Językoznawstwo

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Akwizycja języka

• rozwój kompetencji językowej a

rozwój poznawczy

• fazy rozwoju języka

– Próg 2 roku życia
– Próg 4 roku życia

Kompetencja

pragmatyczna

• Model ostensywno-inferencyjny wymaga

wyposażenia odbiorcy w dyspozycje
przekraczające kompetencję językową.

• Obecne pojęcie kompetencji komunikacyjnej

i pragmatycznej (odwołujące się do
kulturowo uwarunkowanych sposobów użycia
lub formy językowej) jest nieprzydatne do opisu
bezrefleksyjnych mechanizmów kierujących
wnioskowaniami konwersacyjnymi

• Kompetencja pragmatyczna jako zdolność do

tworzenia i odtwarzania niekodowanego
znaczenia komunikatów związana
prawdopodobnie z modułem ‘teorii umysłu’.

• Korelacja

zaburzeń

(teorii

umysłu)

z

zaburzeniami odczytywania implikatur.

Jakie dyspozycje stoją za

użyciem języka?

• Można wyróżnić dwa główne

sposoby rozwiązania ‘problemu
pragmatyki’:

– rozwiązanie generatywno–modularne
– rozwiązanie socjolingwistyczne.

Kompetencja językowa

• Kompetencję językową rozumie się zwykle za

Chomskym ([1971] 1977:260-265) jako utajoną

wiedzę na temat reguł syntaktycznych o

nieskończonym zasięgu, pozwalających na

generowanie dowolnych nie słyszanych wcześniej

zdań, oraz reguł interpretacji semantycznej i

fonologicznej, które przypisują owym abstrakcyjnym

strukturom zdaniowym znaczenie wraz z

reprezentacją fonetyczną.

• Kompetencja a wykonanie
• Przez długi czas uważano, że użycie języka, a więc

sferę pragmatyki, należy przeciwstawiać
kompetencji i wiązać z pojęciem wykonania.

Pragmatyka według

Chomskiego

• Władanie językiem obejmuje zdolność tworzenia i

odkodowania struktury syntaktycznej dowolnego

zdania, oraz warunki ich stosownego użycia (Chomsky

1962:528)

• Ujęcie koncentrujące się na formie językowej i

warunkach odpowiedniości

• Kontynuacja generatywnego podejścia skupionego

wokół uniwersalnej gramatyki - poszukiwanie w

pragmatyce niezmiennych czy wrodzonych reguł

użycia języka

1) Użyciem języka kieruje system abstrakcyjnych

uniwersalnych reguł, prawdopodobnie wrodzonych

2) Użycie języka jest funkcją zmodularyzowaną
3) Użycie języka należy odróżnić od działania systemu

komunikującego się. To ostatnie jest tylko popularnym

zastosowaniem użycia. (Chomsky1975,1980,Kasher

1991)

Kompetencja

komunikacyjna

• Według Della Hymesa (1972): uczestnictwo

w komunikacji wymaga szerszych kompetencji, niż

kompetencja językowa zaproponowana przez

Chomskiego

• Rozwój pojęcia kompetencji komunikacyjnej

zaowocował dalszymi podkategoriami dla których

typowe jest skupienie na sociolingwistycznych i

psychologicznych aspektach komunikacji np.
Canale i Swain (1980), Savignon (1983) wyróżniają:

• kompetencja dyskursywna (spójność i

przejrzystość wypowiedzi)

• k. socjolingwistycza (znajomość skryptów

interakcji)

• k. strategiczna (działania naprawcze i pomocnicze

przy niedostatkach kompetencji gramatycznej np.

opowiedzenia, emfaza, gestykulacja, przydatne we

wczesnych fazach akwizycji)

Miejsce kompetencji pragmatycznej

wg Bachmana

Kompetencja

komunikacyjna

• Bachman (1987) proponuje trzy składniki kompetencji

komunikacyjnej:

– 1)kompetencja językowa
– 2)kompetencja strategiczna
– 3)zdolności psychomotoryczne
– Różnorodne aspekty komunikacji wpływające na jej skuteczność

tymczasowo zebrane pod wspólnym mianownik: wszystko, co nie

dotyczy kompetencji w zakresie syntaksy.

• Krytyka: Należy oddzielić takie aspekty komunikacji, jak

znajomość skryptu dla danej sytuacji komunikacyjnej,

użycie odpowiedniego rejestru, (związane z wiedzą na

temat konwencji społecznych), od automatycznie

stosowanych implikatur.

• Kryterium demarkacyjne – wiedza społeczna a reguły użycia,

uświadamianie sobie a automatyzm, indywidualne i etniczne

różnice a uniwersalne własności (Szwabe 2006)

Kompetencja

pragmatyczna

• Kompetencja pragmatyczna ma zawierać

reguły (Szwabe 2007):

a) Niezależne od kulturowo nabytej wiedzy
b) Niezależne od sposobu prowadzenia

dyskursu

c) Uniwersalne a nie lokalne etnicznie
d) Uniwersalne a nie uzależnione od

indywidualnych zdolności

e) Nieświadomie stosowane
• Niezależna od kompetencji językowej

(selektywne uszkodzenia)

• Jednak konieczna do pełnego władania

językiem (zakładając, że komunikacja nie

polega na kodowaniu-odkodowaniu a raczej

w dużym stopniu opiera się na inferencji)

Kompetencja

pragmatyczna

• Kompetencja pragmatyczna zawiera nie tyle reguły

odpowiedniości użycia typów struktur gram., co procedury

niezależne od tychże.

• Nie można opisać kompetencji pragmatycznej nie wykraczając

poza formę językową – w interpretacji pragmatycznej nie da się

sensownie oddzielić elementów stricte językowych od

inferowanych

• Kompetencja pragmatyczna jest odpowiedzialna za

mechanizmy odzyskiwania znaczenia niekodowanego

komunikatów (implikatur, presupozycji, ustalanie

odniesienia wyrażeń deiktycznych i anaforycznych) oraz

rozpoznawania aktów mowy (Szwabe 2007)

• Odczytywaniem implikatur kierują:
1) Heurystyki interpretacyjne
2) Tendencja do maksymalizacji relewancji
3) Zdolność interpretacji zachowań w kategoriach intencjonalnych

(mindreading)

• Akwizycja pełnej kompetencji pragmatycznej – 4 rok życia

Pytanie o naturę wnioskowań

konwersacyjnych

• Czy interpretacja jest realizowana za pomocą funkcji

zmodularyzowanej, czy ogólniejszej zdolności

wnioskowania?

• Czy wnioskowania konwersacyjne polegają na

racjonalizacji (teoria-teorii, Grice)?

• Specyfika inferencji konwersacyjnych (szybkie,

bezrefleksyjne, nieustanne, domyślne znaczenia)

• Dwa oblicza komunikatu: obserwowalne zachowania

i inferowane intencje

• Znaczenie zdania jako świadectwo intencji mówcy, w

oparciu o który budowane jest właściwe znaczenie

komunikatu

• Interpretacją pragmatyczną w kontekście kierują inne

mechanizmy:

zasada

relewancji

i

mentalizacja

(mindreading)

Atrybucja stanów

mentalnych w odbiorze

komunikatów

• Rola zdolności do reprezentowania cudzych pragnień

i przekonań w języku: rozumienie komunikatów jako

lingwistyczne zastosowanie mentalizacji

• Test fałszywego przekonania jako kryterium

poprawnego działania mentalizacji

• Negatywny wynik testu koreluje z niedostatkami

komunikacji:

a) dzieci poniżej 4 lat
b) chorych na autyzm
c)chorych z syndromem Aspergera
d)chorych z syndromem semantyczno-pragmatycznym
e) chorych na schizofrenię

Mindreading a zaburzenia
komunikacji: Schizofrenia

• Syntaks i leksykon poprawne a nawet bogate
• Tendencja do rozumienia dosłownego
Przykład testu (Langdon i in. 2002)

Chłopak nie może się doczekać randki z dziewczyną
i wychodzi o wiele wcześniej. Widząc go
zbiegającego po schodach, matka mówi:

a) W tym tempie na pewno się spóźnisz! (ironia)
b) Hej, hamulce by ci się przydały! (metafora)
c) Nie musisz się tak spieszyć. (literalne)

Badani uznawali za niepoprawną odpowiedź a),
część badanych odrzuciła też odpowiedź b)
(wyjaśnienie – patrz wykład o testowaniu metafor i
ironii). Jednocześnie uzyskali negatywny wynik w
teście fałszywego przekonania.

Testy wykluczające wpływ innych deficytów

na upośledzenie pragmatyki.

• kompetencji językowej (zasobu słownictwa oraz syntaksy)
• poznawczych wymogów zadania testowego (pamięci

roboczej, test prawdziwego przekonania)

• funkcji wykonawczych (executive control) + zdolności

wytłumienia narzucającej się wskazówki (inhibitory

control)

• rozumowania na podstawie relacji przyczynowo-

skutkowych między obiektami fizycznymi w scenariuszach

mechanistycznych

• wnioskowania o działaniach innych podmiotów bez

odwołania do stanów mentalnych za pomocą scenariuszy

zdarzeń nawiązujących do skryptów społecznych (social-

script stories).

• Test fałszywego przekonania 1 i 2 rzędu

Skrypty społeczne a

pragmatyka

• W przypadku scenariuszy zdarzeń wyniki

chorych na schizofrenię utrzymywały się w
granicach normy (Langdon i in. 2002)

• Odbiegały znacznie od normy w przypadku

zadań pragmatycznych, takich jak
rozumienie metafor, czy ironii

• Stanowi to poparcie dla odrębnego

potraktowania kompetencji pragmatycznej
jako niezależnej od społecznych skryptów
komunikowania się.

Inhibitory control a metafory

• Inhibitory control: zdolność wytłumienia narzucającej się

wskazówki, by zwracając uwagę na mniej wyraziste, a

istotne szczegóły sceny ustalić właściwy przebieg

zdarzeń.

• Umiejętność zignorowania wyeksponowanej, lecz mylącej

informacji może być istotna w rozumieniu metafor. W

konstrukcji metafory istotną rolę gra wyodrębnienie

pewnych cech wspólnych porównywanych obiektów, przy

jednoczesnym zignorowaniu innych (por. np. Lakoff 1988,

Fauconnier 1997).
por. Wypowiedź jest szkicem.

• podkreślana jest cecha wspólna szkicu i wypowiedzi – szkic (jak i

wypowiedź) ledwie zarysowuje kontury przedstawianego przedmiotu

(zagadnienia). Cechy pomijane obiektów zestawionych w tej

metaforze to, m.in., medium wyrazu.

Testowanie metafor

• W testowaniu metafor i mentalizacji jest zawsze

rzeczą istotną, by były to spontaniczne
metafory, nie zaś utarte, te ostatnie mogą
bowiem zostać przyswojone jako kolejne
znaczenie danego słowa.

• Test miałby wtedy charakter semantyczny,

zamiast pragmatyczny, a taka martwa metafora
byłaby nią jedynie w sensie genetycznym i nie
wymagałaby zupełnie angażowania mentalizacji.

Testowanie kompetencji

pragmatycznej

W skrócie: Należy znaleźć
mówiące i logicznie rozumujące
osoby, które jednak nie potrafią
uchwycić pewnego typu zjawisk
językowych zależnych od zdolności
do pewnego rodzaju wnioskowań.