Językoznawstwo

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Ćwiczenie

• Test Ajdukiewicza z alternatywą
• W sądzie też?
Założenie: wiecie, że Piotr zabił tę

kobietę.

Piotr zabił tę kobietę lub Marek

zabił tę kobietę. Tak, czy nie?

Ćwiczenie

Założenie: wiecie, że Piotr zabił tę kobietę.
Piotr zabił tę kobietę lub Marek zabił tę kobietę. Tak, czy

nie?

Implikatura: Piotr zabił tę kobietę lub

Marek zabił tę kobietę i nie wiem który.

Jeśli wiem który, muszę odwołać tę

implikaturę.

Inaczej skłamię (będzie to kłamstwo

implikaturowe).

Pragmatyka: podejście

lingwistyczne

• znaczenia wywnioskowane jako

wyrafinowany dodatek do

standardowych funkcji języka

• znaczenie mówcy jako pochodne

od znaczenia zdania

• analiza dyskursu może dostarczyć

zadowalających wyjaśnień bez

odwołań do genezy języka

Pragmatyka: podejście

kognitywne

• Istota

naszej

kompetencji

pragmatycznej, jest określana w
równym

stopniu

przez

naturę

poznania,

jak

procesy

stricte

językowe

• Powiązanie

czynników

pragmatycznych z modułem teorii
umysłu, raczej niż z strukturą języka

Wytyczne językoznawstwa

kognitywnego a pragmatyka

kognitywna

 próba opisu języka w kategoriach

poznawczych (Sperber i Wilson)

 kognitywna generalizacja w Teorii

Relewancji

Relewancja

• Informacja relewantna, warta uwagi, to taka,

która przynosi znaczący efekt poznawczy,
czyli taka która wzięta razem z tym, co
słuchacz już wie lub zakłada, pozwala na
wnioski, które inaczej nie byłyby możliwe

• Waga pojęcia intencji mówcy w modelu

inferencyjnym

• Intencja informacyjna a komunikacyjna

mówcy

Intencje informacyjna i

komunikacyjna

Przykład
A: Pójdziemy do Zoo? Proszę!
B: Teraz wszystkie zwierzęta już na pewno śpią.

Słowa B nie mówią nam, że mówca myśli, że

jest za późno na wizytę w Zoo, a tylko, że

pragnie, by słuchacz uwierzył, że tak jest.

Komunikacja może zachodzić, gdy intencja ta

nie jest spełniona - nie jest to intencja, by coś

zakomunikować

• Intencja

informacyjna

to

pragnienie

wywołania

swą

wypowiedzią

pewnego

przekonania w umyśle adresata.

• Intencja

komunikacyjna

jest

intencją

informacyjną drugiego rzędu, tj. intencją, aby

ujawnić intencję informacyjna pierwszego

rzędu

Redukcyjny charakter T.R.

 Motywy redukcji
Redukcja odbiorców do adresata
• Tylko gdy, odbiorca jest adresatem mówca może

modyfikować swą wypowiedź ze względu na wiedzę

dotyczącą odbiorcy tak, by była najbardziej skuteczna w

spełnieniu jego intencji

Redukcja treści przekazywanych do intencjonalnych
• włączenie komunikowanych nieintencjonalnie treści

wprowadza w konflikt z przyjętym uprzednio pojęciem

znaczenia mówcy, w którym istotną rolę gra jego intencja.

Redukcja aktów komunikacji do ostensywnych
• Obecność informacyjnej intencji mówcy z osobna nie

stanowi przykładu komunikacji, a jedynie skrytego

przekazu informacji

Odbiorca – naiwny

optymista w T.R.

•

słuchacz zakłada, że mówca postępuje
zarówno szczerze jak i kompetentnie

•

Procedura rozumienia w Teorii
Relewancji

1. Adresat podąża linią najmniejszego oporu

przetwarzając

sygnał.

W

szczególności

testuje hipotezy interpretacyjne w kolejności
dostępności.

2. Zatrzymuje się kiedy jego oczekiwania, co do

relewancji zostaną spełnione

Parametr wysiłku -

konsekwencje

• właściwa

interpretacja

to

pierwsza

interpretacja

„Słuchacz ma działać po linii najmniejszego oporu
ponieważ oczekujemy od mówcy, że uczyni swą
wypowiedź najbardziej relewantną na jaką go stać i
stąd jak najłatwiejszą do zrozumienia”

• właściwa

interpretacja

to

jedyna

interpretacja

„Jest sprzeczne z założeniem relewancji, by
wypowiedź miała dwie lub więcej alternatywne
interpretacje, z których każda byłaby wystarczająco
relewantna, gdyż zmuszałoby to słuchacza do
dodatkowego wysiłku związanego z wyborem.”
(Sperber & Wilson 2002).

Teoria Relewancji:

problemy

• Parametry wysiłku i korzyści poznawczej:

niejasna sytuacja powstaje, gdy zarówno

korzyść poznawcza jak i wysiłek są

niewielkie (Kalisz 1993)

• Pozostałości modelu kodu w TR pod postacią

prymatu mówcy – ujęcie odbiorcy jako

odbiornika niespójne z kognitywnym

podejściem (Szwabe 2006)

• Procedura rozumienia w TR przewiduje

więcej błędów komunikacji, niż się

rzeczywiście pojawia (Szwabe 2006)

Model inferencyjny:

problemy

• lingwistyka ludowa
• metafora przewodu (Michael Reddy)
• słowa to pojemniki, z których

rozpakowujemy znaczenie,

komunikacja to przesyłanie, mówimy:

nadawca, odbiorca, nie odebrałem

jego przekazu

• zastosowanie modelu Shannona-

Weavera do komunikacji werbalnej

Model Shannona-Weavera

Nadawca

Odbiorca

sygnał

kodowanie
przekazu

dekodowanie
przekazu

szum

Uproszczenia w kluczowych węzłach ludzkiej
komunikacji:

 trywializuje problem znaczenia - cały przekaz ma
być zawarty w sygnale

ignoruje czynniki kontekstowe

kładzie nacisk na procedurę transmisji informacji

Echa modelu kodowego w

modelu inferencyjnym–

asymetryczność

• Asymetryczny

charakter

komunikacji

bezkontrowesyjny w ujęciu porozumiewanie to
dekodowanie

• Przyjęcie

pragmatycznego

modelu

komunikacji

zmusza do zrewidowania odziedziczonych po modelu
kodu poglądów, np. założenia o wiodącej roli mówcy

• Zwiększone wymogi wobec odbiorcy w modelu

inferencyjnym :

- znaczenie komunikatu wykracza poza znaczenie

kodowane

- ekonomiczność

komunikacji

inferencyjnej

zawdzięczamy poleganiu na inferencjach i założeniach
odbiorcy (Szwabe 2006).

Prymat mówcy

Pytanie:

‘jak

rozumiemy

komunikaty?’

standardowo formułuje się jako pytanie: ‘jak

mówca sprawia, że słuchacz go zrozumie?’

Dominacja mówcy w Teorii Relewancji w takich

aspektach komunikacji:

 znaczenie komunikatu to znaczenie mówcy
 rozumienie komunikatu to odtworzenie intencji

mówcy

 mówca

kontroluje

cały

proces

i

jest

odpowiedzialny za niepowodzenia komunikacji

 o powodzeniu aktu komunikacji można mówić

wtedy, gdy intencja mówcy zostaje spełniona

 idea wymienialnego odbiorcy - powodzenie

aktu komunikacji jest warunkowane jedynie

kompetencją mówcy

Prymat mówcy wg Sperbera i

Wilson

„

Problemy koordynacji w tańcu są redukowane,

jeśli

nie

zupełnie

rozwiązywane,

przez

pozostawienie odpowiedzialności temu, kto
prowadzi, podczas gdy jego partnerka ma tylko
pozwolić sobą pokierować. Zakładamy, że
podobnie jest w komunikacji. Rzeczą mówcy jest
właściwie ocenić jakie elementy kontekstowe i
kodowane będą dostępne słuchaczom i jakich
prawdopodobnie użyją w procesie rozumienia.
Także odpowiedzialność za nieporozumienia leży
po stronie mówcy, tak że słuchacz może
spokojnie zaufać znaczeniom i kontekstowi,
które pierwsze przyjdą mu do głowy.” (Sperber
& Wilson 1995:43).

Strategie interpretacyjne wg

Sperbera

• Naiwny optymizm
• Ostrożny optymizm
• Rozumienie dla zaawansowanych

Strategia naiwnego

optymizmu

• Założenia o dobrej woli i kompetencji

mówcy

• Naiwna strategia działa poprawnie, gdy

jej założenia są spełnione.

• Strategia

naiwnego

optymizmu

uniemożliwia zrozumienie komunikatu
kiedy mówca jest niekompetentny

• Naiwny optymizm jest strategią domyślną

w

TR,

nad

którą

zaawansowana

interpretacja może być nadbudowana,
jako druga runda.

Strategia ostrożnego

optymizmu

• Uchylone założenie o kompetencji nadawcy
• Słuchacz przypisze zdaniu znaczenie, które

mówca mógł uważać za najbardziej

relewantne i łatwo dostępne, raczej niż to,

które jest faktycznie najbardziej relewantne

dla słuchacza

Przykład

On nie wie, że zastanawiam się, czy ona

przyjdzie. Więc mówiąc Spóźnia się musiał

mieć coś innego na myśli

Strategia zaawansowana

• Zaawansowane rozumienie nie

zakłada ani kompetencji, ani dobrej
woli nadawcy.

• Dopuszcza się, że mówca może

próbować spełnić swą informacyjną
intencję przez okazanie odbiorcy
nieautentycznego dowodu informacji,
jaką chce, by wzięto za prawdziwą.

Strategia zaawansowana

Przykład

Adam i Ewa wychodzą na bal sylwestrowy

zostawiając dziecko z opiekunką. Opiekunka

miała zostać do pierwszej w nocy, ale

ostatecznie powiedziała Ewie, że zgadza się

zostać do drugiej. Jednak na balu Ewa martwi

się o dziecko i chce wracać. Błędnie sądząc, że

Adam nie wie o tym, że opiekunka zmieniła

decyzję, mówi Adamowi, że jest już późno. Jeśli

Adam założyłby, że Ewa wykazuje dobrą wolę

nie mógłby zrozumieć jej wypowiedzi (Sperber

1994).

Strategia zaawansowana

• W zaawansowanej strategii zakłada się o

mówcy jedynie, że zamierza wydawać się
kompetentny i wykazujący dobrą wolę.

• Słuchacz powinien analizować

wypowiedź do momentu, aż znajdzie
pierwszą interpretację, co do której
mówca mógł uważać, że wyda się jego
adresatowi (a nie będzie) relewantna
(Sperber 1994).

Strategie interpretacyjne:

problemy

• Sperber: ‘Naiwny optymizm’ pozostaje strategią

domyślną, do wyrafinowanej interpretacji ucieka się

odbiorca jedynie, gdy prostsze strategie zawodzą.

• Krytyka Szwabe:

– Do wykrycia, że naiwny optymizm zawiódł, musiałby już

użyć strategii zaawansowanej

– Łatanie ad hoc
– Osłabienie Zasady Relewancji dla komunikacji werbalnej

oraz procedury rozumienia w teorii relewancji.

– ‘Druga runda’ interpretacyjna jest mało prawdopodobna ze

względu na szybkość komunikacji

– Mnożenie strategii interpretacyjnych ponad konieczność