Językoznawstwo

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Struktura znaczenia

komunikatu

KOMUNIKAT

to, co powiedziane

to, co implikowane

konwencjonalnie

konwersacyjnie

implikatury
uogólnione

implikatury
uszczegółowione

WARSTWY ZNACZENIA

KOMUNIKATU

Znaczenie zdania – poziom kodowany

Znaczenie typu wypowiedzi

Znaczenie mówcy

zmodyfikowane
przez UGI

zmodyfikowane
przez USI

Heurystyka I: problemy

Problemy: być może to nie implikatura jest

odpowiedzialna za związek między tymi zdaniami,
a wiedza użytkownika (np. schemat sytuacji)

Piknik był beznadziejny. Piwo było ciepłe.
• Nie można tu odwoływać się do schematu pikniku,

bo w zdaniach:

Piknik był beznadziejny. Nie strzelono żadnej

bramki.

• Implikatura nakazująca połączyć te zdania dalej

działa. Słuchacz raczej zdziwi się, że grano w piłkę
nożną na pikniku, niż założy, że są to zdania bez
związku ze sobą.

Nakładanie się poziomów

znaczenia w komunikacie

Implikatury uogólnione nie są ani odwołane

przez uszczegółowione, ani zbędne:

słuchacz może się odwołać do znaczenia

typu wypowiedzi np. mówiąc :

- Hej, czemu nie powiedziałeś mi, że wszyscy

wyszli!

Po takim dialogu
- Gdzie jest Maciej?
- Niektórzy już wyszli. (UGI: Nie wszyscy wyszli.

USI: Może Maciej właśnie wyszedł.)

Implikatury: problemy

•

Implikatury są konstytutywnym elementem znaczenia,

proponowanie ograniczeń w ich obowiązywaniu

prowadzi do konfliktu z uprzednimi ustaleniami

pragmatyki. Czy rzeczywiście implikatury nie mają

udziału w warunkach prawdziwości? (Szwabe 2007)

Adam wpadł w złość i Ewa wyszła.
Ewa wyszła i Adam wpadł w złość.

•

Czy użytkownicy języka stosują Zasadę Życzliwości w

stosunku do znaczenia zdania, czy też do znaczenia

komunikatu z implikaturami włącznie?

Zasada Życzliwości

• Zasada Życzliwości (Principle of Charity),
• jest bezpośrednio zaleceniem dla słuchacza, by

traktować wypowiedzi rozmówcy jako prawdziwe

• pierwszy raz sformułowana przez Wilsona,

rozpowszechniona przez Quine’a i Davidsona,

„Wybiera się jako desygnat [nazwy] taką zmienną, dla

której jak największa liczba zdań mówcy będzie

prawdziwa.” (Wilson 1959:532).

• Davidson postuluje, że stosujemy Zasadę

Życzliwości do każdego zdania, uznając zdanie za

prawdziwe nawet jeśli nie znamy jego znaczenia

(Davidson 1973:102–110).

Implikatury: problemy

Przykład

W

pewnym

parku

doszło

do

wielokrotnego

wyłudzenia,

jak

się

przekonamy,

na

tle

pragmatycznym. Dziś znów nie przyszła do mnie renta

– skarżył się sąsiadowi z ławki pan Z. z nadzieją na

wsparcie. W rozmowie ustanawiał najpierw wspólny

grunt społecznego niezadowolenia i niejednokrotnie

otrzymywał pomoc od oburzonych zaniedbaniami

systemu rentalnego współobywateli. Jakże poczuli się

oszukani, kiedy wyszło na jaw, iż żadna renta nie

przysługiwała panu Z! W sądzie pan Z. bronił się

argumentując, że nie powiedział nic poza prawdą –

rzeczywiście, żadna renta nie przyszła pocztą.

Kłamstwo implikaturowe

• Czy Z. mówił prawdę? Zdanie,

które wygłosił jest prawdziwe.

• Pytanie dlaczego wypowiedź Z.

została

zinterpretowana

jako

kłamstwo, w języku pragmatyki
brzmi:

Prawdziwość

czego

postuluje Zasada Życzliwości?

Grice i kontynuatorzy

 Levinson (2000) wykorzystuje jedynie

dwie Maksymy Ilości (Q1 i Q2) i
Maksymę Sposobu

 Sperber i Wilson (1986), uważają

Maksymę Stosowności (Relewancji)
za wystarczająca do wyjaśnienia
implikowanego znaczenia

Struktura znaczenia

komunikatu

KOMUNIKAT

to, co powiedziane

to, co implikowane

konwencjonalnie

konwersacyjnie

implikatury
uogólnione

implikatury
uszczegółowione

WARSTWY ZNACZENIA

KOMUNIKATU

Znaczenie zdania – poziom kodowany

Znaczenie typu wypowiedzi

Znaczenie mówcy

zmodyfikowane
przez UGI

zmodyfikowane
przez USI

Implikatury a

kognitywistyka

• Implikatury uogólnione są

interesujące dla sztucznej
inteligencji

– Natural language processing, chatboty
– automatyzacja wnioskowań

• Implikatury uszczegółowione są

interesujące jako twory mentalno-
językowe

Znaczenie mówcy

• Rekonstruowane przy pomocy

wnioskowań konwersacyjnych

• Wzbogacone o implikatury

uszczegółowione

• Implikatury uszczegółowione są zależne

od kontekstu

• Do ich rekonstrukcji konieczne jest

przypisanie mówcy stanu mentalnego,
np. intencji

Implikatury

uszczegółowione

Przykład
- Czy jest dr Leszczyńska?
- W 97 wisi jej kurtka.

Kontekst

• Kontekst jako narzędzie

ujednoznaczniania, dookreślające
wieloznaczne lub niedookreślone w
inny sposób elementy komunikatu
(takie jak wyrażenia deiktyczne).

• Stosowanie terminu kontekst w

odniesieniu

do

wypowiedzi

z

implikaturami jest użyteczne trojako:

Kontekst w kognitywnej

pragmatyce

1.Kontekst dyskursu
• treści, które pojawiły się wcześniej w obrębie danego

dyskursu (ograniczonego klamrami formuł otwarcia i

zamknięcia) są zakładane przez interlokutorów jako

dostępne w świadomości uczestników dyskursu i stąd

nie musza być powtarzane.

• Z innej perspektywy i do innych celów opisuje tę

relację językoznawczy koncept kontraktu stare-

nowe.

• Np. Sąsiedzi zalali mi mieszkanie. Mówią, że nie są

ubezpieczeni. Że nie mieli na to pieniędzy. (‘Sąsiedzi’

stanowią stara informację, na tle której wprowadza

się nowy element).

Kontekst w kognitywnej

pragmatyce

2.

Zbiór założeń interlokutora

wykraczających poza informacje

wprowadzone w bieżącym dyskursie, na

tle których konstruowany/interpretowany

jest komunikat (presupozycje

pragmatyczne).

Przykład
Założenie dzielone przez rozmówców: Marta nie jest

zakonnicą

- Czy ona jest porządną dziewczyną?
- O, Marta jest mniszką!

Kontekst w kognitywnej

pragmatyce

3. Kontekst percepcyjny
• Dla wypowiedzi, w których wykorzystujemy

mechanizm uwspólniania uwagi.

• Wystarczający

do

opisu

wyrażeń

deiktycznych,

bez

konieczności

odwoływania

się

do

szerszych

ujęć

kontekstu.

• Pojęcie węższe, niż pojęcie obopólnej

jawności

Kontekst

• Obopólna

jawność

(mutual

manifestness)

termin

słabszy

od

wspólnej wiedzy, wprowadzony przez
Sperbera & Wilson 1986)

• np. Byłem w tym zamku. To jest taka

atmosfera,

że

masz

ochotę

wspominać: Tak, tak mój Gerwazeńku,
tak, tak mój Protazeńku.

Kontekst w

socjolingwistyce

• Wspólna wiedza
• Wspólny grunt
• Wspólne działanie

Kontekst w

językoznawstwie i teorii

literatury

• Kontekst wewnątrzzdaniowy (co-text)

– Przydatny w badaniach związków

kolokacyjnych

– Badany w językoznawstwie korpusowym

• Kontekst historyczny

– Badany w gramatyce historycznej
– Badany w hermeneutyce i teorii literatury

Kontekst a odzyskiwanie

znaczenia mówcy

• Jakie reguły kierują interpretacją

w warunkach tak bogatych
kontekstów?

• „Kontekst nie jest dany, nie jest

podstawą na której rozumienie
może się oprzeć.” Trzeba raczej
zdecydować, co jest właściwym
kontekstem, stwierdza Sperber.

Warstwa znaczenia mówcy:

teoria relewancji Sperbera &

Wilson

Zasada Relewancji dla Procesów
Poznawczych: ludzkie poznanie jest
nakierowane na maksymalizację
relewancji

Bodziec relewantny to taki:
1)      którego przetworzenie przynosi
korzyść

poznawczą

2)      wysiłek włożony w przetworzenie

którego jest niewielki

Teoria Relewancji

Zasada Relewancji dla Komunikacji
Każdy akt ostensywnej komunikacji komunikuje

założenie swej własnej relewancji.

Komunikat cechuje się optymalną relewancją

jeśli:

 przynosi dostateczna korzyść poznawczą, by

warto było adresatowi podjąć wysiłek jego

zrozumienia

 wybrane sformułowanie komunikatu jest

najstosowniejsze jakiego mówca mógł użyć

Warunki relewancji

komunikatu

W

TR

relewancja

komunikatu

jest

zdeterminowana przez:

•

kompetencję mówcy w zakresie relewantnej

dla słuchacza informacji

•

zdolności

mówcy

do

stosownego

formułowania komunikatu

•

preferencje mówcy - celem mówcy jest

sprawienie by słuchacz doszedł nie tyle do

jakiegokolwiek relewantnego wniosku, a do

tego, który mówca zamierzał (Sperber &

Wilson 2002)

Procedura rozumienia w

TR

• Słuchacz ma podążać drogą jak najmniejszego

wysiłku

• Warstwa werbalna jest wzbogacana na

poziomie tego co implikowane, aż do momentu

kiedy interpretacja spełnia wymogi relewancji

• Hipotezy są testowane w kolejności

dostępności (hipoteza dosłowności nie jest

wyróżniona)

Przykład A: Myślisz, że Kowalski będzie lojalny?

B: O, Kowalski jest bojownikiem!

Reprezentowanie stanów

mentalnych w odbiorze

komunikatów

•

dwa oblicza komunikatu: obserwowalne

zachowania i inferowane intencje

•

postrzeganie zachowań (także werbalnych)

jako intencjonalnych

•

ujęcie znaczenia zdania w kategoriach

świadectwa intencji mówcy, w oparciu o

który budowane jest właściwe znaczenie

komunikatu

•

rola zdolności do reprezentowania cudzych

pragnień i przekonań: rozumienie jako

czytanie w myślach

Inferencje wcześniejsze

od słów

• zachowanie zdolne do wyjawienia pewnych

informacji otoczeniu może być użyte do

komunikowania tych treści

• zdolność do wnioskowania z zachowań o

cudzych

stanach

mentalnych

stworzyła

potrzebę lepszego narzędzia do tego rodzaju

komunikacji,

w

ten

sposób

prowokując

zaistnienie języka

• inferencje mogły być zaczątkiem języka, nie zaś

usprawnieniem, które wyewoluowało później w

toku doskonalenia się języka jako narzędzia.

Relewancja u Grice’a i w

TR

• Zasada Współpracy Grice’a

– bazuje na założeniu o racjonalnej naturze

interakcji komunikacyjnych,

– interlokutorzy

porozumiewają

się

dzięki

możliwości odwołania się do owego założenia

także, gdy maksymy są łamane.

• Zasada Relewancji jest

– wbudowanym

mechanizmem,

nie

jest

uświadamiana,

– niemożliwe jest jej pogwałcenie,
– nie

jest

zasadą

do

przestrzegania,

a

prawidłowością opisującą komunikację.

Zasada Relewancji:

przykład

• Kontekst: Adam pisze artykuł na komputerze

koleżanki. Wyraża nadzieję, że nie sprawi kłopotu,
jeśli zostanie jeszcze trochę.

• Ewa wymownie spogląda na zegarek.
• Adam interpretuje to jako informację, że jest już

późno, stąd wnosi, że odpowiedź jest odmowna.

• Ten sam efekt zostałby uzyskany przez

powiedzenie ‘Jest dziewiąta’.

• Mechanizm odzyskiwania znaczenia w intencji

mówcy jest ten sam dla werbalnej i niewerbalnej
komunikacji.

Zasada Relewancji:

przykład

• Udział nastawienia intencjonalnego.
• Kluczowym elementem jest tu ostensywny charakter

zachowania,

który

powinien

być

dla

odbiorcy

wystarczającą sugestią, że ma je traktować jako

odpowiedź

• Komunikacja ostensywno–inferencyjna wg TR jest

osiągana bez dostarczenia przez komunikującego

bezpośrednich przesłanek do zamierzanej konkluzji (to,

że Ewa ostentacyjnie spogląda na zegarek, nie świadczy

o tym, że pragnie sprawdzić, która godzina lecz, że chce,

aby Adam odczytał to jako odmowę).

• Komunikacja ostensywno–inferencyjna zachodzi przez

podanie świadectwa (evidence) intencji komunikującego