ROZDZIAŁ 5.

TEORIE TEMPERAMENTU SKONCENTROWANE NA

CZŁOWIEKU DOROSŁYM, C.D.

5.2.

TEORIA POSZUKIWANIA DOZNAŃ

• Marvin Zuckerman, pod wpływem koncepcji Hebba (1955) o

istnieniu optymalnego poziomu aktywacji, stwierdził istnienie
różnic indywidualnych w optymalnym poziomie stymulacji,
który warunkuje pozytywny stan emocjonalny.

• Na różnice w optymalnym poziomie stymulacji wpływają

czynniki sytuacyjne oraz reaktywność ośrodkowego i
autonomicznego układu nerwowego.

• Czynniki powyższe decydują o względnie stałych różnicach

indywidualnych w zapotrzebowaniu na stymulację (Zuckerman, 1979).

• Cechę, która wyraża tendencję do poszukiwania lub unikania

stymulacji Zuckerman nazwał poszukiwaniem doznań (sensation
seeking).

• Źródłem stymulacji jest nie tyle wartość fizyczna bodźców, ile ich

znaczenie uwarunkowane indywidualnym doświadczeniem.

5.2. ZUCHERMANA TEORIA POSZUKIWANIA

DOZNAŃ, c.d.

• Zuckerman przypisuje cesze poszukiwania doznań silne

podłoże biologiczne i dostrzega jej istnienie w świecie zwierząt,
definicja tej cechy odwołuje się do specyficznie ludzkich
doświadczeń. Zgodnie z nią (Zuckerman, 1994, s. 27):

– Poszukiwanie doznań to cecha zdefiniowana przez poszukiwanie

zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń
oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego
i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń.

• Na podstawie badań psychometrycznych Zuckerman (1979)

wyodrębnił cztery czynniki wchodzące w skład cechy
poszukiwania doznań. Są to:

– poszukiwanie grozy i przygód,
– poszukiwanie przeżyć,
– rozhamowanie i
– podatność na nudę.

5.2. CZYNNIKI POSZUKIWANIA DOZNAŃ

• Poszukiwanie grozy i przygód

(Thrill and adventure seeking, TAS)

przejawia się w zamiłowaniu do aktywności na świeżym powietrzu i
zajęć fizycznie ryzykownych, w chęci uprawiania podniecających
rodzajów sportu.

• Poszukiwanie przeżyć

(Experience seeking, ES)

wyraża się w

nonkonformistycznym stylu życia angażującym umysł i zmysły -
przykładem są takie rodzaje aktywności, jak nieplanowane podróże,
szukanie niezwykłego towarzystwa, sięganie po narkotyki.

• Rozhamowanie

(Disinhibition, Dis)

to tendencja do rozładowywania

się i poszukiwania odprężenia w takich zachowaniach, jak picie
alkoholu, seks, hazard, „hulaszczy" tryb życia. Jest to cecha
najsilniej uwarunkowana biologicznie.

• Podatność na nudę

(Boredom susceptibility, BS)

objawia się awersją

do powtarzania doświadczeń, do rutynowej pracy, do nudnych
ludzi. Jej wskaźnikiem jest reagowanie niepokojem na monotonię.

Narzędzia pomiaru PD

• Zuckerman (1979) opracował kilka wersji kwestionariuszy

służących do pomiaru wyżej opisanych cech.

• Wśród nich największą popularność zdobyły dwa narzędzia znane

jako Skala Poszukiwania Doznań (Sensation Seeking Scale,
SSS) - wersja IV i V.

• Obie wersje składają się ze skal o nazwie analogicznej do

wyodrębnionych czterech czynników poszukiwania doznań - TAS,
ES, Dis i BS.

• Różnica między nimi polega na tym, że kwestionariusz SSS-IV

zawiera ponadto ogólną skalę poszukiwania doznań, podczas gdy
SSS-V złożony jest jedynie z czterech skal, natomiast uzyskana z
nich suma wyników informuje o ogólnej tendencji do
poszukiwania doznań.

• Kwestionariusze te nie mają satysfakcjonującej adaptacji do

warunków polskich.

5.2.2. Podstawy biologiczne poszukiwania

doznań

• Pozostając pod wpływem teorii Eysencka (1970), zgodnie z którą

fizjologicznego podłoża ekstrawersji należy dopatrywać się w pętli
kora-układ siatkowaty, Zuckerman także te ośrodki nerwowe
traktował jako podłoże biologiczne poszukiwania doznań.

• Dla poszukiwaczy doznań, którzy w celu osiągnięcia optymalnego

poziomu aktywacji potrzebują dużej stymulacji, typowy jest
chronicznie niski poziom aktywacji wspomnianych ośrodków
nerwowych.

• Odwrotnie rzecz się ma w przypadku osób unikających doznań -

charakteryzuje je chronicznie podwyższony poziom aktywacji.

• M.in. badania nad rolą neuroprzekaźników uczestniczących w

mechanizmach nagradzających zlokalizowanych w układzie
limbicznym skłoniły Zuckermana, aby upatrywać w nich podstaw
biologicznych poszukiwania doznań. „Cecha poszukiwania doznań jest
po części funkcją poziomu katecholamin - noradrenaliny i dopaminy w
obszarach nagrody układu limbicznego" (Zuckerman, 1979, s. 372).

5.2.3. Funkcjonalne znaczenie cechy

poszukiwania doznań

• Zuckerman (1979, 1994) stwierdził, że poszukiwacze doznań preferują czynności

i sytuacje, które są nowe i silnie stymulujące, związane z dużym ryzykiem,
zaspokajające potrzeby hedonistyczne, bez względu na to, czy są one społecznie
akceptowane czy nie i czy są uważane za normalne czy anormalne. Procent
alkoholików, narkomanów, przestępców, psychopatów i ludzi łamiących prawo
jest wyższy wśród osób mających wysokie pozycje na wymiarze poszukiwania
doznań aniżeli wśród osób zajmujących na tym wymiarze niskie pozycje.

• Ellen Hansen i Gunnar Breivik (2001) wykazali, że między poszukiwaniem doznań

wśród młodzieży w wieku gimnazjalnym a częstością podejmowania społecznie
nieakceptowanych czynności ryzykownych zachodzi słabszy związek aniżeli w
przypadku czynności ryzykownych społecznie akceptowanych. Do tych
pierwszych zaliczono między innymi takie zachowania, jak wagary szkolne, jazda
bez biletu, kradzież roweru, pijaństwo itp.

• Związek między poszukiwaniem doznań a częstością podejmowania czynności

ryzykownych okazał się w tych badaniach - zapewne wbrew oczekiwaniom -
silniejszy u dziewcząt niż u chłopców, co dotyczy zarówno czynności
akceptowanych, jak i nieakceptowanych, a także ogólnej miary czynności
ryzykownych (pozytywnych i negatywnych).

Funkcjonalne znaczenie cechy poszukiwania

doznań, c.d.

• Zuckerman wyjaśnia związek między cechą poszukiwania doznań a jej

przejawami behawioralnymi, odwołując się do pojęcia optymalnego poziomu
aktywności układów katecholaminowych (catecholamine systems activity, CSA).

• Katecholaminy, dopamina i noradrenalina uczestniczą w regulacji poziomu

aktywacji ośrodkowego układu nerwowego, tworząc tzw. układy aktywacyjne.
Funkcjonowanie jednostki wyrażające się w różnych formach zachowania
uwarunkowane jest poziomem tonusu CSA.

• Z punktu widzenia poziomu przystosowania ocenianego na podstawie jakości

nastroju, aktywności, interakcji społecznych i stanu klinicznego optymalny jest
przeciętny poziom aktywności układów katecholaminowych (Zuckerman, 1994).

• Tendencję do poszukiwania doznań, której przejawem może być potrzeba

silnych i coraz to nowych bodźców oraz podejmowanie działań ryzykownych i
budzących strach, można wyjaśnić charakterystycznym dla poszukiwaczy
doznań stałym, niskim poziomem CSA. Osoby te poszukują takich bodźców i
angażują się w takie formy zachowania, które podwyższają toniczny poziom
aktywności układów katecholaminowych. Osoby unikające silnych doznań
wykazują zaś tendencję przeciwną.

5.2.4. Teoria poszukiwania doznań: Uwagi

krytyczne

• Zuckerman wyodrębnił cztery składniki wymiaru poszukiwania

doznań, jednak jego badania, a także badania prowadzone w innych
laboratoriach, nie wykazały fizjologicznej czy biochemicznej specyfiki
poszczególnych składników.

• Ponadto okazuje się, że te same korelaty biologiczne są typowe nie

tylko dla poszukiwania doznań, lecz także dla innych cech
temperamentu, takich jak ekstrawersja czy impulsywność (Eysenck i
Eysenck, 1985), a więc nie są specyficzne dla wymiaru
temperamentu wyodrębnionego przez Zuckermana.

•

Koncepcja aktywności układów katecholaminowych funkcjonujących jako
całość jest zabiegiem empirycznie nieuzasadnionym. Wykazano, że
neuroprzekaźniki, w zależności od miejsca występowania i poziomu skupienia,
a także od rodzaju interakcji z innymi neuroprzekaźnikami i hormonami,
zmieniają swoją funkcję, często wywołując efekt przeciwny, niż się zakłada,
czego model Zuckermana nie uwzględnia (Strelau, 2001).

•

Jeden z najpoważniejszych zarzutów skierowanych pod adresem koncepcji
poszukiwania doznań dotyczy nieuwzględnienia roli środowiska, w tym
głównie kontekstu społecznego, w wyjaśnianiu genezy tego wymiaru, a
szczególnie jego specyficznych składników.

5.3. PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL

TEMPERAMENTU

wg Roberta Cloningera

• Robert Cloninger (1986) przyjął za punkt wyjścia we własnej teorii

temperamentu wyniki badań prowadzonych w szeregu krajów na
populacji pacjentów psychiatrycznych nad istnieniem dwu odrębnych
syndromów, także spotykanych w populacji osób zdrowych - lęk
poznawczy i lęk somatyczny.

– Lęk poznawczy, inaczej zwany psychicznym, charakteryzuje się

oczekiwaną obawą, rozmyślaniami nasyconymi niepokojem, lękiem
społecznym, niepewnością, trudnościami w rozprężeniu mięśniowym, a
także powolnym odzyskiwaniem równowagi po doznanym stresie czy
chorobie.

– Lęk somatyczny dotyczy różnego rodzaju dolegliwości cielesnych, bólów i

częstych autonomicznych zaburzeń idących w parze z rozproszeniem uwagi
i ogólnym przestraszeniem, które nie jest związane ze specyficznymi
sygnałami ostrzegawczymi.

– Pacjenci, których charakteryzuje lęk somatyczny manifestują różnorodne

bóle ciała, podczas gdy pacjenci z lękiem poznawczym przejawiają
zmęczenie, napięcie mięśniowe i powolny powrót do zdrowia nawet po
niewielkich chorobach (Cloninger, 1986).

5.3.1. Lokalizacja temperamentu w strukturze

osobowości

• Według Cloningera, lęk somatyczny i lęk poznawczy są

związane, choć w różny sposób, z wymiarami osobowości
zaproponowanymi przez Eysencka i Junga.

– Lęk somatyczny jest dodatnio skorelowany z impulsywnością i innymi

skalami mierzącymi zachowania aspołeczne, zaś

– lęk poznawczy koreluje negatywnie z towarzyskością, impulsywnością i

zachowaniami aspołecznymi.

Cloninger nawiązał do koncepcji lęku i impulsywności Graya.

– Gray (1982) wyodrębnił dwa podstawowe wymiary temperamentu - lęk i

impulsywność. Badania prowadzone na szczurach doprowadziły Graya do
wniosku, że u podstawy lęku leży tzw. behawioralny układ hamujący (BIS),
a podłoże impulsywności stanowi behawioralny układ aktywacyjny (BAS).

• BIS jest zlokalizowany w układzie przegrody hipokampa. Aktywności tego układu,

który jest odpowiedzialny za wrażliwość na sygnały kary i braku nagrody, towarzyszy
subiektywny stan lęku;

• BAS zlokalizowany jest w zwojach podstawy mózgu, jądrach wzgórza i okolicach kory

nowej. Jest to układ regulujący wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary, a jego
duża reaktywność determinuje zachowania impulsywne.

Wymiary syndromów lęku, c.d.

Akceptując Graya koncepcję fizjologicznych uwarunkowań syndromów

lęku, Cloninger zaproponował:

• (1) Wymiar unikania szkody (harm avoidance) stanowi dziedzicznie

uwarunkowaną tendencję do uczenia się unikania kary, braku nagrody i
nowości (Cloninger, 1986). Cloninger zrezygnował z Graya terminu „lęk”
twierdząc, iż nie obejmował on lęku somatycznego i ograniczał się jedynie
do lęku poznawczego (psychicznego).

• (2) Wymiar poszukiwanie nowości (novelty seeking), wskazujący na

motywację związaną z tą cechą – w miejsce Graya terminu „impulsywność”.

• Jednostki reprezentujące wysoką pozycję na wymiarze poszukiwania

nowości są często aktywne, eksploracyjne i intensywnie
zaangażowane w poszukiwanie nowości i nieznanych bodźców.

• (3) Wymiar zależność od nagrody (reward dependence) określony w

wyniku przeprowadzonej analizy czynnikowej (Cloninger, 1986).

–

U jego podstawy leży genetycznie uwarunkowana neurobiologiczna
tendencja do zachowań, które dostarczają nagród i prowadzą do unikania
kary.

Wymiary syndromów lęku, c.d.

• (4) Wymiar wytrwałość (persistence) – Cloninger

i in. (1993)

– Pierwotnie tę cechę, opisywaną jako odporność na frustrację i

zmęczenie, traktowano jako składnik zależności od nagrody
(Cloninger, 1986).

– Analiza czynnikowa, a także badania prowadzone w ramach

genetyki zachowania wykazały, że wytrwałość jest cechą
homogeniczną i niezależną od pozostałych.

• Cloninger pierwotnie traktował wyżej wymienione wymiary

jako cechy osobowości. Dopiero później, biorąc pod uwagę
takie kryteria, jak odziedziczalność czy obecność we
wczesnej ontogenezie oraz występowanie w świecie
zwierząt, nadał on tym cechom status cech temperamentu.

Cloningera koncepcja cech charakteru

• Poza wymiarami syndromu lęku Clonninger wyróżnia trzy inne cechy,

które zalicza do sfery charakteru. Są to:

– ukierunkowanie Ja (self-directness) ,
– transcendencja Ja (self-transcendence) ,
– skłonność do współdziałania (cooperativeness).

• W celu wyjaśnienia kształtowania się cech temperamentu i charakteru

Cloninger i inni (1993) odwołali się do dwóch rodzajów pamięci -
proceduralnej i deklaratywnej.

– pamięć proceduralna obejmuje nieświadome, ukryte, presemantyczne

procesy percepcyjne, które dekodują konkretne wzrokowo-przestrzenne
struktury informacji i znaczenia afektywne. Ona to, bazując na uczeniu się
skojarzeniowym i percepcyjnym, stanowi podstawę kształtowania się
dziedzicznie uwarunkowanych cech temperamentu.

– pamięć deklaratywna obejmuje świadome doświadczenie reprezentowane w

postaci słów, wyobrażeń, symboli dotyczących faktów i zdarzeń. Pozostają
one w funkcjonalnych związkach i możemy je świadomie odtworzyć,
werbalnie deklarować i na ich podstawie działać. Ta pamięć związana z
uczeniem się pojęciowym stanowi podstawę kształtowania się charakteru.

TCI - Temperament: Poszukiwanie nowości –

PN

neuroprzekaźnik: dopoaminy

Wymiar

Osoby o wysokich

wynikach

Osoby o niskich

wynikach

PN1:
Ciekawość
poznawcza

Ciekawe, szukające wrażeń,
ekscytujące się nowością,
entuzjastyczne, nowatorskie ..

Skłonne do rutyny, preferujące
to, co znane, sztywne,
konwencjonalne ..

PN2:
Impulsywność

Pobudliwe, spontaniczne,
emocjonalne, pospieszne
decyzje, rozkojarzone ..

Refleksyjne, racjonalne,
kontrolujące się, trzymające
się zasad, skupione ..

PN3:
Ekstrawagancja

Rozrzutne, szarmanckie,
barwne, nieokiełznane,
ryzykujące ..

Powściągliwe, opanowane,
oszczędne, skąpe ..

PN4:
Nieuporządkowanie

Porywcze, nieporządne,
wybuchowe, podatne na
frustracje, niezorganizowane ..

Zorganizowane,
zdyscyplinowane,
systematyczne, opanowane,
odporne na frustracje ..

TCI - Temperament: Unikanie szkody – US

neuroprzekaźnik: serotoniny

Wymiar

Osoby o wysokich

wynikach

Osoby o niskich

wynikach

US1:
Pesymizm

Zamartwiające się, długo
powracające do równowagi
po sytuacjach trudnych,
rozpamiętujące przykrości ..

Optymistyczne, zrelaksowane,
niepohamowane, beztroskie,
nonszalanckie ...

US2:
Lęk przed
niepewnością

Niepewne, lękliwe, ostrożne,
mało aktywne, spokojne ..

Pewne siebie, odważne,
aktywne, lubiące ryzyko ..

US3:
Lęk społeczny

Skromne, nieśmiałe,
wstydliwe, zamknięte,
zahamowane ..

Otwarte, zaangażowane,
aktywne, odważne, rezolutne
..

US4:
Męczliwość i astenia

Asteniczne, męczliwe,
nieodporne ..

Energiczne, dynamiczne,
odporne ..

TCI - Temperament: Zależność od nagrody –

ZN

neuroprzekaźnik: noradrenaliny

Wymiar

Osoby o wysokich wynikach

Osoby o niskich

wynikach

ZN1:

Sentymentalno

ść

Wrażliwe, sentymentalne,
empatyczne, wyrozumiałe, skłonne
do wzruszeń, okazujące uczucia,
ciepłe ..

Praktyczne, niewrażliwe,
zdystansowane, chłodne,
wycofujące się ..

ZN2:

Przywiązanie

Przywiązujące się, dzielące się
doświadczeniami, wrażliwe na
lekceważenie i odrzucenie ..

Nie przywiązujące się,
wyobcowane, niedostępne,
obojętne na brak
akceptacji ..

ZN3:

Zależność

Zależne, poszukujące wsparcia,
niesamodzielne, wrażliwe na
krytykę, uległe ..

Niezależne, samodzielne,
samowystarczalne ..

W - Wytrwałość

W:

Wytrwałość

Ciężko pracujące, stanowczo dążące
do celu, perfekcyjne, ambitne,
niezważające na przeszkody,
osiągające sukcesy powyżej
możliwości ...

Leniwe, niesolidne, niestałe,
wrażliwe na przeszkody,
nieambitne, pragmatyczne,
osiągające sukcesy poniżej
możliwości ..

TCI - Charakter

Wymiar

Osoby o wysokich wynikach

Osoby o niskich wynikach

Samokierowanie - S

S1

Odpowiedzialność, wiarygodność,
wewnątrzster.

Zrzucanie odpowiedzialności,
zewnątrzsterowne.

S2

Zdolność odraczania gratyfikacji .

Brak ukierunkowanych celów

S3

Zaradne, skuteczność, pomysłowość .

Nieefektywność, bezczynność

S4

Pewne siebie, samoświadome, akceptujące
siebie

Nie akceptujące siebie, nienaturalne ...

Skłonność do współpracy - SW

SW
1

Zdolność do decentracji.

Nietolerancja społeczna, egocentryzm.

SW
2

Empatia, poszanowanie i rozumienie innych.

Niewrażliwość na uczucia innych .

SW
3

Gotowość do niesienia pomocy innym.

Samolubstwo, niechęć do współpracy.

SW
4

Wyrozumiałość, wybaczanie, życzliwość .

Mściwość, chowanie urazy .

Zdolność do autotranscendencji - AT

AT1

Kreatywne przekraczanie Ja.

Konwencjonalne, prozaiczne, świadome Ja.

AT2

Transpersonalna identyfikacja ze światem.

Koncentracja na własnych celach praktycznych.

AT3

Mądrość, akceptacja duchowości.

Racjonalne, naukowe spojrzenie na świat.

Temperament a charakter wg Clonningera

Temperament i charakter wpływają na siebie wzajemnie.

– Charakter, traktowany jako skłonność do reagowania silnie

związanego z rozwojem Ja, kształtuje się na osnowie temperamentu,
ale wtórnie także go modyfikuje. Ich stanowisko ilustruje poniższy
cytat (Cloninger i in., 1993):

• Nasze nieświadome, automatyczne reakcje w celu inicjowania,

utrzymywania lub zahamowania zachowań są pierwotnie
zdeterminowane przez czynniki temperamentu, jednak te mogą
być modyfikowane dzięki zmianom w znaczeniu i istocie
bodźców, co spowodowane jest przez naszą tożsamość (identity).
[...]

– Dziedzicznie uwarunkowane cechy temperamentu pierwotnie

motywują utajone uczenie struktur Ja, które z kolei modyfikują
znaczenie i istotę spostrzeganych bodźców, na które osoba
reaguje. W ten sposób w procesie rozwoju temperament i
charakter wpływają na siebie wzajemnie i motywują zachowanie.

5.3.2. Biologiczne podstawy cech

temperamentu

• Filogeneza temperamentu zaczyna się, zdaniem Cloningera i innych

(1993),

od zdolności do hamowania zachowań, a więc od tendencji do unikania

szkody, która występuje u wszystkich zwierząt.

– U zwierząt stojących wyżej na drabinie ewolucyjnej rozwinął się, według Cloningera, system

umożliwiający ich większą aktywność, co związane jest z cechą poszukiwania nowości.

• W rozwoju filogenetycznym doszedł nowy system umożliwiający utrzymanie

występujących zachowań, co z kolei wiąże się z cechą zależności od nagrody, która
obecna jest już u gadów. Autorzy nie wspominają o roli wytrwałości w procesie
ewolucyjnym.

• Jeżeli chodzi o podstawy biologiczne wyodrębnionych cech temperamentu, Cloninger

(1986) pozostawał pod wielkim wpływem Graya i wyodrębnionych przez niego
układów BIS i BAS.

• Zaproponował dla trzech pierwotnie wymienionych cech temperamentu

mechanizmy neuro-biochemiczne ściśle związane z aktywnością neuroprzekaźników,
tak jak to proponował w odniesieniu do poszukiwania doznań Zuckerman.

• Jeżeli chodzi o cechę unikania szkody, autor postuluje, że u jej podstawy leży

centralny układ „karania "/hamujący zachowania (Central „ Punishment"/Behavioral
Inhibition System) ulokowany w strukturach limbicznych.

5.3.2. Biologiczne podstawy cech

temperamentu, c.d.

• Unikanie szkody jest skorelowane z aktywnością serotoniny i jej metabolitów w

mózgu i w płynie mózgowo-rdzeniowym.

– Osoby silnie predysponowane do unikania szkody i dlatego bardzo podatne na chroniczny

lęk poznawczy charakteryzują się wysokim poziomem aktywności serotonicznej.
Odwrotna prawidłowość występuje u osób o małej predyspozycji do unikania szkody.

• Podstawę biologiczną poszukiwania nowości stanowi centralny układ

„motywacyjny"/aktywacyjny zachowania (Central „Incentive''/Behavioral
Activation System) sterowany przez drogi dopaminergiczne ulokowane przede
wszystkim w miejscu sinawym (locus coeruleus) i uczestniczące w regulacji
aktywności eksploracyjnej.

– Niska aktywność dopaminergiczna idzie w parze z częstą aktywnością eksploracyjną i z

silnymi reakcjami na bodźce nowe, stąd też silna tendencja do poszukiwania nowości jest
uwarunkowana obniżoną aktywnością dopaminergiczna.

• Mechanizm biologiczny zależności od nagrody został przez Cloningera określony

jako centralny układ „nagrody "/utrzymywania zachowania (Central
„Reward"/Behavioral Maintenence System). Jednostki silnie zależne od nagrody są
bardziej wrażliwe na warunkowanie zależne od nagrody i braku kary. Niska
aktywność noradrenergiczna związana jest z intensywnymi reakcjami na nagrodę i
odpornością na wygaszanie zachowań nagradzających.

5.3.3. Cloningera Kwestionariusze stosowane

do pomiaru cech temperamentu

• W pierwszej fazie badań nad trzema wyodrębnionymi cechami

temperamentu - unikania szkody, poszukiwania nowości i zależności
od nagrody, które Cloninger nazywał cechami osobowości, stosowano
Trójwymiarowy Kwestionariusz Osobowości (Tridimensional Personality
Questionnaire, TPQ; Cloninger, Svrakic i Przybeck, 1991).

• Jednak w związku z tym, że do cech temperamentu włączono także

wytrwałość, a ponadto wyodrębniono trzy inne cechy mające status
charakteru (samokierowanie, skłonność do współpracy oraz zdolność
oderwania się od własnej osoby) opracowano nowy kwestionariusz
znany jako Inwentarz Temperamentu i Charakteru (Temperament
and Character Inventory, TCI; Clonigner i in., 1993; Cloninger, Bayon i
Svrakic, 1998).

• Inwentarz TCI zawierający 240 pozycji składa się z 7 skal, których

nazwy są analogiczne do nazw wyodrębnionych cech. Każda z nich (z
wyjątkiem skali Wytrwałości) składa się z podskal.

Cloningera TCI

• Badania przeprowadzone na podstawie TCI z zastosowaniem analizy czynnikowej

metodą głównych składowych potwierdziły zasadność wyodrębnienia siedmiu
czynników. Wyjaśniają one 65% wspólnej wariancji.

• Kwestionariusz ten stał się najpopularniejszym narzędziem pomiaru osobowości,

w tym czterech cech temperamentu, w ujęciu teorii Cloningera. Został on także
zaadaptowany do warunków polskich.

– Pierwszą próbę adaptacji kwestionariusza TCI do warunków polskich podjęli

Zakrzewska, Samochowiec, Rybakowski, Hauser i Pełka-Wysiecka (2001). Była to tylko
wstępna próba adaptacyjna na grupie 144 studentów medycyny.

• Właściwej adaptacji TCI podjęła się Elżbieta Hornowska wraz z

Marzenną Zakrzewską (Hornowska, 2003). Badania przeprowadzono na
grupie 1100 osób w wieku od 15 do 59 lat, z dbałością o równą
reprezentację ze względu na wiek i płeć osób badanych, co spełnia
kryteria doboru próby normalizacyjnej. Choć analiza czynnikowa
uzyskanych wyników pozwoliła na wyodrębnienie jedynie 5 czynników,
podczas gdy kwestionariusz TCI obejmuje siedem skal, autorki
zdecydowały się na adaptację kwestionariusza według wersji
oryginalnej.

Cloningera TCI, c.d.

• Wersję TCI zaadaptowaną do warunków polskich cechuje

satysfakcjonująca dobroć psychometryczna - dotyczy to
zarówno rzetelności, stałości czasowej jak i trafności tego
kwestionariusza.

• Skale temperamentu TCI mają wiele wspólnego ze skalami

Strelaua i Zawadzkiego FCZ-KT. Szczególnie dotyczy to
dwóch skal - Poszukiwania nowości i Unikania szkody. Skala
Poszukiwania nowości koreluje umiarkowanie ze skalą
Aktywności (0,45 w próbie polskiej i 0,33 w próbie
niemieckiej), a skala Unikania szkody koreluje wysoko z
reaktywnością emocjonalną (odpowiednio 0,72 i 0,71).
Otrzymano także statystycznie istotne korelacje w
odniesieniu do pozostałych skal (zob. Angleitner i Spinath,
2003; Hornowska, 2003).

5.3. PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU wg

Roberta Cloningera:

Uwagi krytyczne

• Cloninger, kiedy porównuje wyodrębnioną przez siebie strukturę osobowości z

innymi koncepcjami w tym zakresie, stwierdza, że jego koncepcja rzuca niejako
pomost między skonfliktowanymi ze sobą zwolennikami trzech superczynników
(teoria Eysencka) a entuzjastami pięcioczynnikowego modelu osobowości
(koncepcja Costy i McCrae'a).

• Cloninger i jego współpracownicy stwierdzają zarazem, że ich

psychobiologiczny model temperamentu i charakteru ma szersze heurystyczne
implikacje dla badań służących wyjaśnieniu przyczyn i rozwoju zaburzeń w
zachowaniu aniżeli jakikolwiek inny model będący wynikiem analizy
czynnikowej.

• Model Cloningera ma jednak szereg słabości, na które warto zwrócić uwagę.

• Wydaje się, że autor i jego współpracownicy zbyt silny akcent kładą na genetyczną

determinację cech temperamentu, tym bardziej że przypisują im treściową
charakterystykę zachowania (np. przejawem cechy zależności od nagrody jest m.in.
bezkompromisowość, realizm).

• cechy temperamentu, niezależnie od tego, w ramach jakiej koncepcji

teoretycznej są ujmowane, wykazują zmienność (różnice indywidualne) w
dużym stopniu uwarunkowaną czynnikiem środowiskowym, co zresztą
potwierdzają także badania Cloningera.

Uwagi krytyczne, c.d.

• Przyporządkowane określonym cechom temperamentu

neuroprzekaźniki traktowane jako baza neurobiochemiczna tych cech
nie są dla nich specyficzne. Na przykład aktywność dopaminergiczna
traktowana jako baza biologiczna dla poszukiwania nowości koreluje
także z impulsywnością (Corr i Kumari, 1997), ekstrawersją (Depue i
Collins, 1999), unikaniem - zbliżaniem się (Corda, Lecca, Piras, Di
Chiara i Giorgi, 1997) i poszukiwaniem doznań (Zuckerman, 1984).

• Ten sam zarzut można wysunąć pod adresem dwóch pozostałych

mechanizmów biologicznych postulowanych jako podłoże
neurobiochemiczne unikania szkody i dążenia do nagrody.

• Model osobowości Cloningera jest swego rodzaju konglomeratem teorii

Eysencka i Graya, a także częściowo koncepcji Zuckermana i w tym
sensie nie jest zbyt oryginalny. Jego niebanalność natomiast polega
głównie na tym, że Cloninger wyprowadził swój model z obserwacji
klinicznych, w tym szczególnie z syndromów chronicznego lęku.

• Cloningera koncepcja cieszy się szczególnie wśród psychiatrów dużą

popularnością, również za granicą, w tym głównie w Szwecji i w Rosji.

5.4. REGULACYJNA TEORIA

TEMPERAMENTU (RTT)

• Regulacyjna teoria temperamentu (RTT) jest dorobkiem warszawskich psychologów.
• Do powstania RTT przyczyniły się wieloletnie badania prowadzone przez Jana

Strelaua (1969) nad podstawowymi cechami układu nerwowego w ujęciu Pawłowa i
szkoły neopawłowowskiej, w tym głównie Borysa Tiepłowa i Władimira Niebylicyna.

• Istotna dla rozwoju tej teorii była teoria czynności Tadeusza Tomaszewskiego (1963),

dzięki której temperament ujmowano jako jeden z czynników uczestniczących w
regulacji stosunku człowieka ze światem zewnętrznym.

• Ważną rolę odegrały rozwijające się na Zachodzie koncepcje temperamentu

nawiązujące do teorii aktywacji, w tym szczególnie teoria Eysencka (1970), jak i
rozważania nad samym konstruktem aktywacji (Duffy, 1957; Hebb, 1955) i
aktywowalności (Gray, 1964) i ich roli w rozumieniu regulacyjnej funkcji
temperamentu.

• Przy powstaniu RTT twórczy wkład wnieśli:

– Andrzej Eliasza (1974, 1981): opracował transakcyjny model temperamentu stanowiący

modyfikację jego teorii regulacyjnej,

– Tatiana Klonowicz (1984, 1992): weryfikacja funkcjonalnej roli cech temperamentu,
– Bogdan Zawadzki : zmiany w strukturze temperamentu i jego diagnozy,
– Włodzimierz Oniszczenko (1997); genetyczne i środowiskowe determinant y różnic

indywidualnych w zakresie cech temperamentu, szczególnie w odniesieniu do młodzieży i
dzieci.

5.4.1. Podstawy teoretyczne i struktura

temperamentu w RTT

• Podstawowe założenie RTT: cechy temperamentu, obecne u człowieka

już w okresie niemowlęcym i występujące także w świecie zwierząt,
odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania, w
odróżnieniu od treści, która - wyrażając się w stosunku człowieka do
samego siebie, do innych ludzi i do świata - typowa jest dla innych niż
temperament cech osobowości.

• Formalna charakterystyka zachowania sprowadzała się w pierwszej

fazie rozwoju RTT do dwóch aspektów - energetycznego i
czasowego, jako wyznaczników struktury temperamentu.

• Aspekt energetyczny w RTT: reaktywność i aktywność

(Strelau, 1985)

–

Reaktywność to cecha organizmu, która determinuje charakterystyczną dla
danej jednostki wielkość (intensywność) reakcji. Na biegunach tego wymiaru
znajduje się z jednej strony wrażliwość sensoryczna, z drugiej zaś - wydolność.

–

Niska reaktywność wyznacza duże zapotrzebowanie na stymulację, zaś
wysoka wiąże się z ma łym zapotrzebowaniem na nią, przy czym źródłem
stymulacji mogą być własne zachowania i stany wewnętrzne, sytuacja, w której
znajduje się jednostka i jej fizyczne oraz społeczne otoczenie (Strelau, 1985b).

Podstawy teoretyczne i struktura

temperamentu w RTT,c.d.

• Aktywność, przejawiająca się w ilości i zakresie podejmowanych

działań o określonej wartości stymulacyjnej, odgrywa istotną rolę w
regulacji poziomu aktywacji:

– duży poziom aktywności idzie w parze z niską reaktywnością i odwrotnie;
– wysokiej reaktywności towarzyszy z reguły niska aktywność.

• Rolą aktywności według RTT jest regulacja aktywacji do poziomu

optymalnego, traktowanego tu - jak to ujął Eliasz (1974) - jako standard
regulacji stymulacji

.

• W ramach charakterystyki czasowej zachowania wyodrębniono w pierwszej

fazie badań kilka cech temperamentu (np. szybkość i tempo reakcji), spośród
których wyróżniającą funkcję pełni ruchliwość zachowania rozumiana jako
zdolność szybkiej zmiany zachowania (reakcji) adekwatnie do zmian w otoczeniu.

• Na tym etapie badań posługiwano się Kwestionariuszem Temperamentu Strelaua

(KTS). Skalą Siły procesu pobudzenia posłużono się do pomiaru reaktywności (jej
bieguna zwanego wydolnością), a skalą Ruchliwości procesów nerwowych - do
pomiaru ruchliwości zachowania (Strelau, 1985b).

Teoretyczne podstawy RTT: II etap rozwoju

Począwszy od lat 1990., podstawy teoretyczne RTT zostały rozszerzone, a
także bardziej sformalizowane (zob. Strelau, 1995), co sprzyjało
operacjonalizacji jak również falsyfikacji poszczególnych jej twierdzeń.
Przedstawić ją można w postaci 10 niżej opisanych postulatów.

• Postulat 1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.
• Postulat 2. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach
energetycznych i czasowych.
• Postulat 3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją
względnie stałe różnice indywidualne.
• Postulat 4. Każde zachowanie, niezależnie od rodzaju i treści, opisać można w
kategoriach energetycznych i czasowych, stąd różnice indywidualne w
temperamencie są powszechne, tzn. odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji.
• Postulat 5. Różnice indywidualne pod względem intensywności i charakterystyki
czasowej zachowań i reakcji występują od początku życia postnatalnego, stąd cechy
temperamentu obecne są od wczesnego niemowlęctwa.

Teoretyczne podstawy RTT: II etap rozwoju, c.d.

• Postulat 6. Niezależnie od specyfiki zachowania typowej dla człowieka i zwierząt

wszystkie ssaki (zapewne wszystkie kręgowce) można scharakteryzować na
podstawie cech, które odnoszą się do kategorii intensywności i czasu, stąd
temperament występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

• Postulat 7. Biorąc pod uwagę postulaty (5) i (6), należy przyjąć, że

temperament w swojej pierwotnej formie (filo- i ontogenetycznej) jest wynikiem
ewolucji biologicznej, stąd czynnik genetyczny, jak i zależne od niego
mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne odgrywają istotną rolę we
współdeterminowaniu różnic indywidualnych w temperamencie.

• Postulat 8. Cechy temperamentalne, choć względnie stałe, podlegają w

ontogenezie powolnym zmianom, co następuje w wyniku biologicznie
zdeterminowanych zmian rozwojowych organizmu oraz specyficznego dla
jednostki oddziaływania między wyposażeniem genetycznym a szeroko
rozumianym środowiskiem (fizycznym i społecznym).

• Postulat 9. Temperament pełni funkcję regulacyjną, która polega na modyfikacji

(moderowaniu) wartości stymulacyjnej (energetycznej) i temporalnej sytuacji i
zachowań, odpowiednio do posiadanych cech temperamentalnych.

• Postulat 10. Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem

ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych i/lub zachowaniach
ekstremalnych.

Zrewidowana koncepcja struktury cech

temperamentu

w RTT

• Pod wpływem postulatów RTT, które traktują

temperament w kategoriach formalnych
charakterystyk zachowania, nastąpiła zmiana w
odniesieniu do poglądu na strukturę
temperamentu.

• Bogdan Zawadzki we współpracy z J. Strelauem

dokonał operacjonalizacji 12 cech mieszczących
się w tych dwóch obszarach. Na podstawie skal
reprezentujących te cechy dokonano ich pomiaru,
wyodrębniając w wyniku analizy czynnikowej 6
cech temperamentu (Zawadzki i Strelau, 1997),
których opis przedstawia tabela 9.1.

Tabela 9.1. Cechy temperamentu w ujęciu RTT

Cecha

Opis

Żwawość

Tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego
tempa aktywności i do łatwej zmiany z jednego zachowania
(reakcji) w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu.

Perseweratywn

ość

Tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań i
doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania
bodźca (sytuacji), który te zachowania (stany) wywołał.

Wrażliwość

sensoryczna

Zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości
stymulacyjnej.

Reaktywność

emocjonalna

Tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące

emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności
emocjonalnej.

Wytrzymałość

Zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających
długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach
silnej stymulacji zewnętrznej.

Aktywność

Tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości

stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej
(z otoczenia).

5.4.2. Pomiar cech temperamentu i ich

podstawy biologiczne

• Do pomiaru cech temperamentu służy inwentarz znany jako

Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz
Temperamentu (FCZ-KT; Zawadzki i Strelau, 1997), składający się
ze skal analogicznych do wyodrębnionych w ramach RTT cech
temperamentu - Żwawości, Perseweratywności, Wrażliwości
sensorycznej, Reaktywności emocjonalnej, Wytrzymałości i
Aktywności.

• FCZ-KT składa się ze 120 pozycji (po 20 w każdej skali) z cztero

stopniową skalą odpowiedzi. Poszczególne skale charakteryzuje
wysoka rzetelność i trafność, z wyjątkiem skali Wrażliwości
sensorycznej, której trafność potwierdza się tylko w wybranych
sytuacjach.

• Zawadzki (2002) podjął badania międzykulturowe w 8 krajach (na 3

kontynentach) pozwoliły na wyciągnięcie wniosku, że struktura
temperamentu postulowana przez RTT jest we wszystkich tych
krajach identyczna, a więc w tym sensie uniwersalna.

Pomiar cech temperamentu, c.d.

• FCZ-KT może być stosowany w praktyce psychologicznej w

celach diagnostycznych w odniesieniu do osób od 15. roku
życia. Skonstruowano także analogiczną wersję
kwestionariusza dla dzieci w wieku szkolnym.

• Kwestionariusz Temperamentu dla Dzieci (KTD)

– Oniszczenko i Anna Radomska (2002), biorąc za punkt wyjścia

postulaty RTT, opracowali narzędzie psychometryczne do pomiaru
temperamentu dzieci w wieku od 7 do 12 lat. Kwestionariusz
Temperamentu dla Dzieci (KTD) składa się z 6 skal, analogicznie do
tych, które zawiera FCZ-KT i obejmuje 30 pozycji (po 5 dla każdej
ze skal) z odpowiedziami „tak - nie". Współczynniki rzetelności skal
nie są zbyt wysokie (wynika to z małej liczby pozycji w ramach
skali), jednak porównywalne z analogicznymi współczynnikami dla
Kwestionariuszy EAS. KTD charakteryzują satysfakcjonujące
wskaźniki stałości czasowej (od 0,56 do 0,74 w odstępie 9 miesięcy
między obu pomiarami).

Podstawy biologiczne temperamentu w RTT

• Badania nad genetyczną determinacją cech temperamentu

mierzonych kwestionariuszem FCZ-KT prowadzone metodą
porównywania par bliźniąt MZ i DZ wychowywanych razem
pozwoliły stwierdzić, że czynnik genetyczny wyjaśnia przeciętnie
ponad 40% ich fenotypowej wariancji (Zawadzki i Strelau, 1997;
Zawadzki, Strelau, Oniszczenko, Riemann i Angleitner, 2002).

• Uzyskane przez dane wskazują, że środowisko specyficzne

(włączając w to błąd pomiaru wynoszący około 20% wariancji)
jest tym czynnikiem, który - w odróżnieniu od marginalnego
wpływu środowiska wspólnego - istotnie determinuje fenotypową
wariancję mierzonych cech.

– Dotyczy to nie tylko właściwości temperamentu mierzonych

kwestionariuszem FCZ-KT, lecz także wszystkich pozostałych jego cech.

– W przypadku pomiaru cech temperamentu u dzieci za pomocą

kwestionariusza KTD czynnik genetyczny wyjaśnia od 16% (wytrzymałość) do
83% (perseweratywność) tej wariancji (Oniszczenko i Radomska, 2002).

Podstawy biologiczne temperamentu w RTT,

c.d.

• W przeciwieństwie do niektórych teorii temperamentu odwołujących się

do konstruktu aktywacji (np. teorie Eysencka, Zuckermana czy Kagana)
nie postuluje się w ramach RTT żadnych specyficznych dla
poszczególnych cech mechanizmów neurofizjologicznych lub
biochemicznych.

• W RTT przyjmuje się założenie, że każde zachowanie, w którym

przejawiają się parametry energetyczne i czasowe, jest wynikiem
interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych
uczestniczących w regulacji poziomu aktywacji, stąd szczególną rolę
odgrywa tzw. aktywacja behawioralna, inaczej zwana także ogólną.

• Biologiczne mechanizmy temperamentu składają się na tzw.

indywidualność neurohormonalną, co należy rozumieć w ten sposób, że
cechy temperamentu uwarunkowane są specyficzną dla jednostki
konfiguracją systemów nerwowych (fizjologią i biochemią ośrodkowego i
autonomicznego układu nerwowego) i hormonalnych, odpowiedzialnych
za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania.

5.4.3. Funkcjonalne znaczenie cech

temperamentu w RTT

• Większość badań nad adaptacyjną rolą temperamentu prowadzono w pierwszej

fazie rozwoju RTT, koncentrując się na reaktywności zachowania mierzonej
kwestionariuszem KTS oraz na aktywności mierzonej dość arbitralnie na
podstawie ocenianej z reguły metodą sędziów kompetentnych wartości
stymulacyjnej podejmowanych czynności i działań (zob. Eliasz, 1981;
Klonowicz, 1992; Strelau, 1985b, 1992).

• Na podstawie tych studiów zarysowały się pewne prawidłowości.
• Po pierwsze, gdy jednostka ma możliwość regulacji wartości stymulacyjnej

własnych działań i sytuacji przez wybór stylu działania odpowiadającego jej
poziomowi reaktywności, zazwyczaj nie obserwuje się żadnych różnic między
jednostkami wysoko- i niskoreaktywnymi w poziomie efektywności
wykonywanych czynności.

Na podstawie badań (zob. Friedensberg, 1985; Strelau,

1985b) stwierdzono, że w zależności od siły procesu pobudzenia mierzonej
kwestionariuszem KTS jednostki różnią się stylem działania:

– U osób o małej sile procesu pobudzenia (co odpowiada według RTT dużej reaktywności

emocjonalnej i niskiej wytrzymałości) charakterystyczny jest styl działania
wspomagający, wyrażający się przewagą czynności pomocniczych nad zasadniczymi;

– U osób o dużej sile procesu pobudzenia (o niskiej reaktywności emocjonalnej i dużej

wytrzymało ści) dominuje styl działania prostolinijny, charakteryzujący się przewagą
czynności zasadniczych nad pomocniczymi lub równowagą między nimi.

Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu w

RTT, c.d.

• Po drugie, w sytuacjach o bardzo wysokiej wartości

stymulacyjnej jednostki wysoko reaktywne wtedy, kiedy nie
mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji, wykazują
spadek efektywności działania. I odwrotnie, u jednostek
niskoreaktywnych znajdujących się w sytuacji o bardzo
niskiej wartości stymulacyjnej (np. deprywacja sensoryczna,
monotonia) i pozbawionych możliwości podwyższenia tej
stymulacji, następuje spadek efektywności działania.

• Po trzecie, kiedy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form

zachowania o określonej wartości stymulacyjnej, osoby
niskoreaktywne wybierają sytuacje i zachowania
charakteryzujące się raczej wysoką stymulacją, zaś osoby
wysokoreaktywne preferują zachowania i sytuacje o niskiej
wartości stymulacyjnej.

Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu w RTT, c.d.

• Po czwarte, w wyjątkowych sytuacjach (np. nadzwyczajna motywacja

lub szczególna presja społeczna) różnice w poziomie efektywności
działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się nie ujawnić.
Wystąpią one jednak w zakresie poniesionych kosztów
psychofizjologicznych lub psychicznych.

• W sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej, wymagającej szczególnej

mobilizacji organizmu, są one wyższe u osób wysokoreaktywnych, zaś w
sytuacjach ubogich w stymulację, szczególnie kiedy wymagają czujności -
u niskoreaktywnych (Klonowicz, 1984; Strelau, 1985a, 1985b). Co więcej,

• w sytuacjach o wartości stymulacyjnej niezgodnej z posiadanymi

cechami temperamentu dojść może także do zmian w samych cechach
temperamentu, co udowodnił w badaniach nad reaktywnością Eliasz
(1981).

• Wyniki badań wskazują na istotną rolę cech temperamentu w działalności

sportowej i zawodowej, a także dla stanu zdrowia i choroby (zob. Zawadzki i
Strelau, 1997). Dla przykładu, stwierdzono, że reaktywność emocjonalna zwiększa
wpływ stresorów na ogólny stan zdrowia psychicznego, intensywność symptomów
neurotycznych, a także na tzw. dobrostan jednostki.

Styl działania a temperament

• Styl działania rozumiany jest tutaj jako typowy dla danej jednostki sposób

wykonywania czynności. Rozwija się on pod wpływem środowiska na osnowie
wyposażenia temperamentalnego.

• Zgodnie z RTT, styl działania jest jednym z regulatorów zapotrzebowania na

stymulację (Strelau, 1985b).

– Jeżeli czynności, za Tomaszewskim (1966), podzielić na pomocnicze i zasadnicze, to

czynności pomocnicze, występujące w postaci czynności orientacyjnych,
przygotowawczych, korekcyjnych, ochronnych itp., zmniejszają ryzyko porażki w czasie
wykonywania zadań w warunkach silnie stymulujących (stresogennych), tj. pełnią
funkcję ochrony zasobów.

– czynności zasadnicze, niezbędne w celu wykonania zadań, prowadzą bezpośrednio

do celu przy strukturze czynności moderowanej przez posiadane cechy temperamentu

• U osób wysokoreaktywnych (o małym zapotrzebowaniu na stymulację)

występuje przewaga czynności pomocniczych (CzP) nad zasadniczymi (CzZ),
stąd charakteryzuje je styl wspomagający.

• U osób niskoreaktywnych (o dużym zapotrzebowaniu na stymulację)

charakterystyczna jest równowaga między czynnościami zasadniczymi i
pomocniczymi lub przewaga tych pierwszych.

• Style działania traktować można jako swego rodzaju strategie radzenia sobie ze

stresem i jako moderatory wartości stymulacyjnej podejmowanych działań lub
też sytuacji, w której znajduje się jednostka.

RTT: Uwagi krytyczne

• Kwestionariusz KTS, przeznaczony był do pomiaru cech temperamentu w

konwencji Pawłowowskiej, wykorzystywano także do pomiaru reaktywności oraz
ruchliwości zachowania.

• Do pomiaru aktywności rozumianej jako cecha temperamentu nie dysponowano

natomiast w ogóle narzędziem psychometrycznym. To spowodowało, że RTT
mylono często z Pawłowowską koncepcją podstawowych cech układu nerwowego.

• Z kilkoma zaledwie wyjątkami RTT rozwijała się na podstawie badań osób

dorosłych i młodzieży dorastającej, co wynikało głównie z braku adekwatnego dla
populacji dziecięcej narzędzia diagnostycznego. Aby lepiej zrozumieć, jakie
mechanizmy leżą u podstaw cech temperamentalnych i jak temperament wpływa
na przebieg dojrzewania innych struktur osobowości, potrzebne są badania
rozwojowe - longitudinalne.

• Niedostateczne uwzględnienie prawidłowości rozwojowych jest jednym z

mankamentów RTT.

– Eliasz (1981, 1990) zaproponował modyfikację tej teorii w postaci transakcyjnego

modelu temperamentu. Jego atrakcyjność polega na tym, że uwzględnia on w większym
stopniu niż RTT zmienność cech temperamentalnych i wzajemne oddziaływanie między
nimi a środowiskiem, w tym szczególnie społecznym (zob. Eliasz i Marszał-Wiśniewska,
1992).

– Ten model jednak ma przede wszystkim wartość teoretyczną, gdyż zjawisko transakcji z

trudem, jeżeli w ogóle, poddaje się weryfikacji empirycznej.