Językoznawstwo

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Inne elementy pragmatyczne w

języku naturalnym trudne do

symulowania w sztucznej

inteligencji

• Anafora

Adam i jego laptop.

• Anafory a maszynowe przetwarzanie

języka

Poszli ze swoją siostrą na pizzę. Potem

ją zjedli i wypili po piwie.

–

Jakie jest odniesienie anafory ‘ją’?

–

Ile piw zostało wypitych?

Inne elementy pragmatyczne w

języku naturalnym trudne do

symulowania w sztucznej

inteligencji

• Deiksa czasu

Omówmy szczegóły w ten wtorek,
albo jutro, albo teraz.

• Deiksa miejsca

Postaw wazon tutaj.

Deiksa i anafora

• Problemy:
• Trudność z przypisaniem anaforze

odpowiedniego odniesienia wewnątrz
dyskursu

• W przypadku deiksy dodatkowy problem

stanowi konieczność odwołania się do
kontekstu w postaci czasu i miejsca
wypowiedzi celem ustalenia odniesienia
wyrażenia deiktycznego.

Relacje między

elementami

pragmatycznymi w

komunikacie

• Redukcja presupozycji do implikatury
• Redukcja implikatury do aktu mowy
• Współwystępowanie elementów

pragmatycznych w zdaniu

• Np.

Czy mógłbyś wreszcie sprowadzić ją

tutaj i jej brata też, bo inaczej skończy się

tak, jak ostatnio?

(implikatura + akt mowy +

presupozycja + anafora + deiksa miejsca)

• Kontinuum implikacyjno-aktowe

Akty mowy

• Terminy:

– pol. Akty mowy/czynności mowy,
– ang. speech acts

• Inspiracje: Wittgenstein
• Historia:

– John L. Austin, John Searle
– Austinowskie ujęcie problemu znaczenia
– Początek badań nad językiem potocznym

Austinowskie ujęcie

problemu znaczenia

• Co to jest znaczenie? – źle postawione

pytanie

• Co to jest znaczenie słowa ‘pionek?
• Syntaksa języka pozwala na tworzenie

zdań w rodzaju:

Bezbarwne zielone idee

śpią wściekle

(słynny przykład

Chomskiego). To prowadzi
językoznawców na manowce. Analizujmy
rzeczywiście używany język potoczny

.

Inspiracje: Wittgenstein

• Gra językowa

– „Grą językową nazywać będę całość złożoną

z języka i z czynności, w które język jest
wpleciony”

– Treść zdania a posunięcie w grze językowej
Np. Szef pyta:

Kto ma ochotę zostać naszym

skarbnikiem?

– Metafora miasta

• Ile jest gramatycznych rodzajów zdań?
• Ile jest funkcjonalnych rodzajów zdań?

Inspiracje: Wittgenstein

• Znaczenie jako użycie
• Język jako ‘skrzynka z narzędziami’
• Co to znaczy rozumieć zdanie?

– Znać warunki prawdziwości (ujęcie

standardowe, również wczesny
Wittgenstein)

– Umieć zadziałać na jego podstawie? (późny

Wittgenstein)

• Metafora parowozu

Inspiracje: Wittgenstein

Wittgensteinowskie intuicje z
Dociekań filozoficznych dały
początek 2 wątkom badań w
pragmatyce języka:

1) Działania słowami (Austin)
2) Niekodowanej natury znaczenia

(Grice)

Akty mowy

• Jakie są typy zdań: twierdzenia,

pytania, przeczenia? A tryby:
oznajmujący, rozkazujący,
przypuszczający?

• Rozważmy pod względem formy zdania:

Daję ci mój egzemplarz Austina.
Gratuluję ci zdania egzaminu.

• Teraz rozważmy je pod względem

użycia.

Glówne idee teorii Austina

• Performatywy
• Zdanie jako opis stanu rzeczy, a

zdanie jako czynność mowy

• Działanie słowami
• Lokucje
• Illokucje
• Perlokucje

Performatywy

• Zdanie jako opis stanu rzeczy, a zdanie

jako czynność mowy
Porównaj zdania:

Szczerze ci życzę, żebyś wygrał.
Szczerze mu życzyłem, żeby wygrał, ale

przegrał.

Wczoraj widziałam, jak w basenie pływał

szczur.

Performatywy

Daję ci mój złoty zegarek.

• Czy to są sprawozdania z czynności,

czy raczej czynności?

• Standardowo:

– odróżnia się mówienie od działania
– funkcje języka upatruje się w

przekazywaniu informacji, opisywaniu
rzeczywistości prawdziwie, bądź fałszywie

Akty mowy

Jednak jak wykazał Wittgenstein:
• Związek słowa ze światem jest znacznie

bardziej rozluźniony, niż sądzono
(użycie dookreśla znaczenie )

• Język pełni też funkcję działania

słowami (Austin)

Performatywy

• Wyrażenia performatywne
• Nacechowanie gramatyczne

–

1os. lp.

–

Zawierające wyrażenia typu ‘zabrania

się’/’wzbronione’

Zabrania się wprowadzania psów na teren UAM
Palenie wzbronione.
Chrzczę cię imieniem Dar Pomorza.
Ja, Joanna biorę ciebie Andrzeju za męża...

• Nie komentuję ślubu tylko biorę ślub,

sprzedaję mieszkanie itp.

Ja, Jan Kowalski niniejszym sprzedaję moją

kawalerkę Adamowi Nowakowi...

Lokucje, Illokucje,

Perlokucje

• Czynność mówienia a czynność

ukryta w mówieniu

• Wypowiedzi wyglądające jak

stwierdzenia, ale trudne do ujęcia
w kategoriach
prawdziwości/fałszywości.

Pożyczam ci mój samochód, ale ma
wrócić nietknięty

Lokucje, Illokucje,

Perlokucje

• Nie należy mylić lokucji z illokucją,

znaczenia zdania z aktem mowy.

Wybacz mu!

• Lokucja - Powiedział ‘wybacz mu’
• Illokucja - Radził mi, żebym mu

wybaczył

• Perlokucje - (skutki działań mownych)

Przekonał mnie, żebym mu wybaczył

Akty mowy

• Typy aktów mowy:

– stwierdzenia,
– dyrektywy,
– zobowiązania,
– ekspresje,
– deklaracje,
– werdykty
– itd.

Nieudane akty mowy

• Zdanie może być nieprawdziwe, a

akt mowy może być nieudany
(niefortunny)

• Nieudana lokucja

Daj psowi jeść.

• Nieudana illokucja (Dziękuję, ale

nie temu, co powinnam)

Warunki fortunności

• Niefortunne performatywy

Nadaję nowe imiona studentom.

• Warunki fortunności aktu mowy (Searle)

Np. obietnica jest niefortunna, kiedy obiecuje,

że zrobię coś, co już zostało wykonane.

• Teoria Austina, a zdania nieakceptowalne.
• Zdanie może być poprawne leksykalnie oraz

syntaktycznie, a jednocześnie niefortunne.
Dotyczy to także stwierdzeń, np.:

Kot jest na macie, ale nie wierzę, że tam jest.

Akty mowy a umysł

• Wypowiedź a zdanie

– Zdania mogą być prawdziwe bądź fałszywe
– Wypowiedzi mogą być fortunne, bądź

niefortunne

– Komunikat może spełniać funkcję opisową

(adekwatnie opisywać rzeczywistość), a
jednocześnie być niefortunny pod względem
funkcji illokucyjnej

– Pojęcie wypowiedzi wprowadza podmiot

działania mownego, zdania mogą być
analizowane w oderwaniu od podmiotu.

Akty mowy a umysł

• Moc illokucyjna a stan mentalny

nadawcy

• Bezpośrednie i pośrednie akty

mowy

Obiecuję ci, że powiem Twoim
rodzicom, że palisz jak komin!

Pragmatyka języka: uwagi

końcowe

Dziedzina badawcza:
• pragmatyki językoznawczej
• pragmatyki filozoficznej
• pragmalingwistyki