in.,1996)



Zajęcia 4; Trudne sytuacje i

radzenie sobie z nimi



Jak się czujesz podczas

sytuacji trudnej

(duży rysunek

postaci ludzkiej i zaznaczanie

efektu stresu na niej)



Typy sytuacji trudnych (lista

dla uczestników,

kategoryzacja)



Burza mózgów –

radzenie

sobie z różnymi kategoriami

sytuacji trudnych

Program profilaktyczny dla

dzieci z końca szkoły

podstawowej (Szymborski i

in.,1996)



Zajęcia 5;

Negatywne myślenie o

sobie, zmiana na pozytywne

myślenie o sobie



Przyczyny negatywnego myślenia



Test - jaki jestem (czy myślę o

sobie pozytywnie czy negatywnie)



Pozytywne myślenie o sobie –

indukcja wyobrażeniowa z sugestią



Czego muszę się nauczyć w

kontaktach z innymi

PSYCHOLOGIA ZDROWIA
WYKŁAD 11.
Mechanizmy uzależnienia od
nikotyny, prewencja i
leczenie

Teorie psychologiczne i biologiczne dotyczące
uzależnienia od nikotyny
Psychologiczne i społeczne determinanty
utrzymywania palenia
Jak ograniczyć lub rzucić palenie: Programy
terapeutyczne dotyczące zmniejszania/rzucania
palenia
Jak nie zaczynać: prewencja przed rozpoczęciem
palenia wśród przedszkolaków i w szkole
podstawowej
Przykład interwencji: program dla młodzieży
dotyczący zapobiegania regularnemu paleniu
papierosów

Leczenie

uzależnienia

Skala Fagerstroma

(Heatherton i in., 1998) –

pomiar uzależnienia od

nikotyny



W jakim czasie po przebudzeniu sięga Pan/i po pierwszego papierosa?



 W ciągu 5 minut

 6 do 30 minut

 31 minut do 60 minut

Po 1

godzinie lub póżniej



Czy trudno się Panu/Pani powstrzymać od Palenia w miejscach,



gdzie jest to niedozwolone, na przykład w bibliotece, w kinie, itp.? tak  nie



Którego papierosa najciężej byłoby się Panu wyrzec?  pierwszego rano



pozostałych



Ile papierosów pali Pan/i dziennie

..............(wpisz przeciętną liczbę)



Czy pali Pan/i częściej w ciągu pierwszych godzin po przebudzeniu niż przez

resztę dnia

 tak  nie



Czy pali Pan/Pani podczas choroby, która zmusza Pana/Panią do leżenia w łóżku

 tak  nie

LECZENIE UZALEŻNIENIA

Leczenie (za: Taylor, 1995)

Nikotynowa terapia zastępcza

Nikotyna z gumy wchłania się dość wolno

i trzeba ją żuć w bardzo określony sposób);

raczej wspierająca terapię właściwą

Rapid smoking (zadymiony pokój,

ciepło, kilka papierosów jednocześnie,

głębokie zaciąganie, koncentracja na

negatywnym efekcie; 45-90% rzuca na 6-12 mcy)

Przewarunkowywanie (zegarek z brzęczykiem);

palenie tylko na sygnał dźwiękowy

Awersyjna: negatywne wyobrażenia

podczas relaksacji

Terapia awersyjna



Siedzisz przy biurku w swoim pokoju i przygotowujesz

materiały do zajęć, pisząc coś. Przed tobą na biurku widzisz

paczkę papierosów. To twoja ulubiona marka. Gdy piszesz,

odkładasz długopis i zaczynasz sięgać po papierosy. Gdy

sięgasz po papierosa zaczynasz czuć nudności i skurcze

żołądka. Zaczyna być ci niedobrze i kręci cię w brzuchu.

Czujesz, jakbyś miał zaraz zacząć wymiotowac. Gdy

dotykasz papierosów, gorzka ślina napływa do Twoich ust.

Gdy bierzesz papierosa z paczki kawałki jedzenia

podchodzą ci do gardła. Teraz jest ci bardzo niedobrze i

czujesz silne skurcze żołądka. Zaraz masz włożyć papierosa

do ust. Gdy wkładasz go do ust zaczynas zwymiotować,

Wymiotujesz na paczkę papierosów. Papieros w twoim ręku

staje się oślizgły i jest ppełen zielonych wymiocin. Czujesz

smród wymiocin. Całe biurko jest pełne wymiocin. Czujesz

jak gile wypływają ci z nosa. Twoje ręce są oślizgłe i pełne

wymiocin. Twoje ubranie jest pełne wymiocin. Wstajesz, by

oddalic się od biurka. Odwracasz się od papierosów i od

wymiocin. Jak się odwracasz od papierosów i od wymiocin,

czujesz się lepiej . Idziesz do łazienki i myjesz się i czujesz

się wspaniale gdy jesteś daleko od papierosów i od

wymiocin (Cautela, 1971)

PAPIEROSY: JAK RZUCAMY

Leczenie: Wskazania American Lung Association (1996)
1. Pal każdego papierosa tylko do połowy
2. Nie zaciągaj się głęboko każdym papierosem, zaciągaj
się następnym

3. Zmniejsz liczbę wypalanych papierosów
4. Przyklej kartkę do paczki papierosów
zapisuj co robisz przed i po zapaleniu

5. Sprawdź wzór palenia po kilku dniach
6. Decyduj: eliminuję określony papieros o określonej
porze dnia

7. Zacznij od rezygnacji z papierosa, z którego
najłatwiej ci zrezygnować
8. Kupuj paczki, nigdy kartony
9. Zaciągaj się głęboko przy co drugim wdechu

Plan ograniczania lub

rzucenia palenia wg National

Institute of Health (NIH)



1) Przemyśl rzucenie/ograniczanie:



Dlaczego warto rzucić/ograniczyć



Co jest w papierosie



Dlaczego warto bym palił mniej (moje za i

przeciw)



Wpływ palenia na Twoich bliskich



Dlaczego rzucenie jest takie trudne



Poziom uzależnienia od nikotyny (mierzona

Skalą Fagerstroma)



Bodźce wywołujące palenia



monitoring



2) Przygotowanie do ograniczenia

palenia (lub rzucenia):



Ustal datę



Powiedz innym o twoim planie



Przewiduj i planuj trudności które mogą się

zdarzyć



Ogranicz/Pozbądź się produktów

tytoniowych/zapalniczek/popielniczka



Porozmawiaj z lekarzem



Środki farmakologiczne które mogą pomóc

(SSRI)



Weź udział w programie rzucania palenia

Plan ograniczania lub

rzucenia palenia wg

National Institute of

Health (NIH)



3) Dzień ograniczenia/

rzucenia:



Staraj się być zajętym



Bądź daleko od palaczy i tego co ci

przypomina o paleniu



Radź sobie z głodem nikotynowym:

wynajdź nowe rzeczy którymi chciałeś

się od dawna zająć; pamiętaj o

natychmiastowych nagrodach; zaplanuj

sobie długoterminowe nagrody za

długoterminowe niepalenie



Symptomy głodu nikotynowego

Plan ograniczania lub

rzucenia palenia wg

National Institute of

Health (NIH)



Zdarzyło się zapalić mimo

planu?



Nie kończ papierosa



CO sprawiło że zapaliłeś? Pracuj nad

wyeliminowaniem tego czegoś



Symptomy głodu (wg DSM IV):



Poczucie przygnębienia



Kłopoty ze snem



Wściekanie się, frustracja,



Napięcie, lęk



Problemy z jasnością myślenia i koncentracją

Plan rzucenia palenia wg

National Institute of Health

(NIH)



4) Wytrwaj w

niepaleniu:



Walcz z głodem
nikotynowym (relaksacja,
palenie kadzidełka, wyjście
z pomieszczenia, plasterek
cytryny)



Nagradzaj się za niepalenie

Interwencje dopasowane do

odbiorcy



Dijkstra, De Vries, Roijackers i van Breukelen (1998) prowadzący docierają do

potencjalnych uczestników programu, np. przeprowadzając ankietę telefoniczną .

Interwencja składa się z krótkiego wywiadu oraz poradnika, który otrzymują

zainteresowani, dopasowanego do fazy zmiany zachowań zdrowotnych.



pacjent uzyskuje informacje o tym, jak zazwyczaj przebiega proces rzucania palenia

papierosów oraz informacje zwrotne na temat zmian w stosunku do poprzedniego

spotkania, nauki strategii które mogą być wykorzystane przy redukcji palenia,

(oczywiście, również dopasowanych do fazy zmiany zachowania) np. jak opóźnić

zapalenie papierosa o 30 minut; informacje, dotyczące tego jak radzić sobie z

negatywnymi konsekwencjami rzucenia palenia, których klient najbardziej się obawia;

instrukcje, jak radzić sobie z trudnymi społecznymi sytuacjami (np. ktoś proponuje

papierosa), które najczęściej spotykają daną osobę, jak radzić sobie z negatywnymi

emocjami pojawiającymi się w sytuacji niepalenia oraz z sytuacjami, które wyzwalały

nałóg palenia (np. picie kawy w czasie przerwy w pracy). Opisywane są sytuacje, w

których zwiększone jest prawdopodobieństwo ulegnięcia pokusie i podawane są

przykładowe opisy, jak sobie radzić z danymi pokusami.



Spotkania powtarzane sześć razy, co trzy miesiące



Badania wskazują na wyższą efektywność (wyższe raty abstynencji) interwencji wśród

osób, które biorą udział w zindywidualizowanej interwencji (Dijkstra i in., 1998).



Indywidualizacja programu dotyczy tego, czy odbiorca planuje lub jeszcze nie planuje

rzucić palenie, oczekiwań, jakie klient ma w odniesieniu do efektów rzucenia palenia i

przekonań o własnej skuteczności.