JĘZYKOZNAWSTWO

KOGNITYWNE

wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Metafora

przezroczystych kliszy

V

Obrazy

składowe

Obraz złożony

Przykład To niech będzie o 7.00, jak nie można
wcześniej.

Metafora

przezroczystych kliszy

• Wyakcentowanie wynika ze

wzmocnienia poprzez oglądanie tych

samych składników wielokrotnie na

różnych kliszach

• Człon główny jest figurą we wszystkich

układach, w których uczestniczy

• Przykład Książka, której szukasz, leży za

łóżkiem w pokoju na końcu korytarza.

Metafora

przezroczystych kliszy a

ujęcia wcześniejsze

• uwaga nie jest poświęcona wyłącznie

elementowi, który jest trajektorem w
ostatecznym złożeniu, ale rozkłada się
stopniowo także na trajektory w
podstrukturach

• Zdanie jest analizowane w kognitywnej

gramatyce odśrodkowo (od profilu), inaczej
niż w gramatyce transformacyjno-
generatywnej
Przykład The dog likes ice-cream.

S

VP

NP

S

VP

NP

Det.

NP

N

V

S

VP

NP

Det.

NP

N

V

The

dog likes

N

ice-cream

Metafora

przezroczystych kliszy a

ujęcia wcześniejsze

• Centrum zdania nie jest podmiot a

nowa informacja, na której
ogniskuje się uwaga (profil)

• Zdanie nie jest strukturą

wyróżnioną w gramatyce
kognitywnej

• Zdanie jest określone

funkcjonalnie, nie strukturalnie

Metafora

przezroczystych kliszy

• Asymetria

– Między członem głównym a resztą składowych
– Między strukturą złożoną a strukturami

składowymi

• Struktura złożona jest „figurą na tle

swych składowych”

– Figura/tło
– Częściowa dekompozycjonalność

Metafora

przezroczystych kliszy:

Częsciowa

dekompozycjonalność

• Struktury składowe nie wystarczają

do pełnego zrekonstruowania
znaczenia struktury złożonej
Przykład anafory i wyrażenia
deiktyczne
Weź to i daj jej.

Metafora

przezroczystych kliszy:

Częsciowa

dekompozycjonalność

• Na znaczenie wyrażenia składa się

także sposób zintegrowania składowych

Przykład
zmiana trajektora za pomocą intonacji.
Marek zrobi dwie kawy.
Marek zrobi dwie kawy.
Marek zrobi dwie kawy.
Marek zrobi dwie kawy.

Metafora

przezroczystych kliszy:

Częsciowa

dekompozycjonalność

• Treści o tych samych warunkach

prawdziwości mogą być obrazowane
na różne sposoby

Przykład

obrazowanie (construal)

Zabrali mi 30% utargu!
Zostawili mi 70% utargu.

Metafora

przezroczystych kliszy a

dyskurs

• Langacker przekłada aspekt czasowy w

dyskursie (wcześniejsze wypowiedzi) na aspekt
przestrzenny (odległe od punktu fiksacji

• Relacja figura/tło między zdaniami
• Dyskusja z alternatywnymi ujęciami

– Kontrakt stare-nowe
– Anafory odwołują się do starej informacji
– Wskazówki syntaktyczne w określaniu mięjsca

nowej informacji (badania statystyczne na
korpusach)

Gramatyka kognitywna a

wytyczne językoznawstwa

kognitywnego

• Działające od 1990 roku

Międzynarodowe Stowarzyszenie
Językoznawstwa Kognitywnego

• Organ wydawniczy Stowarzyszenia –

Cognitive Linguistic Research

• wymóg zgodności z danymi z innych

dyscyplin (converging evidence

principle)

Converging evidence

w kognitywnej gramatyce

• Przykładem realizacji tego celu są ustalenia

teorii gramatyki kognitywnej Ronalda
Langackera.

• W gramatyce kognitywnej nie postuluje się

wrodzonego charakteru struktur
gramatycznych,

• Łatwość akwizycji języka wyjaśnia udziałem

ogólnych zdolności poznawczych (skupiania
uwagi, kojarzenia, porównywania,
postrzegania w kategoriach figura–tło).

Converging evidence

w kognitywnej gramatyce

• Wyzyskuje się paralele między

konceptualizowaniem a percepcją wzrokową

• Na znaczenie wyrażenia składa się także

sposób ujmowania treści pojęciowych

• Sposoby obrazowania treści pojęciowych w

języku wykazują wyraźne analogie do
sposobów konstruowania sceny wzrokowej
w postrzeganiu

Converging evidence

w kognitywnej gramatyce

Langacker poszukuje zbieżnych danych z 3

różnych źródeł:

1) Konstrukty opisowe, jak profilowanie, trajektor-

landmark, bezpośredni zakres konceptualizacji

okazują się trafne dla opisu zjawisk semantycznych

-

powszechnych w obrębie jednego języka

-

obserwowanych w wielu językach

2) Pokazuje się, że owe konstrukty bazują na

niezależnie obserwowalnych mechanizmach

poznawczych

3) Wykazuje się, że te same konstrukty są ważne w

opisie rozmaitych zjawisk w gramatyce

Converging evidence

w kognitywnej gramatyce:

profilowanie

• Profilowanie w semantyce
• Profilowanie w postrzeganiu

wzrokowym

• Profilowanie w gramatyce

Converging evidence

w kognitywnej gramatyce:

profilowanie

• Profilowanie w semantyce

– Znaczenie wyrażenia wywołuje treści

pojęciowe, ale nie może być
utożsamiane z tymi treściami jako
całością

– Ogół treści pojęciowych wzbudzanych

przez wyrażenie jest nazywany jego
bazą

Profilowanie w semantyce

Np. słowo ciocia przywołuje jako bazę
relację pokrewieństwa, ale profiluje tylko
jeden z jej elementów

ego

Converging evidence:

profilowanie

• Termin profilowanie jest szczególnie

użyteczny w wyjaśnianiu znaczenia
wyrażeń, które przywołują te same
treści pojęciowe (mają tę samą bazę),
ale mają różne znaczenie.

• Przykłady:

– Mąż-żona- małżeństwo
– Przeciwprostokątna-trójkąt
– Rzut karny - boisko - gra

Converging evidence:

profilowanie

• Różnica w znaczeniu wynika z

tego, że wyrażenia odnoszą się

do różnych stron tej samej bazy

(analogia z facetami klejnotu)

• Ograniczania tej analogii:

Pojęcia są powiązane między

sobą

– W poziomie (pola semantyczne)
– Pionowo (kategoryzacja)
– Model sieciowy a multiplikacja facet

Ograniczenia analogii

facety klejnotu

Pojęcia są powiązane między sobą:

– W poziomie (pola semantyczne)
Kotlet- talerz- restauracja- płacić- jeść
– Pionowo (kategoryzacja)
Talerz- narzędzie do jedzenia-

narzędzie- artefakt - rzecz

– Model sieciowy dopuszcza aktywację

pojęć bliskich profilowi zarówno ‘w

poziomie’ jak i ‘pionowo’

• Profilowanie w postrzeganiu

wzrokowym (skupianie uwagi na
wybranym elemencie sceny wzrokowej
przy jednoczesnym utrzymywaniu w polu
widzenia sąsiednich elementów sceny)

Profilowanie w gramatyce

• Forma czynna i forma dokonana

czasownika profilują różne strony tej

samej bazy

• Przykład:

– Co Andrzej tak długo robi? Topi wosk.

forma czynna profiluje zmianę stanu

substancji

– Cały wosk jest już stopiony. Przynieś klucz.

forma dokonana profiluje efekt tej czynności