Wielokulturowość
dzisiaj

Na podstawie tekstu Wojciecha Burszty i
Krzysztofa Piątkowskiego Wielokulturowość dzisiaj
str. 85-105 w: O czym opowiada antropologiczna
opowieść Instytut Kultury, Warszawa 1994

Cel antropologii : absolutna

tolerancja odmienności

•

zdziwienie jest podstawą oglądu świata, oparte jest na
fascynacji antropologa odmienną kulturą i na chęci
poznania jej

•

obłaskawienie – czyli „przetłumaczenie na nasze” kategorii
pojęciowych występujących w odmiennej kulturze

•

formułowanie ogólnych sądów, które mogą być poddane
dyskusji w innych dyscyplinach

•

nauka pokory – odejście od poglądu, że nasz kultura jest tą
właściwą i jedyną kulturą, ponieważ kultur jest wiele i
mamy być ciekawi ich poznania

Czy możemy zatem mówić o

jednej ludzkiej kulturze

podczas gdy mamy do

czynienia z wielością

kultur?

Antropologia
postmodernistyczna mówi, że

nie.

Relatywizm

•

Pogląd mówiący, że wartości mają charakter względny

•

Cel: Zneutralizowanie zjawiska etnocentryzmu. Twoja
kultura wcale nie jest najważniejsza, najfajniejsza,
najlepsza, najciekawsza. Są też inne, równie interesujące.
Deal with it.

•

Nawet jeśli kultura i jej rytuały czy zwyczaje wydają się
antropologom niezwykle dziwne, niespotykane czy nawet
nie do przyjęcia to należy je bezwzględnie relatywizować
do lokalnych warunków, w których je napotkaliśmy, należy
stosować „tubylczy punkt widzenia”.

Problem:

nie zrozumienie pojęcia relatywizm.

Czy prawda jest tylko jedna?

•

Racjonalista : Tak. Prawda jest absolutna i uniwersalna.

•

Relatywista: Nie. Prawdą jest to co jest za taką uznane w

danej kulturze.

•

Racjonalista: No to pewnie Ty i inne Twoje twierdzenia też

są względne, więc ja Cię nie będę słuchał.

Dla antropologów relatywistów nie istnieje coś takiego jak

jedna, uniwersalna prawda czy najbardziej racjonalna

forma organizacji społecznej.

Wszystkie kultury są równe –

3 podstawowe rozumienia równości

kultur.

1.

Ludzie żyją w rozmaitych tradycjach kulturowych- każda
kultura to samoistna „monada”, metafizyczny wszechświat
sam w sobie. Ludzkość zorganizowana jest w tysiące takich
monad różniących się językiem, kulturą i społeczeństwem.

2.

Nie ma historycznych i/lub transcendentalnych kryteriów
pozwalających „obiektywnie” oceniać różne kulturowe
tradycje. Możemy być tylko „tu i teraz” a nie w innej tradycji.

3.

Istnieją kryteria służące ocenie różnorodności tradycji
odrębnych „monad” (np.: pojęcie „piękna”) i podczas
zastosowania wskazują na prawomocność każdej tradycji z
osobna, choćby było one całkiem sprzeczne.

Richard Rorty

Urodzony 4 .10. 1931 w Nowym
Jorku, zmarł 8 .06.2007
 w Stanford. Był amerykańskim
filozofem,
przedstawicielem neopragmatyz
mu, profesorem filozofii i
literaturoznawstwa. Z rezerwą
odnosił się do tradycyjnych
kategorii prawdy, wiedzy i obiekt
ywności. Istotnym terminem u
Rorty'ego jest "przygodność".
Odnosi się ona do takich kwestii,
jak język, jaźń, czy
społeczeństwo liberalne. 

Clifford

Geertz

Urodzony w 23.08.1926 w San

Francisco, zmarł 30.10.2006 w

Filadelfii. Był amerykańskim

antropologiem. Stał się twórcą i

najwybitniejszym

przedstawicielem antropologii

interpretatywnej, która

charakteryzuje się położeniem

nacisku na osobę badacza, jego

przeżycia i jego

"nieprzezroczystość" - skupia się

bardziej na interpretacji kultury,

niż na doszukiwaniu się jej

struktur.
Geertz podkreślał uwikłanie

badacza w proces tworzenia

opisu, niemożność dotarcia w

badaniach antropologicznych do

absolutnej prawdy i problemy

komunikacji między kulturami.

Richard Rorty i Clifford

Geertz.

•

odrzucenie relatywizmu, entocentryzmu i neutralności

aksjologicznej opartej na założeniu o racjonalności

•

opowiedzenie się za różnymi wariantami i przedstawienie

problemu w odmienny sposób

Rorty-świadomy

etnocentryzm

Geertz - rzecznik kultur

marginalizowanych

•

Wina za marginalizacje
kultur w społeczeństwie
liberalnym leży po stronie
antropologów

•

Społeczeństwo liberalne,
myślące pragmatycznie jest
najbardziej otwarte na
różnorodność

•

Wykazuje potrzebę
„otwartych okien”

•

Zadanie antropologii:
produkowanie „koneserów
zróżnicowania”-
antropologów

•

Postawa liberalna ma
zachęcać do poznawania
nowych, odmiennych kultur,
bez zatracania swoich
wartości

•

Bierze w obronę kultury
marginalizowane, zwraca
uwagę na problem moralnej
asymetrii pomiędzy
kulturową większością a
reprezentantami mniejszości

•

Organizacje nie zauważają
przedstawicieli mniejszości

•

Jeśli anty-antyetnocentryzm
pójdzie za daleko to istnieje
groźba zamknięcia się
społeczeństw na odmienność

•

Może i dostrzegamy inne
kultury ale ich tak naprawdę
nie rozumiemy

Rorty i Geertz – podobieństwa w

pracach:

•

Przygodność i kontyngencja, brak determinizmu, nie
można przewidzieć, co się wydarzy

•

Pomieszanie gatunków

•

Antyracjonalność

Utopia wielokulturowa, czyli
jak się maja prawa
mniejszości do praw
człowieka.

Na podstawie tekstu Mai
Biernackiej Wielokulturowa
Hiszpania

Wielokulturowość Ameryki

•

amerykańskie społeczeństwo przyszłości zbudowane z imigrantów i
autochtonów

•

konglomerat kultur, języków, obyczajów, ras

•

chęć położenia kresu hegemonii białych Anglosasów

•

lata 60 XX wieku to erupcja ruchów etnicznych i wyzwolicielskich

•

idea wielokulturowości mająca prowadzić do polepszenia szans
życiowych Murzynów i Latynosów

•

postulat niwelowania dyskryminacji i wyrażania szacunku dla grup
mniejszościowych

Wielokulturowość Europy

•

wizja homogeniczynych społeczeństw oparta na przeszłości narodów,
silne wymogi asymilacyjne

•

XVIII i XIX wiek – podtrzymywanie narracji o homogeniczności narodów
w państwach Europy

•

Dopiero lata 60 XX wieku to rozprzestrzenianie się idei społeczeństw
wielokulturowych w Europie

•

napływ imigrantów zmienia pejzaż społeczeństw

•

eskalacja partykularnych roszczeń windykacyjnych ze strony
mieszkańców niegdysiejszych kolonii

•

przeprowadzka z dawnych kolonii na terytorium Europy była traktowana
jak powrót do prawdziwej choć nieznanej ojczyzny

Negacja monokulturowości jako

oglądu świata opartego na dominacji.

Wielokulturowość odrzuca monokulturowośc w sensie:

•

wyobrażenia o jednej wspólnocie kulturowej

•

wyobrażenia wartościującego, ze taka kultura istnieje jako
jedyna i właściwa

Rasizm kulturowy

•

Rasa biała w przeciwieństwie do innych ras,
charakteryzuje się wysoką inteligencją, racjonalnością,
bezinteresownością, honorem, zmysłem ładu i harmonii

•

Rasa żółta to średnio inteligentna i utylitarystycznie
zorientowana rasa kupców

•

Rasa czarna pobudliwa, zmysłowa, pełna fantazji i
predyspozycji artystycznych

•

Rasa kobieca to niski poziom inteligencji, słaba wola, brak
zdolności organizacji własnego życia i otoczenia

Prawa mniejszości vs. Prawa
człowieka

Działania człowieka podlegają kontroli oraz restrykcjom,

przy czym lepiej być obywatelem aniżeli człowiekiem.

Prawami człowieka i ich obroną zajmują się organizacje

pozarządowe np. Amnesty International, Human Rights

Watch czy Helsińska Fundacja Praw Człowieka.

Dwa rozumienia inności w

wielokulturowości

a)

Inność jako cecha publiczna - przyzwolenie na inność, jej
legitymizacja społeczna i kontrola

b)

Inność jako prywatna cecha jednostki

Każdy człowiek dysponuje:

•

wolna wolą

•

wolność w zakresie światopoglądu

•

wyznania

•

stylu życia

Pytanie o te rzeczy, tak samo jak o pochodzenie etniczne to

naruszenie sfery prywatnej.

Wielokulturowość komunitarystyczna -
kształtowanie jednostki przez wspólnotę, wspólne
dziedzictwa i wartości

•

Współistnienie reprezentujących odmienne kultury
wspólnot obok siebie – legitymizacja

•

Wyobrażenia o świecie opierające się na założeniu, że każda
kultura jest wartościowa – grupy mają równy status

•

Wspólnotowe pojmowanie świata dające pierwszeństwo
grupom społecznym a nie jednostkom

•

Przyzwolenie na kultywowanie odmienności grup

•

Wyrażanie roszczeń zbiorowych w imieniu składających się
na nie jednostek

•

Odmienność człowieka nie wynika z jego unikalności a ze
specyfiki kulturowej grupy, do której należy

•

Poszukiwania wspólnych płaszczyzn moralnych – czyli np.;
przyjmowanie przez wyznawców różnych religii analogii
Boga i Allaha, Biblii i Koranu

Wady

•

Brak możliwości wyjścia poza swoją grupę kulturową –
niemożność spełnienia aspiracji uczestnictwa w kulturze
większościowej

•

Brak możliwości zdobywania wykształcenia powyżej
wspólnotowych standardów

•

Brak możliwości wyboru indywidualnego stylu życia

Wielokulturowość liberalna

•

Opiera się na prymacie ontologicznym jednostek wobec
wspólnot, grup społecznych, kultur traktowanych jako wobec
niej wtórne

•

Konsekwentnie odrzuca traktowanie tych kultur jako bytów
funkcjonujących obok siebie, mających specyficzne
właściwości, wyraźnie zarysowane granice

•

Klasyczne rozumienie „kultury” zastępuje płynna koncepcja
kultury, z której elementów korzystają jednostki, czerpiąc w
sposób selektywny wartości, normy, wzorce

•

Pojawia się rezygnacja z kulturalistycznych wyjaśnień –
różnice bywają przy tym odrzucane jako trywializujące
wyjaśnienie konfliktów społecznych na rzecz ujęć opartych na
indywidualizmie metodologicznym

Jednostka jako podstawowy podmiot moralny
obdarzony przymiotami składającymi się na jego
unikalność, a co za tym idzie:

•

uniwersalne traktowanie praw człowieka jako
nieodłącznego elementu programu ideowego

•

prawo jednostki do samookreślenia bez wymogu
utożsamiania się z jakąkolwiek grupą

•

przekonanie o racjonalności osoby ludzkiej

•

piętnowanie form autorytarności jako gwałtu na osobie
ludzkiej

Relatywizm przypisywany zwolennikom
wielokulturowości liberalnej ma charakter
pozorny, gdyż stawia wysokie wymagania wobec
jednostek kładąc nacisk na wartości, takie jak:

•

ludzki rozum

•

wolna wola

•

autonomia człowieka

•

samoświadomość

•

odpowiedzialność za własne czyny

Usankcjonowanie uniwersalnych praw jednostek
bazuje na Deklaracji Praw Człowieka ONZ

Kiedy realizacja tych ideałów byłaby
możliwa?

Realizacja ideałów tak
rozumianej
wielokulturowości możliwa
jest jedynie w warunkach, w
których liberalna demokracja
i prawa człowieka mają
ugruntowaną pozycję.

Wielokulturowość liberalna
jest specyficzna dla kultury
zachodniej i kontrastowana
przez niego wobec poglądów
komunitarystów.

Will Kymlicka

John Bordlay
Rawls

Rawls wyraźnie opowiada
się za pluralizmem
politycznym, który ma się
mieścić w ramach
konstytucyjnie podpartego
systemu
demokratycznego.
Usiłuje tworzyć
teoretyczny model
funkcjonowania
społeczeństwa – odmiana
umowy społecznej
pozwalające na odrzucenie
wartościowania kultur
oraz ideologii.

Liberalizm wobec wielokulturowości
komunitarystycznej

•

Stawianie każdej osoby na równi narusza zasadę
sprawiedliwości społecznej - przykład pozytywnej
dyskryminacji

•

Sporna kwestia grup zasługujących na działania afirmatywne -
beneficjentami najprawdopodobniej zostaną ci, którzy dysponują
wyższym poziomem kapitału społecznego i intelektualnego

•

Prawa mniejszości kolidują z prawem równości

•

Niwelowanie statusów mniejszościowych poszczególnych grup
może prowadzić do przewagi sił niedemokratycznych nad
demokratycznymi

Komunitaryzm wobec
wielokulturowości liberalnej

•

Podstawowym przedmiotem dezaprobaty jest
odpolitycznienie kwestii etnicznych, rasowych,
kulturowych, które zapewnia wspólnota

•

Kultura euroamerykańska jest sprzeczna z dziedzictwem
pozaeuropejskich, tradycyjnych światów

•

Może być uznana za demoralizującą członków wspólnoty,
podważającą autorytety moralne, relatywizującą jej
przekaz i kierującą jednostki na drogę tzw. egotycznej
wolności.

Wielokulturowość komunitarystyczna vs
wielokulturowość liberalna

•

Oparte są na wzajemnie przeciwstawnych oraz
nierozstrzygniętych podstawach ideowych

•

Występują obok siebie w sferze legislacyjnej – aby
budować atmosferę zgody społecznej choćby na
powierzchownym poziomie

•

Wspólna płaszczyzna pozostaje zaledwie szczytnym celem,
a współistnienie odmienności pociąga za sobą szereg
konfliktów społecznych i kolejne argumenty
dyskryminujące ideę społeczeństwa wielokulturowego

Anty anty –

relatywizm

w: Buchowski (red.) 1999, s. 38-63.

Clifford Geertz

(23 sierpnia 1926 r. – 2006r.) amerykański
antropolog,
współtwórca amerykańskiej antropologii
interpretatywnej, która staje się
bezpośrednim impulsem dla
postmodernistycznych rozważań.

W artykule Geertz próbuje zniszczyć obawę przed
relatywizmem kulturowym. Twierdzi bowiem, że to
wszystko, co przypisuje się relatywizmowi…

•

subiektywizm

•

nihilizm

•

chaotyczność

•

machiavellizm

•

niedorozwój etyczny

•

ślepota estetyczna

…wcale z niego nie wynika.

Geertz nie broni relatywizmu, natomiast atakuje anty –

relatywizm stosując zasadę podwójnej negacji, która

to umożliwia odrzucenie czegoś bez konieczności

równoczesnego utożsamiania się z poglądem

przeciwstawnym w stosunku do odrzuconego.

Antropologia nie została właściwie zdefiniowana przez

ideę relatywizmu stając się przez to wielkim

argumentem przeciwko absolutyzmowi.

Skłonności relatywistyczne, które antropologia wzbudza u

tych, którzy mają do czynienia z materiałami wielu kultur, są

ukryte w samej dyscyplinie – nie trzeba czytać „Wzorów

kultury”, by wyciągnąć realtywistyczne wnioski (a

przynajmniej wyglądające na takie) z samego usłyszenia o

jakimś fakcie

„każdy człowiek nazywa barbarzyństwem wszystko
to, co nie należy do jego własnych praktyk...
ponieważ nie mamy innego kryterium rozumowego
niż przykłady i zwyczaje, panujące w kraju w którym
żyjemy”.

[Montaigne]

Uświadomienie sobie, że wieści z innych stron świata
o małżeństwach zastępczych, rytualnym niszczeniu
własności, ofiarach królewskich, czy o nonszalanckim
młodzieżowym seksie, w naturalny sposób skłaniają
nas do myślenia w myśl zasady „co kraj to obyczaj”,
prowadziło do wysuwania argumentów które miały na
celu przekonanie nas o konieczności ich przyjęcia
bądź odrzucenia w imię racji rozumowych.

Relatywiści - chcą abyśmy obawiali się
prowincjonalizmu, który sprawi że nasza percepcja
zostanie przytępiona, nasz intelekt ograniczony a
nasze sympatie zawężone przez nadmierną
znajomość i akceptację naszej własnej społeczności.

Anty-relatywiści - strach przed nihilizmem, przed
subiektywizmem, przed zrównaniem wszystkiego
pod względem ważności, przed uczynieniem
wszystkiego równie znaczącym. Anty relatywizm –
zdaniem autora, w znacznej mierze sam stworzył
obawy, którymi się żywi.

Clifford Geertz idzie dalej cytując powieściopisarza i filozofa
Williama Gassa, który pisze, że każdy z nas, niezależnie od
tego czy jest, czy też nie jest antropologiem, podążając w
poszukiwaniu nienaukowego snobizmu, nazywa „tubylcami”
ludzi mieszkających w dżunglach czy odległych wyspach.

„Nawet nasze najbardziej renomowane periodyki mogłyby
ich pokazać nagich bez obrazy, ponieważ ich obwisłe lub
sterczące piersi nie miały dla nas nic ludzkiego, tak jak
wymiona krowy”.

Ostatecznie jednak postanawiają nie ufać swojemu punktowi
widzenia i lokalnym przekonaniom:

„ ostatecznie przyjęliśmy
relatywizm, choć jest on tylko
jedną z parszywych ulicznic; i
poszliśmy dalej by cieszyć się miłą
równością kultur”.

Warto również wspomnieć o

pojawiającej się obawie, że
podążanie w kierunku odrębności,
różnorodności i niezwykłości, brak
ciągłości, unikalność

( to co William

Empson ,angielski poeta, krytyk i teoretyk
literatury nazwał gigantycznym,
antropologicznym jarmarkiem, hałaśliwie
wystawiającym na sprzedaż wszystko co
posiada)

może prowadzić do sytuacji

w której nie będziemy mogli
powiedzieć nic, ponad to że, gdzie
indziej jest inaczej, a kultura jest
kulturą.

Clifford Geertz skupia się również na dwóch

pojęciach, które wg niego mają bardzo duże

znaczenie:



podejmuje próbę przywrócenia pojęcia

„Natury Ludzkiej”, w oderwaniu od

wszelakich kontekstów, jako obrony przeciwko

relatywizmowi.



stara się przywrócić do łask pojęcie „Rozumu

Ludzkiego”.

etykieta Natury Ludzkiej

etykieta Natury Ludzkiej

etykieta Rozumu

etykieta Rozumu

Ludzkiego

Ludzkiego

prowadzi do ponownego

postawienia jednej z naszych

klasycznych koncepcji

dewiacji społecznej w samym

centrum uwagi, skupiając tym

samym obawy anty-

relatywistyczne wokół

zagadek ludzkiego

zachowania.

przywraca do łask koncepcję

„myśli pierwotnej”. W tym

przypadku obawy anty-

relatywistów zmierzają w

kierunku niewiadomych,

irracjonalnych ludzkich

wierzeń.

Autor zauważa pewną różnice, która stawia te dwa
pojęcia po przeciwnych stronach:

Opozycją do anty-relatywizmu nie jest to, że
ogranicza podejście relatywisty do wiedzy albo
moralności, ale to że wyobraża sobie porażkę
tych podejść przez umieszczenie moralność
ponad kulturą, a wiedzę ponad nimi obiema.

„Jeżeli chcieliśmy prawd lokalnych

powinnyśmy byli zostać w domu”.

Główny przedmiot zainteresowań jest bowiem

zawsze ten sam: próba zrozumienia, co dzieje
się w świecie wśród różnych ludów w różnych
czasach, jakie są ograniczenia, przyczyny,
nadzieje i możliwości stwarzane im przez
kulturę.

Kultura pozostaje dla Geertza podstawowym
"instrumentem spekulacji".

Antropologia z kolei jest, porównawczym studium
kultury, a także ciągle ponawianym trudem
rozumienia odmiennych lokalności, z których nadal
przecież składa się nasz zglobalizowany świat.

Reasumując…

Rola antropologii wg Geertza

•

rozbudzanie wątpliwości – handlarze zdziwienia

•

rozwój nauki wynika z determinacji, by nie trzymać się
tego, co kiedyś było całkiem dobre i odpowiednie, ale
by szukać czegoś lepszego,

•

dawnym koncepcjom odpowiedniość odebrały fakty, nie
teorie

•

awangardowa rola antropologii – zwrócenie uwagi na
to, iż badacz obcego społeczeństwa, patrzy na nie
przez pryzmat własnego, wskazanie pewnych prawd

•

antyrelatywizm jako krok w tył.