KOGNITYWIZM

KOGNITYWIZM

Koncepcja

idealizacyjnych modeli

poznawczych

(ICM – idealized cognitive models)

Gestalty (ICM) mają strukturę zorganizowaną wg 4

rodzajów zasad

Lp

zasady

źródła

1

Struktura propozycjonalna

Filmore - semantyka ram
Rumelhart – teoria schematów
Schank, Abelson – teoria

skryptów
Minsky – ramy wykorzystujące

wartości standardowe (defaults)

2

Struktura wyobrażeniowo-

semantyczna

Langacker – gramatyka

kognitywna

3

Odwzorowanie metaforyczne i

metonimiczne

Lakoff i Johnson – teoria metafory

i metonimii

4

Porządkowanie przestrzeni

umysłowej

Fauconnier – teoria przestrzeni

umysłowych

Gramatyka kognitywna

Ronalda Langackera

Nie można poważnie badać gramatyki

bez uwzględnienia znaczenia.

Gramatyka wraz z leksykonem

stanowią kontinuum i są całkowicie
opisywalne jako struktury
symboliczne (pary znaczenie-forma).

Podstawowe zdolności kognitywne człowieka

odzwierciedlane w strukturach językowych

1. Tworzenie ustrukturowanych

konceptualizacji

2. Kategoryzowanie jednych struktur w oparciu

o inne

3. Kategoryzowanie i ujmowanie danej sytuacji

na różnych poziomach abstrakcji
(schematyzacja)

4. Rozpoznawanie podobieństw między

różnymi strukturami

5. Ustalanie odpowiedniości między

elementami znaczenia różnych struktur

Podstawowe zdolności kognitywne człowieka

odzwierciedlane w strukturach językowych

6. Łączenie prostszych struktur w bardziej

złożone

7. Ujmowanie sceny w kategoriach „figura-

tło”

8. Ujmowanie sceny na różne sposoby

(obrazowanie)

Semantyka kognitywna

„

Stawiam znak równości między

znaczeniem a konceptualizacją,
pojmując ja jako doświadczenie
mentalne, które stanowią:

• stworzenie nowego pojęcia,
• doświadczenia zmysłowe oraz
• wiedza kontekstowa”

R.Langacker

Podstawowe założenia semantyki

kognitywnej

1. Znaczenie bazuje na

konceptualizacji

konceptualizacji – doświadczeniu
mentalnym obejmującym
doświadczenia sensoryczne, procesy
tworzenia nowych pojęć i wiedzę
kontekstową;

2. Dobrze utrwalone w języku wyrażenie

jest zazwyczaj polisemiczne, tzn. ma
szereg powiązanych ze sobą sensów,
które tworzą złożoną kategorię w
postaci

modelu kognitywnego

modelu kognitywnego;

Model kognitywny

Model kognitywny

KAW
A

napój

roślin

a

ziarn

o

prosze

k

Podstawowe założenia semantyki

kognitywnej

3. Znaczenie wyrażenia

charakteryzowane jest w odniesieniu

do jednej lub wielu domen

kognitywnych („ram”, „ICMów”,

„skryptów”, „schematów” itp.); każdy

rodzaj doświadczenia – pojęcie,

konceptualne złożenie lub system

wiedzy – może służyć jako

domena

domena

kognitywna

kognitywna, która jest przywoływana

przez określone wyrażenie w funkcji

podstawy znaczenia;

Domena kognitywna

Domena kognitywna

Domena kognitywna

Domena kognitywna jest rodzajem

doświadczenia, prostym pojęciem,
pojęciowym złożeniem, całym
złożonym systemem wiedzy, czasem
doświadczeniem zmysłowym.

Każde wyrażenie językowe przywołuje

jedną lub więcej domen
kognitywnych.

Domena kognitywna

Domena kognitywna

domena

koloru

żółt
y

domena ręki

dło
ń

rzut karny, rzut
rożny – domena:
„gra w piłkę
nożną”

Podstawowe założenia semantyki

kognitywnej

4. Znaczenie wyrażenia jest nie tylko

zbiorem treści poznawczych [array
of conceptual concept], składa się
na nie również

obrazowanie

obrazowanie

konwencjonalne

konwencjonalne, tzn. sposób
ujmowania treści poznawczych
dostarczanych przez przywoływaną
domenę

Obrazowanie konwencjonalne

Obrazowanie konwencjonalne

Domeny kognitywne są źródłem treści

konceptualnych dla wyrażeń

językowych.

Na znaczenie wyrażenia składa się treść

konceptualna domeny lub domen oraz

obrazowanie konwencjonalne =

konstruowanie sceny [construal],

innymi słowy ta sama treść

konceptualna może być ujmowana w

różny sposób – zatem semantyka języka

naturalnego oparta na kryterium prawdy

obiektywnej nie jest możliwa.

Wymiary obrazowania – konstruowania

Wymiary obrazowania – konstruowania

sceny

sceny

1.

Poziom uszczegółowienia (lub

schematyczności), na jakim dana

sytuacja jest charakteryzowana;

2.

Tło (metafora, założenia i oczekiwania;

presupozycje; poprzedni dyskurs);

3.

Perspektywa (przyjęty punkt

widzenia, orientacja, kierunek

mentalnego skanowania);

4.

Względne wyróżnianie struktur

(profilowanie, organizacja „trajektor –

landmark”)

Poziom uszczegółowienia sceny

Poziom uszczegółowienia sceny

[specificity/schematicity]

• rzecz  zwierzę  ssak  pies  pudel

(thing  animal  mammal  dog  poodle)

• robić  poruszać się  przemieszczać

się  biec  biec sprintem

(do  move  locomote  run  sprint)

 kierunek uszczegółowienia

Tło

Tło = drugi plan [background]

Tło to pojmowanie jednej rzeczy w

powiązaniu z inną – jedna struktura jest
wyróżniona, druga występuje w tle, np.

JAŚ obraził Zosię
Jaś OBRAZIŁ Zosię
Jaś obraził ZOSIĘ
tło – całe wypowiedzenie

Elementy perspektywy

Elementy perspektywy

[background]

1. Punkt widzenia

1. Punkt widzenia [vantage point]

VP
1

VP
2

VP1: Drzewo jest za skałą. Skała jest przed
drzewem

VP2: Drzewo jest przed skałą. Skała jest za
drzewem

ścieżka percepcyjna:

2. Kierunek mentalnego

2. Kierunek mentalnego

skanowania

skanowania

o

Balon szybko się wznosi

Jabłko spada z drzewa

Pagórek łagodnie wznosi się od

rzeki
Pagórek łagodnie opada do rzeki

Względne wyróżnianie struktur

Względne wyróżnianie struktur

[relative prominence of substructures]

profilowanie

profilowanie

Profilowanie RZECZY (rzecz = obszar w

pewnej domenie)

• Profilowanie na tle różnych baz

profilujemy palec na tle bazy DŁOŃ
profilujemy dłoń na tle bazy RĘKA
profilujemy ręka na tle bazy CZŁOWIEK

Względne wyróżnianie struktur

Względne wyróżnianie struktur

[relative prominence of substructures]

profilowanie

profilowanie

2. Profilowanie różnych podstruktur na

tle tej samej bazy

oś

szprycha

obręcz

Względne wyróżnianie struktur

Względne wyróżnianie struktur

[relative prominence of substructures]

profilowanie

profilowanie

Profilowanie RELACJI

P
I
O
N

t

równoległy

wznosić się

Względne wyróżnianie struktur -

Względne wyróżnianie struktur -

- profilowanie

- profilowanie

W obrębie tej samej bazy kognitywnej mogą być

profilowane różne jej części – wówczas wyrażenia
wskazujących na poszczególne relacje mają różne
znaczenia

A

A

M

A

R

M

M

R

M

M

M

A = agens

M = obiekt poruszający
się

R = odbiorca

= przepływ

energii
= ruch
= postrzeganie
= sfera kontroli

otrzymywać

dawać

Wyrażenie relacyjne obrazuje uczestników relacji
(participants) z różną wyrazistością, ujmowaną w
relacji „trajektor - landmark”

VP
1

VP
2

trajektor – najbardziej wyróżniony uczestnik
relacji

Natura profilu kategorii gramatycznych

Rzeczownik profiluje RZECZ

Przymiotnik, przysłówek, przyimek,

bezokolicznik i imiesłów profilują
RELACJĘ ATEMPORALNĄ

Czasownik profiluje PROCES

Podstawowe zdolności kognitywne człowieka

odzwierciedlane w strukturach językowych

1. Tworzenie ustrukturowanych

konceptualizacji

2. Kategoryzowanie jednych struktur w oparciu

o inne

3. Kategoryzowanie i ujmowanie danej sytuacji

na różnych poziomach abstrakcji
(schematyzacja)

4. Rozpoznawanie podobieństw między

różnymi strukturami

5. Ustalanie odpowiedniości między

elementami znaczenia różnych struktur

KATEGORYZACJA

1) Klasyczne teorie kategorii
2) Prototypy - Kategorie radialne
3) Modele sieciowe

PROTOTYPY – KATEGORIE RADIALNE

Eleanor Rosch, Georg Lakoff

PROTOTYPY – KATEGORIE RADIALNE

Elżbieta Tabakowska

STRUKTURY SIECIOWE

Elżbieta Tabakowska