Językoznawstwo 

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

 

 

Akwizycja języka

• rozwój kompetencji językowej a 

rozwój poznawczy

• fazy rozwoju języka

– Próg 2 roku życia
– Próg 4 roku życia

 

 

Kompetencja 

pragmatyczna

• Model ostensywno-inferencyjny wymaga 

wyposażenia odbiorcy w dyspozycje 
przekraczające kompetencję językową. 

• Obecne pojęcie kompetencji komunikacyjnej      

            i pragmatycznej (odwołujące się do 
kulturowo uwarunkowanych sposobów użycia 
lub formy językowej) jest nieprzydatne do opisu 
bezrefleksyjnych mechanizmów kierujących 
wnioskowaniami konwersacyjnymi 

• Kompetencja pragmatyczna jako zdolność do 

tworzenia i odtwarzania niekodowanego 
znaczenia komunikatów związana 
prawdopodobnie z modułem ‘teorii umysłu’.

• Korelacja 

zaburzeń 

(teorii 

umysłu) 

z 

zaburzeniami odczytywania implikatur.

 

 

Jakie dyspozycje stoją za 

użyciem języka?

• Można wyróżnić dwa główne 

sposoby rozwiązania ‘problemu 
pragmatyki’:

– rozwiązanie generatywno–modularne 
– rozwiązanie socjolingwistyczne. 

 

 

Kompetencja językowa

• Kompetencję językową rozumie się zwykle za 

Chomskym ([1971] 1977:260-265) jako utajoną 

wiedzę na temat reguł syntaktycznych o 

nieskończonym zasięgu, pozwalających na 

generowanie dowolnych nie słyszanych wcześniej 

zdań, oraz reguł interpretacji semantycznej i 

fonologicznej, które przypisują owym abstrakcyjnym 

strukturom zdaniowym znaczenie wraz z 

reprezentacją fonetyczną. 

• Kompetencja a wykonanie
• Przez długi czas uważano, że użycie języka, a więc 

sferę pragmatyki, należy przeciwstawiać 
kompetencji i wiązać z pojęciem wykonania.

 

 

 

Pragmatyka według 

Chomskiego

• Władanie językiem obejmuje zdolność tworzenia i 

odkodowania struktury syntaktycznej dowolnego 

zdania, oraz warunki ich stosownego użycia (Chomsky 

1962:528)

• Ujęcie koncentrujące się na formie językowej i 

warunkach odpowiedniości 

• Kontynuacja generatywnego podejścia skupionego 

wokół uniwersalnej gramatyki - poszukiwanie w 

pragmatyce niezmiennych czy wrodzonych reguł 

użycia języka

1) Użyciem języka kieruje system abstrakcyjnych 

uniwersalnych reguł, prawdopodobnie wrodzonych 

2) Użycie języka jest funkcją zmodularyzowaną
3)  Użycie języka należy odróżnić od działania systemu 

komunikującego się. To ostatnie jest tylko popularnym 

zastosowaniem użycia. (Chomsky1975,1980,Kasher 

1991)

 

 

Kompetencja 

komunikacyjna

• Według Della Hymesa (1972): uczestnictwo 

w komunikacji wymaga szerszych kompetencji, niż 

kompetencja językowa zaproponowana przez 

Chomskiego

• Rozwój pojęcia kompetencji komunikacyjnej 

zaowocował dalszymi podkategoriami dla których 

typowe jest skupienie na sociolingwistycznych i 

psychologicznych aspektach komunikacji np. 
Canale i Swain (1980), Savignon (1983) wyróżniają:

• kompetencja dyskursywna (spójność i 

przejrzystość wypowiedzi)

• k. socjolingwistycza (znajomość skryptów 

interakcji)

• k. strategiczna (działania naprawcze i pomocnicze 

przy niedostatkach kompetencji gramatycznej np. 

opowiedzenia, emfaza, gestykulacja, przydatne we 

wczesnych fazach akwizycji)

 

 

Miejsce kompetencji pragmatycznej 

wg Bachmana

 

 

Kompetencja 

komunikacyjna

• Bachman (1987) proponuje trzy składniki kompetencji 

komunikacyjnej:

– 1)kompetencja językowa
– 2)kompetencja strategiczna
– 3)zdolności psychomotoryczne
– Różnorodne aspekty komunikacji wpływające na jej skuteczność 

tymczasowo zebrane pod wspólnym mianownik: wszystko, co nie 

dotyczy kompetencji w zakresie syntaksy.

• Krytyka: Należy oddzielić takie aspekty komunikacji, jak 

znajomość skryptu dla danej sytuacji komunikacyjnej, 

użycie odpowiedniego rejestru, (związane z wiedzą na 

temat konwencji społecznych), od automatycznie 

stosowanych implikatur.

• Kryterium demarkacyjne – wiedza społeczna a reguły użycia, 

uświadamianie sobie a automatyzm, indywidualne i etniczne 

różnice a uniwersalne własności (Szwabe 2006)

 

 

Kompetencja 

pragmatyczna

• Kompetencja pragmatyczna ma zawierać 

reguły (Szwabe 2007): 

a) Niezależne od kulturowo nabytej wiedzy 
b) Niezależne od sposobu prowadzenia 

dyskursu

c) Uniwersalne a nie lokalne etnicznie
d) Uniwersalne a nie uzależnione od 

indywidualnych zdolności 

e) Nieświadomie stosowane 
• Niezależna od kompetencji językowej 

(selektywne uszkodzenia)

• Jednak konieczna do pełnego władania 

językiem (zakładając, że komunikacja nie 

polega na kodowaniu-odkodowaniu a raczej 

w dużym stopniu opiera się na inferencji)

 

 

Kompetencja 

pragmatyczna

• Kompetencja pragmatyczna zawiera nie tyle reguły 

odpowiedniości użycia typów struktur gram., co procedury 

niezależne od tychże. 

• Nie można opisać kompetencji pragmatycznej nie wykraczając 

poza formę językową – w interpretacji pragmatycznej nie da się 

sensownie oddzielić elementów stricte językowych od 

inferowanych 

• Kompetencja pragmatyczna jest odpowiedzialna za 

mechanizmy odzyskiwania znaczenia niekodowanego 

komunikatów (implikatur, presupozycji, ustalanie 

odniesienia wyrażeń deiktycznych i anaforycznych) oraz 

rozpoznawania aktów mowy (Szwabe 2007)

• Odczytywaniem implikatur kierują: 
1) Heurystyki interpretacyjne
2) Tendencja do maksymalizacji relewancji
3) Zdolność interpretacji zachowań w kategoriach intencjonalnych 

(mindreading) 

• Akwizycja pełnej kompetencji pragmatycznej – 4 rok życia

 

 

Pytanie o naturę wnioskowań 

konwersacyjnych

• Czy interpretacja jest realizowana za pomocą funkcji 

zmodularyzowanej, czy ogólniejszej zdolności 

wnioskowania?

• Czy wnioskowania konwersacyjne polegają na 

racjonalizacji (teoria-teorii, Grice)?

• Specyfika inferencji konwersacyjnych (szybkie, 

bezrefleksyjne, nieustanne, domyślne znaczenia)

• Dwa oblicza komunikatu: obserwowalne zachowania 

i inferowane intencje

• Znaczenie  zdania  jako  świadectwo  intencji  mówcy,  w 

oparciu         o który budowane jest właściwe znaczenie 

komunikatu 

• Interpretacją  pragmatyczną  w  kontekście  kierują  inne 

mechanizmy: 

zasada 

relewancji 

i 

mentalizacja 

(mindreading)

 

 

Atrybucja stanów 

mentalnych w odbiorze 

komunikatów 

• Rola zdolności do reprezentowania cudzych pragnień 

 i przekonań w języku: rozumienie komunikatów jako 

lingwistyczne zastosowanie mentalizacji

• Test fałszywego przekonania jako kryterium 

poprawnego działania mentalizacji

• Negatywny wynik testu koreluje z niedostatkami 

komunikacji:

a) dzieci poniżej 4 lat
b) chorych na autyzm
c)chorych z syndromem Aspergera
d)chorych z syndromem semantyczno-pragmatycznym
e) chorych na schizofrenię

 

 

Mindreading a zaburzenia 
komunikacji: Schizofrenia

• Syntaks i leksykon poprawne a nawet bogate
• Tendencja do rozumienia dosłownego 
Przykład testu (Langdon i in. 2002)

Chłopak nie może się doczekać randki z dziewczyną 
i wychodzi o wiele wcześniej. Widząc go 
zbiegającego po schodach, matka mówi:

a) W tym tempie na pewno się spóźnisz! (ironia)
b) Hej, hamulce by ci się przydały! (metafora)
c) Nie musisz się tak spieszyć. (literalne)

Badani uznawali za niepoprawną odpowiedź a), 
część badanych odrzuciła też odpowiedź b) 
(wyjaśnienie – patrz wykład o testowaniu metafor i 
ironii). Jednocześnie uzyskali negatywny wynik w 
teście fałszywego przekonania.

 

 

Testy wykluczające wpływ innych deficytów 

na upośledzenie pragmatyki.

 

• kompetencji językowej (zasobu słownictwa oraz syntaksy)
• poznawczych wymogów zadania testowego (pamięci 

roboczej, test prawdziwego przekonania)

• funkcji wykonawczych (executive control) + zdolności 

wytłumienia narzucającej się wskazówki (inhibitory 

control) 

• rozumowania na podstawie relacji przyczynowo-

skutkowych między obiektami fizycznymi w scenariuszach 

mechanistycznych 

• wnioskowania o działaniach innych podmiotów bez 

odwołania do stanów mentalnych za pomocą scenariuszy 

zdarzeń nawiązujących do skryptów społecznych (social-

script stories). 

• Test fałszywego przekonania 1 i 2 rzędu

 

 

Skrypty społeczne a 

pragmatyka

• W przypadku scenariuszy zdarzeń wyniki 

chorych na schizofrenię utrzymywały się w 
granicach normy (Langdon i in. 2002) 

• Odbiegały znacznie od normy w przypadku 

zadań pragmatycznych, takich jak 
rozumienie metafor, czy ironii

• Stanowi to poparcie dla odrębnego 

potraktowania kompetencji pragmatycznej 
jako niezależnej od społecznych skryptów 
komunikowania się. 

 

 

Inhibitory control a metafory

• Inhibitory control: zdolność wytłumienia narzucającej się 

wskazówki,  by  zwracając  uwagę  na  mniej  wyraziste,  a 

istotne  szczegóły  sceny  ustalić  właściwy  przebieg 

zdarzeń. 

• Umiejętność zignorowania wyeksponowanej, lecz mylącej 

informacji  może  być  istotna  w  rozumieniu  metafor.  W 

konstrukcji  metafory  istotną  rolę  gra  wyodrębnienie 

pewnych cech wspólnych porównywanych obiektów, przy 

jednoczesnym zignorowaniu innych (por. np. Lakoff 1988, 

Fauconnier 1997). 
por. Wypowiedź jest szkicem. 

• podkreślana  jest  cecha  wspólna  szkicu  i  wypowiedzi  –  szkic  (jak  i 

wypowiedź) ledwie zarysowuje kontury przedstawianego przedmiotu 

(zagadnienia).  Cechy  pomijane  obiektów  zestawionych  w  tej 

metaforze to, m.in., medium wyrazu.

 

 

Testowanie metafor

• W testowaniu metafor i mentalizacji jest zawsze 

rzeczą  istotną,  by  były  to  spontaniczne 
metafory,  nie  zaś  utarte,  te  ostatnie  mogą 
bowiem  zostać  przyswojone  jako  kolejne 
znaczenie danego słowa. 

• Test  miałby  wtedy  charakter  semantyczny, 

zamiast  pragmatyczny,  a  taka  martwa  metafora 
byłaby  nią  jedynie  w  sensie  genetycznym  i  nie 
wymagałaby zupełnie angażowania mentalizacji.

 

 

Testowanie kompetencji 

pragmatycznej

W skrócie: Należy znaleźć 
mówiące i logicznie rozumujące 
osoby, które jednak nie potrafią 
uchwycić pewnego typu zjawisk 
językowych zależnych od zdolności 
do pewnego rodzaju wnioskowań.