Językoznawstwo

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Pragmatyka

• Szczególne miejsce pragmatyki w

funkcjonalistycznym nurcie
językoznawstwa

• Problematyka pragmatyki:

– Akt mowy
– Implikatura
– Presupozycja
– Deiksa
– Anafora

INFERENCYJNY MODEL

KOMUNIKACJI

Komunikacja oparta na

kodzie

• zakodowanie całego przekazu jest

możliwe (a nawet
paradygmatyczne).

• proces odbioru jest z zasady

nietwórczy

• pragmatyka jako domena tego, co

doraźne i kontekstowe

A: Cześć, coś się wydarzyło?
B: Coś okropnego. Wiedzieliście, że

Wilson złamał rękę? Spadł ze
schodów.

A: Biedak. Kiedy to się stało?
B: Kiedy był małym dzieckiem, w moim

wieku. Dziś mi o tym powiedział.

dialog między dzieckiem upośledzonym językowo a
normalnym użytkownikiem języka spisany przez Wallace’a
Chafe i zamieszczony w artykule Language and Memory z
1973 

Komunikacja inferencyjna

• Metafora szkicu
• Idea znaczenia nienaturalnego P. Grice’a
• Znaczenie mówcy a znaczenie zdania
• Przesunięcie uwagi badaczy z formy

językowej na wnioskowania
konwersacyjne

• Próby systematyzacji czynników

pragmatycznych

Idea znaczenia

nienaturalnego Grice’a

• Znaczenie naturalne:

Te plamy oznaczały ospę.

• Znaczenie nn:

Jej milczenie oznaczało odmowę.

ZASADA WSPÓŁPRACY

Niech twój wkład w rozmowę
będzie taki, jaki jest pożądany na
etapie, na którym się znajduje,
dzięki akceptacji celu rozmowy,
czy kierunku w jakim się rozwija

MAKSYMY

KONWERSACYJNE

• Maksyma Stosowności (Relewancji) – ogólny

nakaz dostarczania informacji odpowiedniej,

stosownej do warunków dyskursu

• Maksyma Jakości – staraj się mówić prawdę
• Maksymy Ilości: Q1 niech twoja wypowiedź

będzie tak wyczerpująca jak to jest oczekiwane,

i nie bardziej (Q2)

• Maksymy Sposobu – unikaj niejasności,

dwuznaczności, mów krótko, przedstawiaj

zdarzenia w porządku w jakim się wydarzyły.

IMPLIKATURY

KONWERSACYJNE

• Znaczenie konwersacyjnych implikatur, nie

jest odkodowane, a rekonstruowane na

podstawie podstawowych założeń o

racjonalnej naturze działalności

konwersacyjnej

• Implikatura powstaje, gdy pogwałcona

zostaje jedna, lub więcej maksym, przy

zachowaniu Zasady Współpracy

Przykład A: Patrz, ten wzmacniacz jest niezły.

B: Już idę obrabować bank.

Własności implikatur

konwersacyjnych

• Odwoływalność
• Obliczalność
• Niekonwencjonalność
• Nierozdzielność
• Wzmocnienie

Własności implikatur

konwersacyjnych

Odwoływalność
Konwencjonalne znaczenie nigdy

nie jest odwoływalne, natomiast

implikatura konwersacyjna może być

odwołana

przez

dodatkowe

przesłanki

Późno już, ale nie idź jeszcze.
zdanie podrzędne odwołuje

implikaturę konwersacyjną.

Własności implikatur

konwersacyjnych

• Obliczalność (łatwość odczytania)

– Implikatura nie jest dowolna!
– Powszechne stosowanie
– Podleganie regułom

Własności implikatur

konwersacyjnych

• Niekonwencjonalność:

niezakodowana

natura i bazowanie na tym, co zakodowane.

A: Oblałem egzamin.
B: Pięknie!
• Znaczenie przenoszone przez implikaturę

nie jest zakodowane w zdaniu; Pięknie nie

znaczy To niedobrze, jednak jako że

implikatury nie są wypowiedziane, a tylko

implikowane, punktem odbicia dla nich jest

to, co powiedziane.

Własności implikatur

konwersacyjnych

Nierozdzielność

• Wyrażenia synonimiczne przenoszą te same

implikatury

• Najczęściej krytykowany warunek (Sadock,

Levinson, Kalisz)

•    Synonimia jest prawdziwą rzadkością w językach

naturalnych. Nie ma wyrażeń wymiennych w każdym

kontekście, tak by ich użycie wydawało się naturalne,

czyli było zgodne z regułami odpowiedniości

(appropriateness) i nie zmieniało w ten sposób

znaczenia. Por. przykłady:

Czy możesz podać mi sól ?
Czy jesteś w stanie podać mi sól?

Własności implikatur

konwersacyjnych

Wzmocnienie (reinforcability) Sadock

(1978) wyeksplikowanie tego co
implikowane, czyli tego, co i tak wynika
z zakodowanej części komunikatu,
wywołuje mniejszy efekt redundancji,
niż gdyby powtórzyło się treść tego, co
kodowane, por. przykłady:

Zimno tu, zamknij proszę okno.
Zimno tu, zimno tu.

Implikatury: nurty badań

• Jaki mechanizm kieruje

interpretacjami
przeprowadzanymi w
nieprzewidywalnych kontekstach?

• Czy można wyróżnić typowe

konteksty, oraz podążające za nimi
domyślne interpretacje?

Struktura znaczenia

komunikatu

KOMUNIKAT

to, co powiedziane

to, co implikowane

konwencjonalnie

konwersacyjnie

implikatury
uogólnione

implikatury
uszczegółowione

Implikatury

konwencjonalne

On jest Anglikiem, dlatego jest

odważny.

• Implikatury konwencjonalne a

semantyka (nieodwoływalne)

*On jest Anglikiem, dlatego jest

odważny, ale nie z tego powodu.

• Implikatury konwencjonalne a

warunki prawdziwości.

Implikatury

konwencjonalne

Implikatury konwencjonalne a

warunki prawdziwości.

To, co

powiedziane

Implikatura

konwencjona

lna

Implikatura

konwersacyj

na

jest konwencjonalnie

determinowane przez język

nie ma udziału w

warunkach

prawdziwości

IMPLIKATURY

USZCZEGÓŁOWIONE

Implikatura

i

wyrażenia

W

jest

uszczegółowiona, jeśli W implikuje i tylko

dzięki

szczególnym

założeniom

kontekstowym, które nie są typowe i

normalnie nie występują – i normalnie nie

implikuje p
Przykład Wiesz, że lubię pomagać ludziom.

Ostatnio cały urlop składałem komputery

moim znajomym w kontekście prośby właśnie

o złożenie komputera będzie oznaczało

odmowę, inaczej w pozostałych kontekstach

IPLIKATURY

UOGÓLNIONE

Implikatura i jest uogólniona jeśli W
implikuje i, chyba że występują
jakieś

niezwykłe

specyficzne

kontekstowe założenia, które ją
odwołują.”- i normalnie implikuje p
Przykład

implikatura

w

Marek

spotyka się z kobietą dziś wieczorem
wyklucza ze spotkania jego matkę

DOMYŚLNE ZNACZENIA

w teorii S. Levinsona

• Argument z ekonomii komunikacji
• Komunikacja jako ‘gra czystej

koordynacji’

• System preferowanych interpretacji jest

zbyt efektywny dla jakiegokolwiek

systemu komunikacyjnego, by miał się

nie rozwinąć w takich systemach

• Domyślne procesy inferencyjne pozwalają

powiedzieć więcej w mniejszej liczbie

słów.

HEURYSTYKI

INTERPRETACYJNE

Heurystyka Q : o czym nie ma mowy tego

nie ma.
Polegając na niej słuchacz jest zwolniony z

rozpatrywania olbrzymiej liczby stanów rzeczy,

które dopuszcza semantyka zdania
Przykład
Na krześle leżały pończochy. UGI ...i nic więcej.
A: Kupiłem bułki i mleko.
B: Znowu zapomniałeś o karmie dla kota!

Heurystyka I: Co jest zwyczajnie opisane

stereotypowo przebiega.

Stoi za nią przekonanie, że nie ma potrzeby

mówić o tym, co oczywiste. Stąd to, co nie jest

dodatkowo opisane sugeruje stereotypowe tło i

staje się grubym pakietem informacji w

niewielkiej liczbie słów

Przykład Jan nacisnął guzik i maszyna ruszyła

(UGI: q następuje po p, p spowodowało q, Jan

chciał, by p spowodowało q).

Heurystyka I

Problemy: być może to nie implikatura jest

odpowiedzialna za związek między tymi zdaniami,
a wiedza użytkownika (np. schemat sytuacji)

Piknik był beznadziejny. Piwo było ciepłe.
• Nie można tu odwoływać się do schematu pikniku,

bo w zdaniach:

Piknik był beznadziejny. Nie strzelono żadnej

bramki.

• Implikatura nakazująca połączyć te zdania dalej

działa. Słuchacz raczej zdziwi się, że grano w piłkę
nożną na pikniku, niż założy, że są to zdania bez
związku ze sobą.

Heurystyka M: co jest powiedziane w

niestereotypowy sposób jest niestereotypowe

Jeśli myśl jest wyrażona inaczej, niż w najprostszy sposób,

opisywana przez nią sytuacja też nie jest zwyczajna.

Przykład 1. Dali nam do jedzenia jakieś pieczywo

wskazuje, że nie był to chleb ani bułka, pomimo że są to

rodzaje pieczywa. Jest to informacja dodana, nie

wynikająca z semantyki składowych wyrażeń

Przykład 2. Ojciec sprawił, że pojazd zwolnił w

odróżnieniu od Ojciec zahamował

Znaczenie kodowane a

domyślne

Test odwoływalności pozwala rozstrzygnąć, czy

mamy do czynienia z implikaturą, czy też jedynie z

jednym z sensów danego wyrażenia w wypadkach,

kiedy intuicja użytkownika języka zawodzi.

Przykład Niektórzy/nie wszyscy są połączone

uogólnioną implikaturą Q
Niektórzy, a nawet chyba wszyscy, przynieśli coś w

prezencie.
* Nie wszyscy, a nawet chyba wszyscy przynieśli...

Specyfika uogólnionych

implikatur

• Automatyczne przetwarzanie
• Abstrahowanie od indywidualnych

mówców

• Niezależność od kontekstu
• Regularność
• Różnica między treściami

semantycznymi i domyślnie

interpretowanymi jest nieuświadamiana

podczas użytkowania języka

Specyfika

uszczegółowionych

implikatur

• Zależność od kontekstu
• Poddawanie się refleksji
• Doraźne interpretacje
• Użytkownik nie ma trudności z

odróżnieniem implikatur od
dosłownego znaczenia wyrażenia.

WARSTWY ZNACZENIA

KOMUNIKATU

Znaczenie zdania – poziom kodowany

Znaczenie typu wypowiedzi

Znaczenie mówcy

zmodyfikowane
przez UGI

zmodyfikowane
przez USI

Nakładanie się poziomów

znaczenia w komunikacie

Przykład
A: Która godzina?
B: Niektórzy goście już wychodzą.
Znaczenie zdania: Część osób, być

może wszyscy wychodzą.

Znaczenie typu wypowiedzi: Nie

wszyscy wychodzą.

Znaczenie mówcy: Musi być już późno.

Nakładanie się poziomów

znaczenia w komunikacie

Jeśli

zmieni

się

kontekst

wypowiedzi B nie zmieni się UGI,
a tylko USI

A: Gdzie jest Maciej?
B: Niektórzy goście już wychodzą.
Znaczenie mówcy: Może Maciej

właśnie wychodzi

Nakładanie się poziomów

znaczenia w komunikacie

Implikatury uogólnione nie są ani
odwołane przez uszczegółowione,
ani zbędne: słuchacz może się
odwołać do znaczenia typu
wypowiedzi np. mówiąc : Hej,
czemu nie powiedziałeś mi, że
wszyscy wyszli!