- PÓŹNA DOROSŁOŚĆ -

„Ludzie, którzy przyjmują
swoją starość, nie robiąc z
niej problemu, są młodsi
od tych, którzy chcą za
wszelką cenę zachować
swoją młodość”

Antoni Kępiński

Późna dorosłość to okres starzenia się
człowieka, nazywany tradycyjnie starością. Jest
to stan będący efektem starzenia się, ostatni
okres życia u ludzi. Starość ma przede
wszystkim wymiar biologiczny (fizjologiczny),
lecz także poznawczy, emocjonalny i społeczny.
 
Psychologia człowieka starego należy do
dziedzin stosunkowo młodych. Wzrastające
zainteresowanie problematyką starości
niewątpliwie wiąże się z demograficznym faktem
postępującego w coraz szybszym tempie
starzenia się społeczeństw najwyżej
rozwiniętych krajów świata.

Wg raportu Światowej
Organizacji Zdrowia
(WHO) z 7 kwietnia
1999 r., na świecie żyje:

• → 580 mln ludzi

powyżej 60 r.ż, w tym
355 mln w krajach
wysoko rozwiniętych

• → przewiduje się, że w

2020 r. ogólna liczba
ludzi starych osiągnie 1
mld, w krajach
najbogatszych
przekroczy 700 mln, co
stanowić będzie około
30% całej populacji.

GRANICE I KRYTERIA OKRESU

PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI

O ile łatwo jest wskazać koniec starości, którym

jest śmierć, o tyle trudno ściśle zdefiniować
początek starzenia się.

W opinii wielu autorów wiek graniczny to:
→ 70. r.ż. (Bromley)
→ 55 r.ż. (Przetacznik- Gierowska)
→ 60 r.ż. (Światowa Organizacja Zdrowia)

Periodyzacja okresu późnej

dorosłości:

1. Trzystopniowa skala
→ 60.-75. r.ż., 75.-90. r.ż., 90.r.ż i powyżej

(Światowa Organizacja Zdrowia, za:
Krzymiśnki)

→ 60.-70. r.ż., 70.-80. r.ż., 80.-90. r.ż. (Bochenek,

za: Rembowski)

→ 60.-65. r.ż., 65.-85. r.ż., 85. r.ż. i powyżej

(Levinson, Darrow, Klein, Birch, Malim)

2. Czterostopniowa skala
→ 60.-69. r.ż., 70.-74. r.ż., 75.-84.

r.ż., 85. r.ż i powyżej (Dzienio,
wg: Klonowicz)

3. Dwustopniowa skala

(S.Klonowicz)

→ starość właściwa
→ starość sędziwa (bez ścisłego

precyzowania granic)

Wielu autorów unika dalszego dzielenia etapu
późnej dorosłości, uzasadniając swoje
stanowisko tym, że obraz psychiki i zachowania
się człowieka dorosłego oraz starego
charakteryzuje się znacznym

indywidualnym

zróżnicowaniem

wskutek podlegania

wielorakim- historyczno- kulturowym i
pozanormatywnym- uwarunkowaniom, oraz
wskutek podstawowej złożoności wzorców zmian
rozwojowych (Baltes, Reese, Cavanaugh).

Trudności w ustaleniu jednoznacznego

progu starości oraz stadiów tego okresu

wynikają z:

• indywidualnego tempa starzenia się

• niejednolitego obrazu starości

• różnic preferencyjnych w wyborze kryteriów

starości

Najmniej sporne kryteria starości:

• kryterium biologiczne, określone przez uchwytne

zmiany funkcji fizjologicznych organizmu

• kryterium socjoekonomiczne, wynikające z

podporządkowania przestrzeni życiowej
współczesnego człowieka czynnikom
socjologicznym, instytucjonalnym oraz
ekonomicznym

• kryterium psychologiczne, najmniej precyzyjne,

obejmujące przeobrażenia w sferze procesów
psychicznych, osobowości oraz w sferze
subiektywnych doświadczeń

Kategorie wieku człowieka starego:

• wiek chronologiczny (kalendarzowy i

socjoekonomiczny)

• wiek biologiczny

• wiek psychologiczny

Biologiczny wymiar starzenia

się i starości

Z biologicznego punktu widzenia starzenie się to
zmiany wsteczne, czyli najogólniej mówiąc, jest to
zanik zdolności reprodukcyjnych komórek oraz ich
stopniowa degeneracja. Te organiczne zmiany
przebiegające na poziomie komórkowym
nawarstwiają się, co sprawia, że stają się one
uchwytne i widoczne około 60. roku życia.

Rozróżnia się dwa zasadnicze typy zmian:
1.

obniżenie sprawności fizycznej

2.

mnoga patologia

Obniżenie sprawności fizycznej

Przejawia się ono w ograniczeniu zdolności do wysiłku,
zwiększonej męczliwości i, jednocześnie, w ograniczeniu
aktywności oraz ogólnym spadku wigoru.
Jest to skutek deterioracji czynności organizmu, czyli
stopniowego słabnięcia funkcji wszystkich narządów ciała.

!UWAGA!

Wg testów laboratoryjnych w większości przypadków wymierne obniżenie

sprawności fizycznej jest konsekwencją chorób, a nie samego procesu
starzenia się. Wyniki badań dowodzą, że ludzie starzy, ale zarazem
zdrowi wypadają porównywalnie z wynikami ludzi młodych.

(Idąc dalej nie stwierdzono u ludzi starych (zdrowych) istotnych ubytków

mózgu – nieznaczny zanik istoty szarej nie powoduje zmian
czynnościowych.)

Mnoga patologia

Tym terminem określa się występowanie kilku
dolegliwości jednocześnie u tej samej osoby, a
spowodowane jest przewagą procesów katabolicznych nad
metabolicznymi (Krzymiński, 1993). Ma to ograniczający
wpływ na sprawność narządów ciała, a dodatkowo w
znacznym stopniu utrudnia rozpoznanie starości per se.

• u 80-85% ludzi po 60. roku życia występuje co najmniej jedna

choroba (z reguły przewlekła),

• u 30% osób w tej grupie wiekowej stwierdza się znaczne

pogorszenie słuchu (występujące częściej u kobiet niż u
mężczyzn),

• u 20% natomiast dochodzi do upośledzenia wzroku.

Najczęściej występujące choroby

somatyczne w starości:

1. choroby infekcyjne związane z obniżeniem

odporności organizmu,

2. choroby układu krążenia,
3. choroby układu oddechowego,
4. choroby układu pokarmowego,
5. choroby narządów ruchu,
6. choroby układu hormonalnego (tutaj głównie

czukrzyca).

Po 65. roku życia wzrasta prawdopodobieństwo

występowania chorób psychicznych.

Osłabienie czynności biologicznych organizmu

stanowi w konsekwencji podstawę zmian na

płaszczyźnie funkcjonowania społecznego i

psychologicznego. Skutki porównywane są ze

skutkami dojrzewania w okresie młodzieńczym

(Neugarten, Havighurst, Tobin, 1986).

Psychospołeczny wymiar

starości

Główne kategorie opisu sytuacji społecznej

człowieka w okresie później dorosłości:

• „strata”

• koszty starzenia się (aging losses)

Zdarzenia o charakterze straty wzbudzają silne

negatywne emocje, natomiast jeśli dotyczą wartości

związanych z codziennym życiem jednostki i dodatkowo

występują łącznie, to stają się zdarzeniami krytycznymi –

kryzysogennymi

kryzysogennymi.

Jednostka zmuszona jest wtedy do:
• zmiany dotychczasowych ustosunkowań wobec

rzeczywistości,

• przewartościowania celów,
• zmiany stylu życia,
• także do przyjęcia nowej koncepcji czy filozofii życia.
 

Wszystkie te elementy składają się na nową adaptację do
życia. Wg Levisona większość osób ma świadomość kryzysu,
jednak nieco odmiennego zdania jest Graber, który określa,
że 27-50% osób zauważa występowanie kryzysu, a zaledwie
5% osób jest świadomych psychologicznych kosztów
starzenia się.

Zdarzenia krytyczne w starości

Najczęściej występujące w późnej starości

zdarzenia krytyczne:

1)      utrata zdrowia, kondycji i atrakcyjności

fizycznej,

2)      utrata bliskich osób,
3)      utrata statusu społecznego i

ekonomicznego,

4)      utrata poczucia przydatności i prestiżu,
5)      zbliżająca się perspektywa śmierci.

Krytyczne zdarzenia związane z kryzysem starości zawsze są
dla jednostki wyzwaniem, źródłem nowych, trudnych zadań.
Sposoby ustosunkowywania się do nich (przystosowanie
wewnętrzne, „adjustment”) oraz sposoby rozwiązywania ich
(przystosowanie zewnętrzne, „adaptation”) wykazują istotne
zróżnicowanie indywidualne. Badacze tego problemu
podkreślają głównie wpływ stanu zdrowia na adaptację do
starości.

Reguła L. Rappaporta (1972): Reakcje na krytyczne
wydarzenia starości zależą od zakresu fizycznej deterioracji
oraz stopnia obniżenia statusu ekonomicznego.

Jako dowód przytacza badania R. Butlera, w których osoby
badane (47 mężczyzn między 65. a 91 rokiem życia), zdrowe
i żyjące w korzystnych warunkach materialnych, wykazywały
duża witalność, optymizm, poczucie humoru, twórczą
postawę do życia i niemal całkowity brak defektów w
funkcjonowaniu umysłowym.

Teorie adaptacji do starości

Na podstawie obserwacji zachowań społecznych
ludzi w wieku późnej dorosłości sformułowano
teorie, wyjaśniające mechanizm adaptacji do
starości:

a)      teoria aktywności,

b)      teoria wycofania się,

c)      teoria stresu starości.
 

Teoria aktywności (activity theory) – Neugarten,

Havighurst, Tobin, 1968

Zakłada, że naturalny proces starzenia się pozwala

jednostce na utrzymanie dotychczasowego

zaangażowania życiowego, gdzie osoby starzejące się

optymalnie to takie, które pozostają aktywne, obecne w

życiu społecznym. Będąc na emeryturze, znajdują

zastępcze zajęcia, substytuty utraconej miłości,

nawiązują też nowe więzi przyjacielskie.

Teoria wycofania się (disengagement theory) –

E. Cumming, W.E. Henry, 1961

Głosi, że to nie aktywność, lecz przeciwnie –

wyłączenie z życia społecznego stanowi

naturalną i funkcjonalnie ważną potrzebę

rozwojową człowieka w późnej dorosłości. E.

Cumming i W.E. Henry porównują, że wycofanie

się i pasywność są tak samo potrzebne starszym

ludziom do osiągnięcia równowagi psychicznej

oraz dalszego rozwoju osobowości, jak

młodszym potrzebne jest do tego celu pełne

uczestnictwo w życiu społecznym. Styl życia

wynikający z tej potrzeby nazwano stylem

„bujanego fotela (rocking chair style). Uznano

także, że sprzyja on introspekcyjnej analizie

wspomnień, reinterpretacji dawnych przeżyć i

odkrywaniu nowych znaczeń.

Teoria stresu starości (age-stress theory) –

Neugarten, Havighurst, Tobin, 1968

Teoria ta głosi, że krytyczne zdarzenia w życiu człowieka

starzejącego się, takie jak obniżenie ogólnej sprawności

oraz utrata dotychczasowego statusu społecznego i

materialnego, działają jak stresory (wewnętrzne lub

zewnętrzne zdarzenia lub bodzice, które wywołują stres).

Zmuszając człowieka do readaptacji, pozbawiają go

nabytych cech, upraszczają osobowość i obnażają

prawdziwą naturę oraz podstawową tendencję

behawioralną.

W wyniku stresu starzenia się dochodzi do rekapitulacji

cyklu rozwojowego, co przejawia się tym, że

najważniejszego znaczenia dla jednostki nabierają

czynniki, które znaczenie miały we wczesnym dzieciństwie

– dobrostan fizjologiczny i psychologiczny (poczucie

bezpieczeństwa) oraz potrzeba ogólnej stymulacji.

Typowym sposobem reagowania na stres starzenia się jest

zachowanie opisywane za pomocą metafory windy

(elevatory hipothesis) – manifestuje się ono w

przemienności reagowania: „piętro w górę, piętro w dół”.

Jednostka uczy się nowej formy zachowania, ale

natychmiast wraca do starego schematu.

Efektywna adaptacja do starości, czyli sztuka radzenia
sobie z problemami codzienności dzięki sprawowaniu
osobistej kontroli nad perspektywą starzenia się oraz
jakością życia w warunkach skumulowanego
doświadczenia utraty najważniejszych wartości (Baltes,
1990).

Podstawę adaptacji do starości stanowią:

1.

selektywna optymalizacja sprawności funkcji
psychicznych, tzn. podtrzymywanie przez
stymulację tych funkcji, które najwolniej ulegają
deterioracji;

2.

stopniowe podejmowanie działań kompensacyjnych;

3.

utrzymywanie optymizmu niezależnie od kosztów
starzenia

się

 

Wg Freunda (1997) wskaźnikiem adaptacji do
starości jest doświadczanie maksimum satysfakcji
przy minimum kosztów psychicznych.

Objawami nieprzystosowania zaś są:

        bierność,
        zależność,
        egocentryzm,
        roszczeniowa postawa wobec

otoczenia,

        ucieczka w fantazję,
        wrogość
        agresywność
        depresja

WYMIAR PSYCHOLOGICZNO-

PODMIOTOWY

W sferze psychologicznej zmiany rozwojowe
związane ze starzeniem się potwierdzają
najpełniej jedną z podstawowych tez
psychologii rozwoju w ciągu życia, zakładającą
wielowątkowy i wielokierunkowy charakter
rozwoju człowieka. Widać tu też najwyraźniej
współwystępowanie regresu i rozwoju.

ZMIANY W SFERZE

PERCEPCYJNO- MOTORYCZNEJ

- Z wiekiem wrażliwość zmysłów słabnie. Stwierdzone zostało,

że od około 40- 50 roku życia stopniowo podwyższa się próg
wrażliwości dla zmysłu wzroku, słuchu oraz smaku.

- W odniesieniu do procesów uwagi, tylko nieliczne badania u

ludzi starych wykazały osłabienie zarówno selektywności
uwagi jak i zdolności do jej koncentracji.

- Uniwersalnym i najpewniejszym psychofizycznym

wskaźnikiem starzenia się jest spowolnienie czasu
reakcji, u ludzi starszych wydłuża się czas reakcji na bodźce
wzrokowe i słuchowe oraz czas wykonywania czynności
zarówno prostych jak i złożonych. Wraz z wydłużeniem się
czasu reakcji postępuje ogólne obniżenie sprawności
psychomotorycznej.

ZMIANY W SFERZE PAMIĘCI I

ZAPAMIĘTYWANIA

- Z wiekiem obniża się zdolność zapamiętywania, przy czym

największy deficyt występuje w odniesieniu do pamięci

mechanicznej i bezpośredniej. Również pamięć

długoterminowa (wsteczna) ulega z wiekiem osłabieniu,

jednak w mniejszym stopniu niż pamięć bezpośrednia.
~ Wyniki badań nad pamięcią długoterminową ludzi starych

są korzystniejsze, gdy dotyczą zapamiętywania treści

ważnych dla

osoby badanej oraz treści interesujących

ją.
~ Z kolei modyfikatorem pamięci bezpośredniej jest czas

prezentacji

materiału pamięciowego oraz jego rodzaj.

Im dłużej trwa

ekspozycja informacji oraz im bardziej

wiążą się one z realiami życia (materiał sensowny), tym

lepsze są wyniki w testach

zapamiętywania.

 
- W zdolności rozpoznawania nie zostały stwierdzone żadne

istotne zamiany.

- Pamięć, decydująca o możliwościach uczenia się,

stanowi najbardziej czuły punkt w samoocenie
sprawności poznawczej ludzi starych. Funkcję tę
jednak można udoskonalić. Nawet osoby w 75 roku
życia, poddane treningowi umiejętności korzystania z
mnemotechnik, zdolne są do znacznego poprawienia
wyników zapamiętywania osiąganych w warunkach
presji czasowej. Według badań osoby w 67- 78 r. ż.
uzyskiwały, po specjalnym treningu zapamiętywania,
wyniki podobne lub identyczne z wynikami osób
młodych.

- Interesujące dane na temat pamięci ludzi starych opisuje D. Kramer i P.

Kahlburgh ( 1994). Badali oni zapamiętywanie przeczytanego tekstu i wpływ
myślenia dialektycznego na zakres pamięci oraz sposób odtwarzania
zapamiętanego materiału. W badaniu zastosowano Skalę Paradygmatów
( Paradigm Scale), zawierającą 27 zestawów trojakiego rodzaju poglądów:
dialektyczne, mechanicystyczne i neutralne. Przebadano 20 młodych
dorosłych i 20 osób między 62 a 70 r. ż.. Zadanie polegało na wyborze jednego
spośród trzech rodzajów poglądów.

~ Przykładem poglądów o charakterze dialektycznym były twierdzenia typu:
„ Człowiek rozwija się przez całe życie”
„Rozwój przebiega drogą rozwiązywania konfliktów praz pokonywania

przeciwności”

~ Poglądy o charakterze mechanicystycznym to np.:
„Osobowość człowieka dorosłego jest stała”
„Człowiek zostaje zdeterminowany przez środowisko we wczesnym

dzieciństwie”

Następnie badani odtwarzali treść przeczytanego tekstu. Osoby starsze
ujawniły znacząco więcej poglądów dialektycznych i mniej
mechanicystycznych niż osoby młodsze. Ponadto, co ważne z punktu widzenia
problematyki pamięci, osoby starsze, które w tekście paradygmatów
wykazywały poglądy typu dialektycznego, streszczały przeczytany tekst w
sposób bardziej uporządkowany, nadając mu strukturę hierarchiczną,
abstrahowały od szczegółów a zwracały większą uwagę na tematy ogólne,
wskazywały na elementy wspólne tekstów, a nie na to, co je różniło.

ZMIANY W SFERZE

INTELEKTUALNEJ

Rodzaje zmian
 
Badania nad inteligencją osób starych ukazują wielowątkowość

strukturalnych zmian psychologicznych, nasilających się z wiekiem. J.

Trempała wyróżnia zmiany, które dotyczą:

1-     poziomu ogólnej inteligencji
2-     relacji między zdolnościami składającymi się na inteligencję ogólną
3-     myślenia formalno- operacyjnego
4-     relacji między podstawowymi typami funkcjonowania poznawczego
 
- Zmiany w sferze inteligencji ogólnej, eksponowane przez klasyczny,

biologistyczny model starzenia się, wyrażają się w ilościowym spadku

sprawności funkcji intelektualnych mierzonych standartowymi

testami.

~ Na podstawie tego typu pomiarów wiadomo, że od około 60 r.

ż.

obniżeniu ulega tzw. ogólny iloraz inteligencji. Obraz profilu

intelektualnego nie upoważnia jednak do jednoznacznie

negatywnej oceny inteligencji ludzi starych.

Z jednej strony widać spadek takich zdolności, jak:
- myślenie indukcyjne
- wyobraźnia przestrzenna
- koordynacja wzrokowo- ruchowa
( są to sprawności diagnozowane przez podtesty bezsłowne

w skali Wechslera)

Spadek jest widoczny zwłaszcza wtedy gdy próby
przeprowadzone są w warunkach presji czasowej.
Deficyty mogą być już uchwytne u osób w 57 roku życia,
a stają się wyraźne po przekroczeniu 60 roku życia.

 

Największy spadek sprawności intelektualnej
zaobserwowano na około 5 lat przed śmiercią naturalną i
określono mianem spadku ostatecznego (terminal drop).

W procesie starzenia się rozpadowi ulegają przede wszystkim funkcje
inteligencji płynnej (tj. wrodzonej, zdeterminowanej cechami
biologicznymi, decydującej o przetwarzaniu informacji i stanowiącej
podstawę do nabywania nowych sprawności). Uważa się, że obniża się
ona z wiekiem przez specyfikę nowych zadań życiowych, przed jakimi
stają osoby starsze, zmianą wymagań społecznych oraz koniecznością
rozwijania innego rodzaju kompetencji niż te, które są potrzebne ludziom
młodym. Z kolei inteligencja skrystalizowana, nazywana też
społeczną, jako nabyta w toku uczenia się i gromadzenia doświadczenia,
wykazuje tendencję do wzrostu lub utrzymywania się na stałym poziomie.

Jakościowe zmiany w zakresie operacji

formalno- logicznych ludzi starych nie są

jednoznaczne. Trempała odnotował znaczne

zróżnicowanie wyników w tej dziedzinie. Autor

badań interpretuje ten fakt rosnącym wraz w

wiekiem wpływem czynników indywidualnych

oraz ukrytych zmiennych rozwojowych na

myślenie formalno- operacyjne. Okazuje się, że

im wcześniej wykształcona została jakaś

sprawność, tym wolniej zona zanika podczas

procesu starzenia się.

Czynniki wpływające na obraz

funkcji intelektualnych

Do czynników modyfikujących obraz zmian deficytowych w

sferze procesów intelektualnych należą:

- poziom wykształcenia
- charakter aktywności
- rodzaj rozwiązywanych problemów
- typ osobowości
- poziom aspiracji oraz rodzaj celów życiowych
 

W badaniach P. Baltes’a i S. Willysa udowodnione zostało, że
dzięki treningowi sprawności intelektualnych można uzyskać
znaczną poprawę wyników testowych. Nawet osoby powyżej
70 r. ż. są w stanie osiągnąć wyniki zbliżone lub wyższe w
stosunku do wyników osób młodszych.

Innego rodzaju czynnik modyfikujący obraz funkcji

intelektualnych ludzi starych związany jest z tzw. efektem

generacyjnym (birth cohort effect). W badaniach

sekwencyjnych stwierdzona została zależność pomiędzy

poziomem i jakością procesów poznawczych ludzi z

danego pokolenia a specyficznymi doświadczeniami oraz

wymaganiami „postawionymi” przez warunki społeczno-

kulturowe, charakterystyczne dla okresu, w którym dane

pokolenie żyło. Badania te wykazują, że osoby biorące w

nim udział w roku 1970 i osoby będące w tym samym

wieku, ale badane w roku 1975 uzyskały w testach

zdolności intelektualnych znacząco różne wyniki.

Dopiero po 70 r.ż. zaobserwowano względnie stały

wzorzec spadku sprawności funkcji inteligencji płynnej.

Na rozwój danej generacji (kohorty), na

wykształtowanie specyficznego kontekstu

życia oraz tym samym wpływu na cechy

osobowe mają wpływ warunki

historyczne, takie jak zmiana sytuacji

społeczno- gospodarczej, nowe

technologie (np. komputeryzacja),

migracje, tempo życia i inne. We

współczesnej psychologii rozwoju

człowiek charakteryzowany jest jako

istota rozwijająca się w stale

zmieniającym się świecie.

Kolejnym czynnikiem modyfikującym

poziom sprawności procesów

poznawczych, którego wpływ staje się

najbardziej znaczący w późnej dorosłości,

jest rodzaj rozwiązywanych

problemów.

Jeśli treść zadania wiąże się z realiami

życia, oraz stanowi element

doświadczenia indywidualnego, wówczas

jego rozwiązanie nie nastręcza badanym

takich trudności, jak rozwiązanie zadania

o charakterze abstrakcyjnym.

R. Pollac wykazał w badaniu eksperymentalnym, że

zdolność rozumowania dedukcyjnego utrzymuje się do

późnej starości (powyżej 82 r. ż.) Zadanie osób badanych

polegało na dokonaniu kategoryzacji opisów problemów

oraz podaniu odpowiedniego sposobu rozwiązania dla

każdego z nich. Nie stwierdzono istotnych różnic w

wynikach osób starszych w porównaniu z wynikami osób

młodszych. Różnice ujawniły się tylko w odniesieniu do

problemów, które zawierały treści wyzwalające silne

emocje (np. AIDS, alkoholizm, aborcja, handel bronią). Na

podstawie badań stwierdzono, iż:

- u ludzi starszych emocje odgrywają znacznie bardziej

znaczącą rolę zaburzając procesy myślenia dedukcyjnego,

- w warunkach nowych i stresowych osiągają oni wyższy

poziom pobudzenia, tym samym dłużej trwa u nich powrót

do stanu podstawowego,

- oraz nie potrafią oni skutecznie wyhamować emocji

Ludzie starsi są szczególnie podatni na

wpływy różnorodnych czynników-

zewnętrznych i wewnętrznych, oraz

okoliczność takich jak aktywność

jednostki czy sposób przeżywania przez

nią zdarzeń życiowych.

Zmiany w zakresie strategii poznania

 

 

W starości zmiany te są zasadniczo kontynuacją procesu

przekształceń rozpoczętych w dorosłości i polegają na

zwiększeniu się w rozwiązywaniu problemów udziału

myślenia:

- relatywistycznego- umożliwia subiektywną selekcję informacji

oraz dokonywanie wyborów w obliczu logicznie sprzecznych
systemów wiedzy, z których każdy jest wewnętrznie spójny,

- kontekstualno- dialektycznego- prowadzi do syntezy opozycji,

rozumienia na poziomie metapojęciowym oraz dostrzegania
sensu w bezsensownych, z racjonalnego punktu widzenia,

zdarzeniach.

Według G. Labouvie- Vief rozwój poznawczy w drugiej połowie
życia nie ma charakteru wertykalnego, oznaczającego
podporządkowanie emocji intelektowi, lecz horyzontalny, co
należy rozumieć jako ukierunkowanie podmiotu na równowagę i
integrację obu sfer poznania.
 
W drugiej połowie życia, lub też w późnej dorosłości nasila się
potrzeba sensu, odczuwanego subiektywnie jako oczywistość.
Wraz z tą potrzebą pojawia się nastawienie na zgodność:

- myśli i uczuć

- świadomości i nieświadomości

- kontroli wewnętrznej i zewnętrznej

- przekonań i działań

J. Pascal- Leone wyodrębnia jeszcze jedną,
najwyższą formę poznania, jest to poznanie
transcendentalne. Jego istotą jest zdolność do
abstrahowania od kontekstu życia, od jego
materialnej i pojęciowej osnowy, oraz
dokonywania niejako czystej konceptualizacji,
czy superabstrakcji. Jest to dochodzenie do
stanu, który we współczesnych nurtach
psychologii postjungowskiej bywa nazywany
stanem świadomości poszerzonej,
transpersonalnej lub też do stanu, opisywanego
przez tradycyjną filozofię idealistyczną jako stan
czystego rozumu.
Starość sprzyja osiąganiu takich stanów,
myślenie postformalne jest charakterystyczne
dla osób w pełni dojrzałych, o których mówi się
też że są mędrcami.

Rozwój poznawczy w późnej dorosłości

jest asynchroniczny a struktury

poznawcze względnie plastyczne i

otwarte, dzięki właściwościom myślenia

postformalnego. Celem rozwoju

poznawczego na tym etapie jest osiąganie

integracji dwóch systemów poznania:

racjonalnego (intelektualno-

analitycznego) oraz pozaracjonalnego

(emocjonalno- intuicyjnego).

OSOBOWOŚĆ LUDZI STARYCH

Poglądy E.Eriksona
Starość wg niego przypada na ostatnie,

VIII stadium rozwoju. Specyfika tegoż
stadium określa stany:

„ integracja vs rozpacz”

INTEGRACJA

 Integracja to „stan umysłu skoncentrowany na osiągnięciu

poczucia harmonii oraz sensu”. Stanowi temu towarzyszy

nienarcystyczna miłość oraz akceptacja siebie i własnego

cyklu życia jako czegoś jedynego, niezastępowanego.

 Osiągnięcie integracji jest równoznaczne z odkryciem

sensu życia oraz przekonaniem o wartości własnej drogi

życiowej mimo świadomości, ze mogłaby ona przebiegać

inaczej.

 Integracja jest rezultatem długotrwałego procesu

przechodzenia przez siedem wcześniejszych stadiów

rozwoju ego, jest nagroda za dobrze przeżyte życie.

 Pozytywny przejaw integracji to brak lęku przed śmiercią;

człowiek o zintegrowanej osobowości staje się gotowy do

odejścia, jak po dobrze spełnionej misji.

ROZPACZ

 Stan rozpaczy sygnalizowany jest wzmożonym

lękiem przed śmiercią przez osoby, które nie
potrafią zaakceptować swojego życia, już nie
mogą go zmienić.

 Stan ten zauważalny jest u osób pełnych żalu,

poczucia winy, m.in. z powodu porzucenia
powołania na rzecz kariery, z powodu życia
nienagannego, bez wielkich błędów, ale i
pozbawionego pasji, zaangażowania.

Poglądy Ch.Bűhler

Bűhler badała starość w dwóch

okresach: od 65. Do 80. r.ż. i od 80.

r.ż. do śmierci.

I OKRES

 Samospełnienie jest tematem wiodącym tego

okresu. Stanowi ono rodzaj poczucia, że
własne życie jako całość było wartościowe, że
głowne cele życiowe zostały osiągnięte.



Poczucie spełnienia jest szczególnie ważne

dla osób, które są przeświadczone o tym, że
powinny angażować się w realizację wartości
wyższych.

II OKRES

 Dominuje w nim regres do najwcześniejszych

etapów rozwoju oraz koncentracja na
zaspokajaniu podstawowych potrzeb
fizjologicznych.



Akceptacja śmierci i oczekiwanie na nią.

CZY OSOBOWOŚĆ CZŁOWIEKA

STAREGO RÓŻNI SIĘ OD

OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

MŁODEGO?

W odniesieniu do sfery cech osobowości:

  Stabilność wykazują: otwartość na doświadczenie, sztywność zasad

postępowania, konfliktowość, ekstrawersja(m.in. towarzyskość, żywość,
aktywność), neurotyzm(lęk,

przygnębienie, niska samoocena).

Bad. Costa, McCrae , za : Cavanaugh

  Zmienność wraz z wiekiem takich cech jak: pewność siebie, zainteresowania

poznawcze, ciepło wewnętrzne.

Bad. Cavanaugh.

  Zmienność osobowości, przy jej generalnie wysokiej stałości dotyczy

następujących cech: motywacja osiągnięć, poziom aktywności, rodzaj
zainteresowań, przy czym zmienność ta jest charakterystyczna dla osób, które
wcześniej doznały traumatycznych przeżyć.

Bad. J.Birren

  Podwyższona ekstrawersja u osób starszych.

Bad. M.Linn, K.Hunter

  Nie ma statystycznie istotnej różnicy między poziomem ekstrawersji u ludzi

starych i młodych.

Bad. Susułowska

W odniesieniu do sfery potrzeb i postaw:

  Ludzi starych cechuje bierność oraz zależność od otoczenia.
  Wykazują niską w porównaniu z osobami młodymi pewność siebie,

natomiast podwyższoną potrzebę spokoju i bezpieczeństwa, a także

wysoki poziom lęku przed osamotnieniem(wysokiemu poczuciu

osamotnienia towarzyszy wzmożona agresywność).

  Ludzie starzy unikają innowacji i zmian, maja nasiloną potrzebę bycia

akceptowanymi, przy równocześnie niskiej ocenie możliwości sprostania

wymaganiom otoczenia.

Bad. M. Cichocka

  Lęk przed osamotnieniem, poczucie bezradności u ludzi starszych.

Bad. N.Hess

  Podporządkowująca i wycofująca postawa ludzi starych jako przejaw

instynktu samozachowawczego.

Bad. S. Krzymiński

  Typowy stary człowiek ma niskie poczucie jakości życia, rozumiane jako

„ocena tego co zrobiłem, robię i co będę robić w życiu”.

Wg M. Cichockiej

  Ludzie starzy oddają się działalności charytatywnej, opiece nad innymi

,pracy na rzecz wspólnoty, angażują się w życie polityczne i religijne.

Wg A. Himsel

 

MĄDROŚĆ LUDZI

STARYCH



Mądrość pragmatyczna

 

 

-Obejmuje doświadczenie, rozsądek, to mądrość ujmowana z

perspektywy poznawczej, nie obejmuje tego aspektu

mądrości, który najczęściej rozpoznawany jest u ludzi

starych, mających opinię mędrców.

 

-Mądrość pragmatyczna daje poczucie bezpieczeństwa i

pewność siebie, związana jest z aktywnością i

uczestniczeniem w życiu społecznym. Stanowi naturalną

konsekwencję doświadczenia życiowego.

 
 

 Mądrość duchowa (transcendentna czy

tez transpersonalna)

 - Ujawnia się w sytuacjach niepewnych i dlatego wymaga intuicji, wczucia oraz

wglądu w całą sytuację. Możliwe jest to wtedy, gdy uczucia oraz myśli

podmiotu tworzą całość wraz z działaniem.

 
- Mądrość duchowa daje poczucie sensu życia niezależnie od okoliczności, spokój

wewnętrzny. Wiąże się z pasywnością i wycofaniem z życia społecznego.

 
- Osoba osiągająca mądrość transcendentną wykazuje nieoceniające nastawienie

do biegu zdarzeń, innych ludzi oraz do samej siebie. Cechuje ją pogoda ducha

wyrozumiałość oraz pokora. Potrafi z łatwością rozstrzygać dylematy.

 
- Osiągniecie tej mądrości wymaga wspomagających warunków takich jak:
1-bogactwo doświadczeń, w tym doświadczenie przemijania, utraty dóbr,

wyzbycie się złudzeń co do możliwości kontrolowania zdarzeń oraz możliwości

pełnego kierowania własnym życiem

2-wycofanie się z aktywnego życia zawodowego, towarzyskiego, rodzinnego bez

poczucia żalu, a poczuciem niezależności.

3-prosty tryb życia, wzmacniający charakter codziennych czynności
4-spadek energii życiowej i osłabienie biologicznych popędów, co sprzyja refleksji

pomaga w kontemplacji.

 

OSTATNI ETAP ŻYCIA- PROBLEM

UMIERANIA I ŚMIERCI

→ Psychologiczna wiedza na temat śmierci i umierania obciążona jest

szczególną dozą niepewności, gdyż dotyczy jedynego w swoim
rodzaju doświadczenia, którym nie można dzielić się z innymi,
nieznanego badaczowi z autopsji i trudnego do empirycznego badania
przede wszytskim ze względów etycznych oraz technicznych.

 
→ Filozofowie egzystencjalni oraz psychoanalitycy uważają

śmierć

za

najpotężniejsze źródło motywacji ludzkich działań

, a

strach przed

śmiercią

, za

źródło poszukiwania sensu życia

oraz podstawowy motor

mechaniżmów obronnych, np. ucieczki i samooszukiwania.

 
 
→ Należy odróżnić

śmierć- jako przerwanie życia

(E. Kübler- Ross), od

śmierci, która jest niejako naturalnym jego końcem

, następuje w

wyniku starości

FAZA PRETERMINALNA

Krytycznymi zjawiskami fazy preterminalnej są:

→ powrót do przeszłości i reinterpretacja

doświadczenia

→ lęk przed śmiercią

Powrót do przeszłości

→ człowiek u schyłku życia w naturalny sposób dąży integracji psychiki, do

zsynchronizowania myśli i uczuć, treści świadomych i nieświadomych, do

uporządkowania wartości (Jung i Erikson)

→ Gaucher twierdzi, że starzenie się jest nie tyle rozstawaniem się z życiem, ile

nadawaniem mu nowego sensu. Odwołuje się on do koncepcji R.Spitza,

zgodnie z która, dla każdego etapu rozwojowego człowieka

charakterystyczny jest specyficzny czynnik wiążący i strukturalizujący jego

doświadczenie. Dla okresu starości takim czynnikiem jest właśnie śmierć.

Jej zbliżająca się perspektywa uwalnia i aktywizuje treści doświadczenia,

często traumatyczne, które dotąd były przez podmiot marginalizowanie i nie

włączane do systemu wiedzy aktywnej ze względu na zbyt duże koszty

psychiczne. Wizja śmierci pełni rolę „spustu”, który odblokowuje te treści i

włącza do świadomości, uruchamiając proces nowej organizaji całego

doświadczenia, w wyniku czego może wyłonić się nowy sens przeżytego

życia. Odnajdywanie sensu życia dokonuje się przez reinterpretację

doświadczenia i konsolidację reaktywowanych treści; jest ono

równoznaczne z osiąganiem stanu psychologicznej pełni. Wtedy to człowiek

jest gotowy do rozstania się z życiem bez żalu i bez lęku.

→ R. N. Butler wyjaśnia mechanizm powrotu do przeszłości w ostatniej fazie

życia

teorią kryzysów

. Twierdzi on, że przed śmiercią człowiek zadaje sobie

pytania dotyczące tożsamości oraz sensu życia:

„Kim jestem?”, „Co moje

życie wniosło do ogólnego dobra?”, „Jakie popełniłem błędy?”

. Pod naporem

tych pytań człowiek zmuszony jest do dokonania bilansu życiowego.

→ Gerontologowie twierdza, że

poczucie winy

, które jest konsekwencją rewizji

przeszłości oraz wysiłku zmierzającego do uporządkowania całości

doświadczenia, to osiowy objaw psychoz starych ludzi.

Lęk przed śmiercią.

Problem lęku przed śmiercią nie znajduje jednoznacznego rozstrzygnięcia w

badaniach empirycznych.

• → K. Wolff stwierdził u 240 pacjentów, że lęk przed śmiercią jest

istotnym, choć nie zawsze bezpośrednio ujawnianym stanem pacjentów
terminalnych. Wg niego tylko pacjenci schizofreniczni nie boją się
śmierci.

• → R. Kastenbaum i A. Weisman nie stwierdzili szczególnie nasilonego

lęku u 80 pacjentów

• → większość klinicystów zgodnie uznaje, że tym, co tłumi ekspresję lęku

śmierci, równocześnie nasilając go, jest atmosfera domów opieki

• → Bühler i Erikson traktują wzmożony lęk przed śmiercią jako przejaw

braku integracji osobowości oraz nieodnalezienia sensu przeżytego życia

• → M. Lieberman sformuował problem symptomów zbliżającej się śmierci

w terminach woli życia

• →

lęk przed śmiercią bywa łagodzony przez poczucie sensu przeżytego

życia.

 

PODSUMOWANIE

1.

→ późna dorosłość jest okresem specyficznym, wieńczącym całość

wcześniejszych zmian i pozwalający dostrzec nadrzędny cel rozwoju

2.

→ zmiany w funkcjonowaniu człowieka starego są wielowymiarowe,

przebiegają w sferze biologicznej, psychospołecznej oraz psychologiczno-

podmiotowej

3.

→ adaptacja do starości jest ważnym zadaniem rozwojowym, nie stanowi

jednak nadrzędnego celu rozwoju człowieka

4.

→ zgodnie z ogólną teorią kryzysów, pozytywne rozwiązanie kryzysu starzenia

się powinno doporowadzić do przejścia jednostki na wyższy poziom rozwoju i

wyłonienia się jakościowo nowej formy życia psychicznego

5.

→ efektywna adaptacja do starości związana jest z mądrością pragmatyczną

jako cechą rozumu, natomiast dalszy rozwój podmiotowy- z mądrościa

transcendentną

6.

→wspólną podstawę mądrości pragmatycznej oraz mądrości transcendentnej

stanowią operacje postformalne, cechujące aparat poznawczy ludzi w drugiej

połowie życia

7.

→ przejawem mądrości transcendentnej jako rezultatu rozwoju podmiotowego

jest równowaga psychiczna, ostatecznie zaś- brak lęku przed śmiercią

PREZENTACJA

WYKONANA PRZEZ:

Katarzyna Dominik

Karol Gorlak

Paulina Iglewska

Marta Kmińska

wykładowca prowadzący:

dr Ewa Czaplewska

Gdańsk, 22 stycznia 2008r.