Językoznawstwo

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Przewidywania podstawowe

• Osoba niezdolna do mentalizacji będzie napotykać problemy z

rozumieniem relewantnych implikowanych wypowiedzi

• Będzie również napotykała problemy z generowaniem

relewantnych implikatur, jednak to może być trudniejsze do

wykrycia, implikatury po prostu nie będą produkowane i włączane

do konwersacji.

• Przyjęcie perspektywy odbiorcy będzie płodne: Mowa, nawet jeśli

czysto kodowana, może być akceptowalna, podczas gdy, rozumienie

ograniczone do kodowania jest nie do przyjęcia

• Niedyspozycja pragmatyczna powinna mieć charakter stały, tak jak

u normalnych użytkowników stałą naturę ma filtrowanie każdej

napływającej wypowiedzi przez soczewkę intencjonalności. Jest tylko

mniej lub bardziej widoczna. W odbiorze dosłownych wypowiedzi

różnica ta powinna być niewidoczna, w implikowanych wyraźna.

• Akwizycja kompetencji pragmatycznej min. do 4 roku życia
• Kompetencja pragmatyczna nie jest wyuczalna, a zaburzenia

pragmatyczne nie poddadzą się terapii

Kierunki poszukiwań

• Usprawnienie komunikacji z osobami

autystycznymi

• Diagnostyka zaburzeń pragmatycznych

(rozłączna z socjolingwistycznymi)

• Automatyzacja implikatur uogólnionych

na potrzeby komunikacji człowiek-

komputer, np. w chatbotach

• Badania humoru werbalnego i

niewerbalnego opartego na mentalizacji

Mentalizacja w pragmatyce

•

Przypadki anomalne dwojakiego rodzaju, tj.
obserwowane w rozwoju oraz w patologii
komunikacji, wskazujące na korelację między
zaburzeniem bądź niedorozwojem mentalizacji a
niezdolnością do rozumienia implikatur

•

Zebrana ewidencja empiryczna wskazuje na
istotną funkcję zdolności do mentalizacji w
interpretacji implikatur (w autyzmie Happé 1993,
Surian, Baron-Cohen & Van der Lely 1996, Wing
1988, Happé 1995, Bartak & Rutter & Cox 1975,
syndromie

semantyczno-pragmatycznym

Bishop 1989, Blank & Marquis 1987, Shields et
al. 1996 , schizofrenii Langdon i in. 2002a), u
normalnych dorosłych (Colston i Gibbs 2002)

Mindreading a

zaburzenia

komunikacji: Autyzm

• Przewaga zaburzeń w odbiorze komunikatów

(szczególnie konwersacji z koniecznym

udziałem kontekstu)

• Zaburzenia komunikacji werbalnej, jak

i niewerbalnej

• Nienaruszona sfera kompetencji językowej

(Bartak, Rutter & Cox:1975,1977, Happe

1995)
Przykład Czy możesz podać sól? – brak linii

interpretacyjnej ‘po co rozmówca to mówi’

Mindreading a

zaburzenia

komunikacji: Autyzm

• Problemy

z

komunikacją

są

fundamentalnym

symptomem autyzmu i regularnie pojawiają się w

triadzie deficytów: w poznaniu społecznym, komunikacji

społecznej i rozumieniu społecznym (Wing 1988).

• Typową cechą wszystkich trzech składowych tej triady

jest zachowanie badanych, charakteryzujące się brakiem

postrzegania

cudzych

działań

w

kategoriach

intencjonalnych i wyrażające się w trudnościach z

rozpoznaniem potrzeb innych podmiotów.

• Trudności autyków z przypisywaniem fałszywych

przekonań zarówno sobie samym, jak i innym podmiotom

należą do szeroko udokumentowanych (Por. zebrane

wyniki prawie 30 badań oraz badania własne Happé na

dużych grupach (Happé 1995).

Badania złamania maksym Grice’a

(nie implikatur) w autyzmie

Przykładowy test (Maksyma Jakości)

A: Czy masz rodzeństwo?
B1: Tak, mam dwóch braci.
B2: *Tak, mam 500 braci.

Surian, Baron-Cohen & Van der Lely 1996

• Dzieci autystyczne nie były w stanie ocenić, która z

osób B powiedziała coś niewłaściwego.

• Jednocześnie, osiągały niższe wyniki w standardowym

teście fałszywego przekonania, niż badani z grupy
kontrolnej odpowiedniej wiekowo

Mindreading a zaburzenia

komunikacji: Syndrom

semantyczno-pragmatyczny

• Rozumienie dosłowne komunikatów
• Problemy z nawiązywaniem kontaktów w grupie

rówieśniczej – izolacja społeczna

• W terapii komunikacja z dzieckiem jest

skuteczna, gdy ograniczamy się do kodowania

przekazu

Przykład Pomarańczę trzeba obrać. Obierać

można nożem. Idź po nóż. (Blank&Marquis

1987) (konieczne jest eksplikowanie wobec

niezdolności interpretacji zdania o formie

gramatycznej stwierdzenia jako polecenia –

brak interpretacji intencjonalnej)

Mindreading a zaburzenia

komunikacji: Syndrom

semantyczno-pragmatyczny

• Dzieci płynnie posługują się

skomplikowanymi wyrażeniami,
jednocześnie mając problemy z
uchwytywaniem znaczenia mówcy
podczas konwersacji,

• Inklinacje w kierunku dosłownego

odczytania komunikatów

• Słabe wykonanie testu fałszywego

przekonania (Jane Shields et al. 1996).

Zespół symptomów

- Kompetencja językowa poprawna
- Zaburzenia zarówno komunikacji

werbalnej, jak i niewerbalnej
-

Tendencja do rozumienia

dosłownego
- Przewaga zaburzeń w odbiorze
-

Brak zrozumienia humoru

językowego
- Niezdolność do interpretowania

cudzych działań w

kategoriach

intencjonalnych

Zaburzenia komunikacji:

podsumowanie

• Ten sam zestaw symptomów powtarza się

nie tylko w tak różnych zaburzeniach jak
schizofrenia,

autyzm,

zaburzenie

semantyczno–pragmatyczne, ale również u
normalnych dzieci poniżej czwartego roku
życia.

• Można stąd wnosić, że u podstaw tych

zjawisk nieprawidłowej komunikacji leży ta
sama kompetencja pragmatyczna, zaburzona
lub niedorozwinięta (Szwabe 2007).

Mindreading a akwizycja

kompetencji pragmatycznej:

Dzieci

• Na poziomie rozwojowym kompetencja językowa

pojawia się wcześniej, niż mindreading
(Millikan)

• Czy jest to kontrargument wobec modelu

inferencyjnego?

• Nie. Oprócz kompetencji językowej w zakresie

syntaksy i leksykonu do komunikowania się
konieczna jest także kompetencja w zakresie
użycia języka (k. pragmatyczna). Obserwacja
dzieci poniżej 4 lat sugeruje, że dzieci nie
odbierają implikatur,

co jest skorelowane w

czasie z trudnościami w reprezentowaniu
cudzych stanów mentalnych (Szwabe 2007).

Przykłady testu implikatur powstałych

z pogwałcenia griceowskich maksym

(Szwabe 2007)

1) Maksyma Jakości
- No świetnie, naprawdę idealnie to rozlałeś! Nawet kawałek nie

jest suchy!(ironia)

- Naprawdę?(odebrane jako pochwała)
2) Maksyma Relewancji
- Brakuje mi zielonej kredki (prośba)
( brak rozumienia według schematu: po co ktoś to mówi?)
- Twoja siostra jest już sina z zimna!
(nie jest odbierane jako Musimy już iść do domu a jako informacja,

nie dotycząca adresata.

3) Maksymy Ilości
- A czemu nie wybierasz tego (samochodu)?
- Trabant to trabant a mercedes to mercedes.
4) Maksymy Sposobu
- Czemu się jeszcze nie ubrałeś?
- Bo się bawiłem koparką.

Maksyma Jakości

Dorosły: No świetnie, idealnie to rozlałeś!
Nawet kawałek nie jest suchy!

(ironia)

Dziecko: Naprawdę?

(z dumą – komunikat jest

rozumiany dosłownie jako pochwała)

Maksyma Relewancji

Dorosły: Brakuje mi zielonej.

(prośba w kontekście,

kiedy dziecko trzyma zieloną kredkę w ręku)

Dziecko: …

(brak poprawnej reakcji na prośbę

prawdopodobnie

spowodowany

niemożnością

zrozumienia wypowiedzi w kategoriach intencjonalnych,
wypowiedź nie jest postrzegana jako informacja
dotycząca adresata w jakikolwiek sposób)

Dorosły: Podaj mi, proszę, tę zieloną.
Dziecko: Masz!

Dziecko: Czy możemy iść do ZOO? Och, proszę

mamo!

Dorosły: Jest środek nocy!
Dziecko: No to możemy iść do ZOO?

(dziecko nie dostrzega

relewancji poprzedzającej wypowiedzi)

(Szwabe 2007)

.

Maksyma Relewancji

Dziecko: Czy możemy iść do parku?
Dorosły: Ale deszcz pada.
Dziecko: ??

• brak reakcji dziecka na implikatury, pośrednie

rozkazy, prośby, etc.

• niezdolności dziecka do nadania sensu temu, co

było

powiedziane

i

stąd

wygenerowania

jakiejkolwiek repliki.

• pauzy w spontanicznych interakcjach stanowią

cenny wgląd w interpretację odbiorcy.

• „W miarę jak wypowiedzi w dialogu następują

jedna po drugiej, odnajdujemy w każdej kolejnej
analizę poprzedniej, dokonaną przez samego jej
adresata” (Levinson 1983:321).

Maksyma Ilości

Dziecko:

Dlaczego

nie

wybierasz

tego

(samochodziku)?

Dorosły: Trabant to Trabant, a Mercedes to

Mercedes.

Dziecko: No, to czemu nie wybierasz tego?

(wskazując jeszcze raz na ten sam zabawkowy
Trabant)

Maksyma Sposobu

Dorosły: Dlaczego się jeszcze nie ubrałeś?!

(pośredni rozkaz)

Dziecko:

Bo się bawiłem koparką.

(interpretacja

dosłowna, ślepa na intencje)

(Szwabe 2007)

Komunikacja dziecko-dorosły

Dziecko: Mama, kup mi to!
Dorosły: A skąd ja mam wziąć tyle pieniędzy?

(implikatura:

‘nie kupię, bo mnie nie stać’)

Dziecko: No, idź do ściany i wyjmij.

• Implikowane znaczenie użyte przez dorosłego rozmówcę

 pojawiają się błędy komunikacji dziecko odpowiada

jedynie na dosłowne znaczenie przekazu  odpowiedzi

dziecka

są

błędnie

interpretowane

(np.

jako

impertynencja)

• I odwrotnie, manipulacje dorosłego mówcy na poziomie

implikowanym

są

bezsilne,

gdy

pragmatyczna

‘niewinność’ rozmówcy-dziecka sprowadza dialog na

grunt dosłowności i tym samym odpowiedzialności za

wypowiedziane, nie zaś implikowane słowa

(Szwabe 2007)

Eksplikacje implikatur

Rozumienie polega nie tyle na zdolności do
sparafrazowania implikatury w zdanie kodowane o
jasno wytyczonym znaczeniu, a raczej na zdolności do
wyznaczenia zakresu akceptowalnych zachowań
werbalnych (jak i niewerbalnych) w następstwie
takiej wypowiedzi (Szwabe 2008). Np. odmowa
wykonania rozkazu nie jest stosowną repliką na
komunikat, który rozkazem nie jest, np.:

Dziecko: Ja lubię mąkę.
Dorosły: A powiedz, co to jest mąka?

(implikatura: ‘Ty

chyba nie wiesz, co to jest mąka’)

Dziecko: Nie powiem ci!

(reaguje na inny akt mowy).

Humor - studia nad upośledzeniem

kompetencji pragmatycznej?

• Wrażliwość na humor językowy, oparty w dużej mierze na

dwuznaczności bądź na poziomie leksykalnym, bądź
zdaniowym, jest niedostępna osobom niezdolnym do
mentalizowania;

• W autyzmie, syndromie Aspergera, zespole semantyczno-

pragmatycznym, schizofrenii stwierdza się brak zrozumienia
dla żartów tam, gdzie towarzyszy mu niedostatek teorii umysłu

• Zarówno żarty w medium języka, czy rysunkowe (lecz o

wspólnym podłożu konieczności wywnioskowania puenty w
oparciu o stany mentalne).

• Niekompetencja w zakresie odczytywania implikatur bywa w

zastanawiającej liczbie przypadków podłożem
humorystycznego i literackiego użycia języka

(Szwabe 2007)

Humor mentalizujący w

literaturze dla dzieci - metafory

Dosłowne rozumienie metafor:

•

Ma Pan ją tuż przed swoim nosem

Próbując

zobaczyć czubek swego nosa miś traci równowagę.

•

Kontekst: Niedźwiedź zostaje zatrudniony do

czyszczenia beczek w fabryce marmolady. Na jego

uwagę, że wolałby pracować jako degustator

marmolady, kadrowy odpowiada:

Musi pan

utorować sobie drogę do takiej pracy. Najlepiej

zacząć od samego dołu.

Pamiętając tę radę niedźwiedź zabiera się do
pracy, wyjmując beczkę z samego dołu piramidy.

Humor mentalizujacy w literaturze

dla dzieci - perspektywa

Niemożność przyjęcia perspektywy innego
podmiotu oraz odzyskania znaczenia mówcy zgodnie
z tą perspektywą typowa dla niedorozwoju
kompetencji pragmatycznej w okresie wczesno-
dziecięcym

(Szwabe 2007)

.

A: Czy widziałeś jakieś pingwiny w okolicy?
B: Tak, jeden miał czerwony szalik, a drugi koszulkę w

paski?

A: O kim ty mówisz?
B: O was.

Humor mentalizujący w literaturze

dla dzieci – turn taking i

implikatura

Jak wyglądałby dialog, gdyby reguły jego prowadzenia podlegały
uwadze, zamiast automatycznemu stosowaniu?
Turn-taking
‘Ta rozmowa toczy się zbyt szybko, wróćmy do poprzedniej uwagi’.
‘Obawiam, się, że nie za dobrze ją pamiętam’ – powiedziała bardzo
uprzejmie Alicja. ‘W takim razie zaczniemy od nowa’ – rzekł
Humty Dumpty – teraz moja kolej na wybór tematu – (‘Mówi o tym,
jakby to była jakaś gra!’ – pomyślała Alicja).
Implikatura
‘Oto pytanie dla ciebie. Ile, mówiłaś, masz lat?’ Po krótkich
obliczeniach Alicja odrzekła - ‘Siedem i pół’. ‘Nieprawda!’ -
wykrzyknął tryumfująco Humpty Dumpty.- ‘Nie powiedziałaś nic
takiego!’ ‘Myślałam, że chcesz powiedzieć: Ile masz lat?’ –
wyjaśniła Alicja.’

• Interpretacja hiperintencjonalna w

paranoidalnej odmianie schizofrenii

• Interpretacje grupy kontrolnej i

badanych

– badani nie dysponują żadną metawiedzą

w tych przypadkach - nie mają poczucia,

że czegoś nie rozumieją.

– zmuszeni

do

interpretacji

podają

rozbudowane

literalne

wyjaśnienia,

raczej niż odpowiedź ‘nie rozumiem’

Nie wszystko złoto co się świeci
‘Trzeba uważać, by nas nie oszukał jubiler’

Diagnostyka zaburzeń

komunikacyjnych

• Praktyczna konieczność zdefiniowania

kompetencji pragmatycznej

• Nieadekwatność testów diagnozujących

dostrzegana przez terapeutów

• Pojawienie się w testach nowej kategorii

‘zaburzeń pragmatycznych’ obok zaburzeń
gramatyczno-leksykalnych (Prutting, Bishop,
Neville, Langdon, Kitao)

• Testowanie pragmatyki wciąż w dużej mierze jest

testowaniem wiedzy na temat społecznych
konwencji komunikowania

• Próby uczenia kompetencji pragmatycznej w

akwizycji języka obcego (Kasper 1997) jako
dowód braku przejrzystego pojęcia kompetencji

Pragmatyka a

mindreading:

kontrargumenty

• Pytanie postawione na gruncie kognitywnej

pragmatyki języka: Jakie dyspozycje poznawcze
leżą u podłoża inferencyjnej komunikacji?

• Dyspozycja

do

przypisywania

stanów

mentalnych na podstawie zachowań w odbiorze
implikatur

• Standardowy pogląd: nierównoległy rozwój

zdolności do komunikowania się oraz
zdolności

do

przypisywania

stanów

mentalnych

• Ostrożne stanowiska (Origgi & Sperber 2000,

Happé & Loth 2002) i radykalne (Szwabe 2006)

Kompetencja

pragmatyczna

• Kompetencja pragmatyczna jako podstawa

uniwersalnych i automatycznych mechanizmów

służących do konstruowania i rekonstruowania

niekodowanego znaczenia komunikatów oraz

rozpoznawania aktów mowy (Szwabe 2007).

• Tak rozumiana kompetencja pragmatyczna jest

niezależna zarówno od formy językowej jak

i od kulturowo uwarunkowanych konwencji

prowadzenia dyskursu.

• Trzecia droga – poznawczego

przetwarzania komunikatu – pozwala

odbiorcy sprostać zadaniu, jakie stawia

przed nim komunikat.

Argumenty kontra kompetencji

pragmatycznej

• Mit ‘pragmatyka to komunikacyjny gadżet’

W rozwoju człowieka kompetencja językowa pojawia się

wcześniej, niż teoria umysłu, czy poważymy się
twierdzić, że dziecko poniżej lat czterech nie jest
kompetentnym użytkownikiem języka?

Tak, jeśli kompetentny użytkownik języka to ten, który

potrafi odebrać dowolną (poprawnie zbudowaną)
wypowiedź - oczekujemy od użytkownika języka, że
będzie zdolny zrozumieć takie pospolite zjawiska
językowe jak pośrednie rozkazy, czy implikatury
(Szwabe 2007).

• Argument z wczesnej akwizycji nazw: Bloom (2002)

• Argument z dziecięcych jak-gdyby-implikatur: Anna

Papafragou (2002)

Argument z wczesnej

akwizycji nazw

• małe dzieci nadspodziewanie szybko uczą

się nowych nazw

• 3-latki są równie sprawne jak 4-latki i

starsze

• Bloom (2002): dzieci przypisują odniesienie

za pomocą atrybucji intencji mówcy (zanim
przechodzą pomyślnie test fałszywego
przekonania)

• Baldwin (1991): 18-miesięczne dzieci są

zdolne rozwiązać problem odniesienia
dzięki śledzeniu kierunku patrzenia mówcy

Obrona kognitywnego ujęcia

kompetencji pragmatycznej

(Szwabe 2007)

• ‘

Na wpół’ kompetencja nie jest kompetencją

• Być kompetentnym oznacza w pragmatyce być

w stanie odczytać dowolne znaczenie mówcy

pod warunkiem, że jest poprawnie zbudowane

 implikatura
 pośredni akt mowy
 wypowiedź z presupozycją
 wyrażenie deiktyczne, wymagające ustalenia

odniesienia

• Owe różnorodne zjawiska pragmatyczne

stawiają różne wymogi poznawcze

Odrobina mindreading wystarczy do

odniesień, lecz nie wystarczy do

pełnej kompetencji pragmatycznej

•

Zdolność do wykrywania niedokodowanego

przekazu jest stopniowalna

•

Reprezentowanie stanów mentalnych (w tym

intencji) jest stopniowalne, od

reprezentowania stanów wolicjonalnych,

poprzez reprezentowanie cudzych przekonań

spójnych z własnymi, do reprezentowania

cudzego fałszywego przekonania

równocześnie z własnym, prawdziwym

przekonaniem odnośnie tego samego stanu
rzeczy

Struktura Mindreading

wg. Barona-Cohena

Detektor

Intencjonalności

Detektor

Kierunku Patrzenia

Mechanizm

Uwspólniania Uwagi

Mechanizm

Teorii Umysłu

Detektor Intencjonalności

•

uruchamiany przez obserwowany ruch samoistny
potencjalnego podmiotu

•

umożliwia interpretację zachowania tego podmiotu w
kategoriach wolicjonalnych dążenia i pragnienia

Detektor Kierunku Patrzenia

•

funkcja wykrywania oczu w otoczeniu

•

monitorowania kierunku patrzenia

•

interpretowania tegoż w kategoriach percepcyjnych
stanów mentalnych (takich jak widzenie)

Mechanizm Uwspólniania Uwagi

•

funkcja reprezentowania triadycznych relacji między
ja, innym podmiotem, oraz obiektem trzecim

Ustalanie odniesienia wyrażeń

deiktycznych w oparciu o

elementarny mindreading

• trzy pierwsze mechanizmy pojawiają się wcześnie

w rozwoju

• detekcja oczu obecna od urodzenia, uwspólnianie

uwagi między 9 a 12 m. (pojawiają się gesty
protodeklaratywne

i

śledzenie

spojrzenia

(Butterworth 1991, Bates i in. 1979, Garfield et al.
2001)

• 4-latki potrafią interpretować patrzenie nie tylko

jako widzenie, ale również pragnienie (Baron-
Cohen 1995), co może pomagać w ustalaniu
odniesienia wyrażeń.

Mechanizm Teorii Umysłu

w komunikacji

• konieczny do osiągnięcia pełnej

zdolności mentalizacji

• jeden krok dalej w rozwoju mentalizacji

–wielka różnica dla komunikacji:

1) pozwala na operowanie przekonaniami

o przekonaniach

2) wprowadza możliwość błędu

reprezentacji.

Funkcje Mechanizmu

Teorii Umysłu

• przypisywanie dodatkowych epistemicznych

stanów mentalnych (np. bycie przekonanym,

udawanie, wyobrażanie sobie, marzenie,

myślenie, zgadywanie, oszukiwanie)

• integrowanie wolicjonalnych, percepcyjnych

i epistemicznych stanów mentalnych

pozwalające na wyjaśnienie, jaka jest relacja

tych stanów do działań podmiotu

Mechanizm Teorii Umysłu

w implikaturach

• Wyjaśnianie i przewidywanie zachowań przy użyciu

Mechanizmu Teorii Umysłu angażuje konstruowanie
reprezentacji postaw propozycjonalnych, takich jak:
‘Sally jest przekonana, że <moja lalka jest pod
dywanem>’.

• Jest również niezbędne, kiedy próbujemy odczytać

znaczenie mówcy, jak implikaturę z przykładu (3)
‘Mama mówi, że wybrała ten samochodzik, dlatego
że mama CHCE lepszy samochód i WIE, że <ten to
Mercedes>, i UWAŻA, że <Mercedes jest dużo
lepszym samochodem, niż Trabant>’ (Szwabe 2008).

Przykłady implikatur powstałych

z pogwałcenia maksym Grice’a

1) Maksyma Jakości
- No świetnie, naprawdę idealnie to rozlałeś! Nawet kawałek nie

jest suchy!(ironia)

- Naprawdę?(odebrane jako pochwała)
2) Maksyma Relewancji
- Brakuje mi zielonej kredki (prośba)
( brak rozumienia według schematu: po co ktoś to mówi?)
- Twoja siostra jest już sina z zimna!
(nie jest odbierane jako Musimy już iść do domu a jako informacja,

nie dotycząca adresata.

3) Maksymy Ilości
-

A czemu nie wybierasz tego (samochodu)?

- Trabant to trabant a mercedes to mercedes.

4) Maksymy Sposobu
- Czemu się jeszcze nie ubrałeś?
- Bo się bawiłem koparką.

Mechanizm Teorii Umysłu

w presupozycjach

• Jest to nawet bardziej widoczne w przypadku

wypowiedzi z symulowaną presupozycją pragmatyczną
Nie powiem twemu ojcu, że zbiłeś szybę jeśli dasz mi 5

zł.
Presupozycja mówcy: słuchacz zakłada, że ojciec nie

wie o szybie. Załóżmy, że ta presupozycja jest fałszywa.

• Odnalezienie

znaczenia

mówcy

wymaga

reprezentowania jego przekonań, np. jak następuje

‘Ten człowiek to mówi ponieważ fałszywie SĄDZI, że ja

MYŚLĘ, że <mój ojciec nie WIE, że zbiłem szybę>’

(Szwabe 2008).

• Tego właśnie nie potrafią dzieci poniżej 4 roku życia.

Niepełna mentalizacja a

kompetencja pragmatyczna

•

Zatem, dzieci mogą osiągnąć etap rozwoju

mentalizacji,

który

pozwala

na

przypisywanie

odniesienia, przypuszczalnie przy pomocy Detektora
Kierunku Patrzenia i Mechanizmu Uwspólniania
Uwagi zanim są w stanie zdać test fałszywego
przekonania

•

Dzieci w wieku przedszkolnym potrafią śledzić
kierunek patrzenia innych, ale nadal nie pozwala im
to odszyfrować implikatur, nadal nie dowodzi to
posiadania przez te dzieci (pełnej) kompetencji
pragmatycznej związanej z mentalizacją poniżej
czwartego roku życia (Szwabe 2008).

Argument z dziecięcych

jak-gdyby-implikatur

• Anna Papafragou (2002): dzieci poniżej czwartego

roku życia stosują implikatury.

• To by przeczyło tezie, że rozumienie implikatur jest

związane z mentalizacją, która pojawia się w pełnej

formie około 4 roku życia, kiedy dzieci zaczynają

przechodzić test fałszywego przekonania.

• Co to jest implikatura? Żaden z przytaczanych przez

Papafragou przykładów nie jest implikaturą sensu

stricto
Przykład (5) I have no place to sit. (Nie mam gdzie

usiąść) Suponowaną implikaturą jest ‘Znajdź mi

jakieś miejsce’.

I have no place to sit

Podane zdanie może być interpretowane

jako implikujące pośrednią prośbę, ale
pod następującymi warunkami:

• Odbiorca już potrafi mentalizować
• Odbiorca zakłada, że nadawca również

potrafi mentalizować

•

Odbiorca

zakłada,

że

nadawca

skonstruował swą wypowiedź w ten a nie
inny sposób, ponieważ przewiduje, że
będzie zinterpretowana tak a nie inaczej
i posłuży jako prośba

(Szwabe 2008).

.

Wokół pojęcia implikatury

• Nie każda interpretacja, która może być

skonstruowana przez normalnego
użytkownika języka już wyposażonego
w zdolność mentalizacji jest implikaturą
sensu stricto i jako taka świadectwem,
że jest to faktyczne znaczenie mówcy,
jakie leżało w intencji dziecka-mówcy

• Nie wszystko, co sugerowane ‘między

wierszami’ jest implikaturą

Implikatura w mocnym sensie

Znaczenie wywnioskowane na podstawie tego, co jest

powiedziane, jest niekwestionowaną

uszczegółowioną implikaturą, gdy:

• nie można komunikatowi przypisać żadnych innych

odczytań, niż implikowane

• komunikat jest bezsensowny, jeśli nie jest

implikaturą

To z kolei, pozwala przypuszczać, że
• jest to znaczenie w intencji mówcy (tzw. znaczenie

mówcy)

• mówca posiada dyspozycje pozwalające na

sformułowanie takiej implikatury, mianowicie pełną

mentalizację (Szwabe 2008)

Obliczalność implikatur

•

Własność obliczalności przypisywanej implikaturom

przez Grice’a (1975): rekonstrukcja implikatury

konwersacyjnej musi być przejrzysta. Stoi za tym

idea, że dla dowolnego użytkownika języka powinno

być jasne, czy ma do czynienia z implikaturą, czy

nie.

•

Nakłada to istotne ograniczenie na pozornie

arbitralną naturę implikowanego znaczenia. Jeśli

więc wypowiedź jest zdecydowanie niejasna, nie

wiadomo o co mówcy chodzi, to nie jest implikaturą.

Tak przedstawia się kwestia ‘jak-gdyby-implikatur’

postrzegana od strony języka i budowy komunikatu.

‘Filtr mentalizacji’

• patrząc od drugiej, mentalnej strony na to zjawisko,

mamy tendencję do interpretowania cudzych
zachowań, także werbalnych, w kategoriach
intencjonalnych

• każda wypowiedź przechodzi przez filtr mentalizacji,

który można zawrzeć w haśle: ‘po co on to mówi?’
(implikatura) i ‘dlaczego on to mówi’ (presupozycja)
(Szwabe 2006)

• po przejściu przez ten filtr po stronie jego nosiciela-

odbiorcy, może się pojawić interpretacja (5): ‘Znajdź mi
miejsce do siedzenia’ i jeśli odbiorca raportuje takie
interpretacje to mamy świadectwo, że mentalizuje.

Wokół pojęcia implikatury

• To jednak nie uprawnia do wniosku o występowaniu

mentalizacji po stronie mówcy, jak sugeruje Papafragou.

• I have no place to sit ma swoje własne nieimplikaturowe

znaczenie - ma sens jako komentarz, czy skarga bez

zrywania Zasady Współpracy, czy gwałcenia jakiejkolwiek

z maksym

• Komunikaty z implikaturą sensu stricto nie mają

nieimplikaturowego znaczenia

przykład (6)

A: Ma Pan może zapałki?

B: Nie palę.

• Odpowiedź B ma sens jedynie jako implikatura, znaczenia

mówcy byłyby jak następuje:

A: ‘Czy mogę użyć twoich zapałek?’

B: ‘Nie, bo nie mam zapałek’.

• (Szwabe 2008).

Uwagi końcowe

• Jak dotąd nie ma żadnych danych ku temu,

że dzieci przejawiają pełną kompetencję
pragmatyczną

zanim

są

w

stanie

poprawnie

mentalizować.

Przeciwnie,

hipoteza, że mentalizacja i zdolności
pragmatyczne są ściśle związane jest
dobrze poparta.

• Mentalizacja jako element poznawczego

zaplecza

kompetencji

pragmatycznej

niezbędnej do normalnego uczestnictwa w
komunikacji