Językoznawstwo

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Warunki relewancji

komunikatu

Przypomnijmy, że w TR relewancja komunikatu

jest zdeterminowana przez:

•

kompetencję

mówcy

w

zakresie

relewantnej dla słuchacza informacji

•

zdolności

mówcy

do

stosownego

formułowania komunikatu

•

preferencje mówcy - celem mówcy jest

sprawienie by słuchacz doszedł nie tyle do

jakiegokolwiek relewantnego wniosku, a do

tego, który mówca zamierzał (Sperber &

Wilson 2002)

Warunki sukcesu aktu

komunikacji

•

warunki relewancji pociągają określone

presupozycje mówcy, kryjące się pod

pojęciem jego kompetencji.

•

nietrafność

presupozycji

mówcy

automatycznie

prowadzi

do

błędów

komunikacji (wedle predykcji TR)

•

jednak błędy nie powstają wszędzie tam,

gdzie są spełnione warunki ich pojawiania się

•

presupozycje

słuchacza

pozwalają

konwersacji toczyć się dalej (Szwabe 2006)

TR a presupozycje

• Tak sformułowane warunki

relewancji prowadzą nas do pojęcia

presupozycji.

• Co to jest presupozycja?

Najmłodsze dziecko Jana jest najzdolniejsze.

Presupozycja: Jan ma dzieci.

• Zdanie presuponuje, że Jan ma

dzieci i stwierdza, że najmłodsze jest

najzdolniejsze.

Presupozycja

semantyczna

• kryterium

zachowania

presupozycji

zarówno dla danego zdania jak i jego

negacji.

Urszula przestała bić swojego męża.
Urszula nie przestała bić swojego męża

.

• relacja między presupozycją a zdaniem

formułowana jest w kategoriach warunków

prawdziwościowych zdania: prawdziwość

presupozycji p jest warunkiem koniecznym,

choć

niewystarczającym,

prawdziwości

zdania q presuponującego p.

Presupozycje w

komunikacji

Czy presupozycja jest własnością zdania czy

mówcy?

1)     presupozycja jako relacja między

zdaniami (ujęcie semantyczne)

2)     presupozycja jako relacja między

wypowiedzią a przekonaniami, których

prawdziwość

mówca

zakłada

(ujęcie

pragmatyczne)

np.

Pospiesz się. Już jest czwarta.

Zakładamy,

że słuchacz wie, że mamy pociąg o piątej.

Obcinamy brodę?

• Czy można wszystkie presupozycje ująć w ten sam

sposób? (Tak czyni Stalnaker i Saddock).

• Jednak takie ujęcie nie radzi sobie z presupozycjami

niesionymi przez zdanie, które już były takie klarowne

w ujęciu semantycznym

• Rdzeniem idei pragmatycznej pres. jest założenie, że

słuchaczowi jest znany fakt, o który chodzi, np.:
Ewa mówiąc do Adama

Tego rodzaju imprezy mnie

przygnębiają

presuponuje, że wie on, że mają iść

dzisiaj na przyjęcie imieninowe babci.

• Ale tymczasem zdanie:

Przepraszam za spóźnienie. Samochód mi się zepsuł.

presuponuje semantycznie, że mam samochód. A

słuchacz nie musiał wcześniej wiedzieć, że mam

samochód.

Presupozycje a ekonomia

komunikacji

Własności

łączące

oba

rodzaje

presupozycji ze względu na wpływ na

szkicowy kształt komunikatu

a) „Im więcej wspólnego gruntu możemy

założyć, tym bardziej efektywna jest

komunikacja.”

b)

Informacje

zakładane

nie

są

wypowiadane, gdyż byłoby to nadmiarowe.

c) Nie wygłasza się wypowiedzi sprzecznych

z presupozycjami (Stalnaker 1999:48-49).

Presupozycje

pragmatyczne

Presupozycja

pragmatyczna

według

Stalnakera jest presupozycją mówcy, nie

zaś zdania. Stąd Stalnaker wyróżnia trzy

rodzaje

założeń

pragmatycznych

obecnych w komunikacie:

1)  Mówca wierzy, że p
2)  Mówca wierzy, że słuchacz wierzy, że p
3) Mówca wierzy, że słuchacz jest świadom,

że mówca czyni te założenia, czy ma te

przekonania (Stalnaker 1999: 49)

Presupozycje pragmatyczne -

przykład

W komunikacie:

Iksiński świetnie odegrał rolę

imperatora

mamy do czynienia co najmniej z

trzema rodzajami presupozycji:

1)      mówcy przekonania-w-tle, co do faktu w

świecie (np. Iksiński nie jest aktorem)

2)      przekonania mówcy, co do przekonania

słuchacza (słuchacz zakłada, że Iksiński nie

jest aktorem)

3)      przekonania mówcy, że słuchacz jest

świadom,

że

mówca

czyni

powyższe

założenia

Presupozycje a umysł

• Presupozycje a przekonania
• Presupozycje semantyczne i pragmatyczne

mają podobną naturę:

–

Są założeniami

–

Są wywnioskowane

• Jednak presupozycje semantyczne nie

wymagają przypisywania stanów mentalnych

• Presupozycje pragmatyczne wymagają:

–

złożonych reprezentacji stanów mentalnych (2-

rzędu są typowe w komunikacji, np. przekonanie

mówcy o przekonaniu słuchacza)

–

wnioskowania ze stanów mentalnych

Wartość logiczna

presupozycji

a powodzenie komunikacji

• Relacja

prawdziwości

presupozycji

do

prawdziwości sądu ogrywa kluczową rolę w

semantycznym ujęciu presupozycji

• Pragmatyka nie wkracza w domenę semantyki

próbując wyjaśniać, pod jakimi warunkami

zdanie jest prawdziwe, rozwiązuje natomiast

własny problem próbując wyjaśnić, pod jakimi

warunkami

komunikacja

przebiega

poprawnie.

• W

pragmatyce

szuka

się

wyjaśnienia

presupozycji, które określa ich relację do

niezakłóconego przebiegu komunikacji.

Presupozycje mówcy co

do przekonań słuchacza

Możemy oboje zakładać, że George Bush
jest prezydentem USA i rozmawiać o tym,
jak powinien zadecydować w pewnej
sprawie. I możemy oboje się mylić, nie
wiedząc, że Bush właśnie przestał być
prezydentem, a nasza rozmowa będzie
przebiegać sprawnie, dopóki moje założenia,
co do założeń słuchacza będą trafne.

Prawdziwość a szczerość

presupozycji

• Spośród

warunków

szczerości

dla

presupozycji tylko typ 2 jest bezwzględnie

obowiązujący (Szwabe 2006):

• Nie muszę wierzyć w świętego Mikołaja,

kiedy rozmawiam z dzieckiem o liście

prezentów (typ1),

• Ale na użytek pewnych wypowiedzi muszę

zakładać, że dziecko wierzy (typ 2), inaczej

nie ma sensu mówić:

Musimy odsunąć kratę

przed kominkiem, żeby Mikołaj mógł wejść do

pokoju, jak będzie przechodził przez komin.

Pożytek z fałszywych

presupozycji

• W licznych wypadkach komunikacji zachowujemy

się tak, jak gdyby nasze założenia, co do kontekstu
rozmowy oraz dzielonej wiedzy były inne, niż
faktycznie są.

• Własności

wspólne

dla

presupozycjami

semantycznych i pragmatycznych: są założeniami,
są wywnioskowane, powodzenie wypowiedzi - czy
to na arenie spójności z rzeczywistością, czy też
skuteczności aktu mowy - jest zależne od ich
trafności

• Własność swoista dla presupozycji pragmatycznych

- wartość logiczna istotnie wpływa na znaczenie
komunikatu, przy czym prawda nie jest tutaj
wartością wyróżnioną, fałsz jest równie pożyteczny.

Typologia fałszywych presupozycji

stosowanych w komunikacji (Szwabe
2006)

• Kłamstwo presupozycji
• Blef presupozycji
• Symulowana presupozycja aktowa
• Symulowana presupozycja

implikująca

• Kłamstwo presupozycji (wprowadzanie

w błąd za pomocą presupozycji, nie

samego zdania)

Nie powiem twemu ojcu, że zbiłeś szybę,

jeśli dasz mi 5 zł.

kontekst: ojciec już wie.

• Blef presupozycji (podajemy jako

presuponowane to, czego właśnie

próbujemy się dowiedzieć)

Od jak dawna mnie z nim zdradzasz?

• Symulowana presupozycja aktowa (kiedy celem

aktu mowy jest nie tyle przekazanie nowej
informacji, co np. wyrażenie przyjaznej postawy,
por. rozmowa z sąsiadką:

Ale zimno! I ten wiatr.

Ale już niedługo wiosna

)

• Symulowana presupozycja implikująca – np.

Aha, a herbatę podawały jednorożce

, jako

odpowiedź na czyjąś niewiarygodną opowieść
(presupozycje uznawane przez mówcę za fałszywe
są pomimo to, celowo użyte jako wskazówka dla
słuchacza, że znaczenie mówcy jest różne od
dosłownego i mamy do czynienia z implikaturą

Twoja opowieść jest zmyślona

) (Szwabe 2006)

Szczerość presupozycji

• Szkielet dyskursu pozostaje ten sam także w

nieszczerym użyciu presuponowania

• „Presuponowanie nie jest postawą (mental

attitude) jak bycie przekonanym (believing),
ale raczej dyspozycją językową – dyspozycją
do zachowywania się w swym użyciu języka
tak, jak gdyby miało się pewne przekonania,
czy czyniło pewne założenia.” (Stalnaker
1974:52).

Presupozycje: zagadnienia

pokrewne

• Określanie wartości logicznej zdań z fałszywą

presupozycją

• Presupozycje a Russell

Obecny król Francji nie jest łysy.

–

Zakres negacji

–

Fortunność aktu mowy

• Presupozycje w pytaniach

Czy śnieg jest biały?
Czy różowy pierzasty słoń dobrze wypadł na

swoim referacie z sieci neuronowych?