Metodologia nauk
społecznych

Socjologia krytyczna



Struktura wykładu



1. Korzenie podejścia



Ch.W. Mills



Szkoła Frankfurcka (Horkheimer, Adorno)



2. Postulaty postępowania badawczego



3. Współcześni przedstawiciele podejścia
krytycznego



4. Krytyczna analiza dyskursu (CDA) Teun van Dijk

Korzenie podejścia
krytycznego



wywodzi się z tradycji markistowskiej



rozwijała się w XX wieku w Europie i USA



przedstawiciele: Charles Wright Mills;

M.Horkheimer; J.Habermas; (szkoła frankfurcka)



zdaniem klasyków podejścia krytycznego (np.

Max Horkheimer) podstawową funkcji nauki jest

krytykowanie tego, co zastane, co dominujące

w społeczeństwie - tzn. krytykowanie z punktu

widzenia dotąd nie zrealizowanych możliwości.

Również kontynuatorzy tego podejścia

(np.Habermas) twierdzą, ze krytyka zjawisk

dominacji w społeczeństwie to podstawowe

zadanie socjologii krytycznej;

Zadania socjologa



-socjolog powinien więc stale utrzymywać

krytyczny stosunek go istniejącego

społeczeństwa, powinien odmawiać uznania

ustabilizowanych struktur społecznych,

instytucji i kultury itp.



- socjolog powinien poddawać

bezkompromisowej krytyce społeczne,

ekonomiczne i polityczne procesy zachodzące

w społeczeństwie, w którym żyje;



- socjologia krytyczna ma za zadanie dotarcie

do korzeni rzeczy (podpowierzchniowych

zjawisk) i odsłonięcie ich; musi raczej

kwestionować społeczeństwo samo w sobie niż

akceptować je jako coś raz na zawsze danego;

Zadania socjologa



konieczne jest więc, by socjolog
wypracował w sobie intelektualną
samodzielność. Skoro bowiem nie
akceptuje istniejących form
społecznych jako form jedynie
możliwych, skoro poddaje
społeczeństwo krytyce, to nie wolno
mu uznać tradycyjnych definicji
problemów społecznych jako jedynie
trafne

Zadania socjologa



socjologowi krytyczni szczególnie koncentrują swoją

uwagę na badaniu nierówności społecznych i

niesprawiedliwości, położenie mniejszości społecznych

czy też problem marginalizacji i nędzy;



-socjologowie powinni też patrzeć na społeczeństwo jako

na wyodrębnioną całość, składającą się ze wzajemnie

powiązanych części



-powinni też zwracać uwagę na aspekt historyczny

społeczeństw, czyli na miejsce danego społeczeństwa w

dziejach (analiza mechanizmów przemian; analiza

czynników dynamizujących społeczeństwo)



- badacz należy do społeczeństwa, w którym żyje, i nie

powinien o tym zapominać. Nie jest jednak wyłącznie

„zwyczajnym członkiem społeczeństwa”, ponieważ ma

większą niż inni wiedzę o społeczeństwie. Dlatego też ma

większą możliwość formułowania rad i zaleceń;

Pierwsze podejścia krytyczne –
Ch.W.Mills



Pochodził z Teksasu, z rodziny farmerskiej,
podejmował problemy społeczeństwa
amerykańskiego w II poł. XX wieku (po II
wojnie światowej); zajmował się wyraźnie
rysującymi się podziałami społecznymi na
elitę i masy. Jego zdaniem elita koncentruje
coraz więcej bogactwa, władzy politycznej i
militarnej, natomiast masy są coraz bardziej
zatomizowane, bezwolne i konformistyczne.
Nie mają one ani ochoty, ani możliwości
odrodzenia demokracji w Ameryce .

Pierwsze podejścia krytyczne –
Ch.W.Mills



Drugi problem, jakim się zajmował, to wyścig zbrojeń i

zmierzanie świata do nowej katastrofy wojennej. Prace

Millsa są ostrą krytyką całego społeczeństwa za bierność

wobec tych zagrożeń, do których doszedł potem jeszcze

amerykański imperializm;



Mills zajmował się też krytyką samej socjologii, był w

latach 50-i 60-tych XX wieku najczęściej dyskutowanym i

czytanym socjologiem amerykańskim. Miał sporo wrogów -

zarówno wśród przedstawicieli establishmentu

ekonomicznego i politycznego jak i wśród przedstawicieli

środowisk akademickich;



omawiany czas - lata 50-te i 60 te XX wieku, to również

ruchy wyzwoleńcze w USA (przekonanie, że społeczeństwo

jako takie zniewala ludzi - powstają ruchy wyzwolenia

kobiet, ruchy obrony mniejszości seksualnych);

Wywoływało to zakrojoną na szeroką skalę dyskusję

akademicką

Pierwsze podejścia – Szkoła
Frankfurcka



pierwsze pokolenie przedstawicieli teorii

krytycznej zwane jest szkołą frankfurcką



data powstania -1923 - utworzenie

frankfurckiego Instytutu Badań Społecznych

(program uwolnienia ludzi od przemocy, jaką

zrodził faszyzm, jak również od innych

problemów związanych z ekspansją państwa,

rozprzestrzenianiem się biurokracji).



przedstawiciele Horkheimer i Adorno

(wykorzystanie elementów Marksowskich i

Weberowskich)

Współcześni przedstawiciele
podejścia krytycznego – Jurgen
Habermas



współczesny przedstawiciel szkoły frankfurckiej



teoretyk niemiecki; wyznacza socjologii nowe

zadania rozwijając swoją koncepcję socjologii

krytycznej;



autor teorii działania komunikacyjnego,

przywiązuje szczególną rolę do badania zjawisk

komunikacyjnych; (osobiste doświadczenia

przyczyniają się do zainteresowań badawczych)



zasadniczym spoiwem społeczeństwa - działania

o charakterze komunikacyjnym, czyli takie, które

nakierowane są na uzyskanie porozumienia;

Współcześni przedstawiciele
podejścia krytycznego – Jurgen
Habermas



jego program, jaki wysunął jest oparty na pewnej koncepcji

społeczeństwa przyszłości. Jego wizja dobrego społeczeństwa

charakteryzuje się takimi cechami jak dyskurs i konsens

(idealna sytuacja komunikacyjna, wolna od wszelakich

zakłóceń)



dobre społeczeństwo to też takie, w którym wszyscy jego

członkowie zajmują się problemami politycznymi (sfera

publiczna, polityczna - ważniejsza nawet niż ekonomiczna)



celem nauk społecznych jest rozpoznawanie ukrytych, ale

realnie istniejących form zniewolenia społecznego i przymusu,

które badacz społeczny powinien ujawniać. Ich identyfikacja

ma na celu umożliwienie obywatelom (członkom

społeczeństwa) wyzwolenie się spod ich wpływu, czyli

emancypację. Nauka społeczna przekłada się więc na cele

praktyczne, zaś badacz świadomie staje po stronie

krzywdzonych.

Współcześni przedstawiciele
podejścia krytycznego –
M.Foucault



francuski poststrukturalista



- reprezentuje podejście krytyczne, ale też przyczynia się do

rozwoju postmodernizmu; Szacki: nie bez racji traktowany

jest jako jeden z ważniejszych poprzedników

postmodernizmu, a nawet jako jego przedstawiciel (choć sam

nigdy nie chciał być zaszufladkowany do żadnego z nurtów);



Foucault proponował demaskowanie ukrytych stosunków

władzy tkwiących w języku za pomocą tzw. archeologii słowa,



głównym polem zainteresowań Foucaulta, a zarazem

przedmiotem jego archeologii, rozumianej jako „dokopywanie

się ukrytych znaczeń”, są systemy ludzkich wypowiedzi, czyli

właśnie dyskursy.



Współcześni przedstawiciele
podejścia krytycznego –
M.Foucault



język jest nasycony przemocą; trzeba ją
więc demaskować;



angażował się społecznie i politycznie -
z tym, że w odróżnieniu od dwóch
poprzednich autorów, nie dał jakieś
gotowej recepty na problemy, które
dostrzegał w przestrzeni dyskursywnej
danego społeczeństwa, stąd jego teoria
krytyczna ma nieco inny wydźwięk.

Krytyczna analiza dyskursu –
CDA
Teun van Dijk



Źródła CDA i historia powstania



Główny przedstawiciele



Podstawowe założenia