Ukryty program w rytuałach
szkolnych



Uczniowskie rytuały oporu,

uniku i ochrony.

Termin rytuał



Czym jest rytuał (pojęcie zaczerpnięte z
antropologii

kultury),

jeden

z

ważniejszych elementów środowiska
szkolnego,

na

którego

istnienie

wskazywali już autorzy zajmujący się
ukrytym programem szkoły?



Jak można odnieść termin rytuał do
badań pedagogicznych, do szkoły i
procesów edukacyjnych?

Termin rytuał



Zdaniem

Petera

McLarena

najbardziej adekwatną definicją
tego terminu jest taka, która
określa rytuał jako „nośnik kodu
kulturowego,

który

kształtuje

percepcje ucznia i jego sposoby
rozumienia.”

(McLaren, Schooling as a ritual

performance, London 1986, s. 43)

Ukryty program w rytuałach
szkolnych



Andrzej

Janowski

wyróżnia

obok

rytuałów w systemie społeczno –
kulturowym szkoły pewne mechanizmy
wynikające

z

realizacji

ukrytego

programu. Pisze o nich wymieniając:
tłok i czekanie, walkę o to „czyje na
wierzchu” i „władze nad mową”.

(A

. Janowski, Uczeń w teatrze życia szkolnego, Warszawa 1998, s. 50 –

54)

Ukryty program w rytuałach
szkolnych



Można także mówić o rytuałach
jako

elementach

ukrytego

programu szkoły, rozumianego
jako zespół niepisanych złożeń,
dotyczących tego, komu i w jaki
sposób

służy

edukacja

przekazywana w obrębie szkoły.
Należą do nich:

Ukryty program w rytuałach
szkolnych

1.

rytuały nauczania, traktowane często jako
forma

rytuału

przejścia,

zerwania

z

dotychczasową tożsamością i nadania nowej;

2.

rytuały rewitalizacji i intensyfikacji, mające na
celu

podtrzymywanie

bieżącego

funkcjonowania

szkoły

np.

poprzez

przypominanie hierarchii władzy dyrektor –
nauczyciel – uczeń;

3.

rytuały oporu, kwestionujące wyłaniającą się
z pozostałych konstrukcje świata.

Rytuały oporu uczniowskiego



Zdaniem P. McLarena tak rozumiany opór,

wyrażający się w opozycyjnych zachowaniach

uczniowskich ma symboliczne, historyczne i

życiowe znaczenie. Kwestionują one bowiem

„(...) zasadność, siłę i znaczenie kultury

szkolnej

w

ogólności,

a

kształcenia

szczególnie (...) Istnieje znaczący opór wśród

części uczniów wobec zaangażowania w

kształcenie w klasie (...) Sens oporu kryje się

w subtelnej negacji, opozycji, oporze (...)”

(P.

McLaren, Rytualne wymiary oporu – błaznowanie i symboliczna inwersja, [w:]

Z. Kwieciński (red.), Nieobecna dyskursy, cz. I, Toruń 1991, s. 68)

Rytuały oporu uczniowskiego



Za powszechne przykłady oporu uważa P. McLaren
– typy zachowań, które odkrył podczas swoich
badań terenowych w St. Ryan, należą do nich:
„wychylanie się na krzesłach na granicy upadku,
wzajemne uderzanie się do tyłu w kolana i inne
„męskie” rodzaje poszturchiwań, wyciąganie się na
ławce i rozmowa z innymi, pozy takie, jak
wyciąganie podbródka i obrzucanie nauczyciela
gniewnym spojrzeniem, wykonywanie poleceń
nauczyciela w wolnym tempie, „jeździectwo” lub
zapasy w klasie; noszenie ubiorów nie na te
okazję

.” (P. McLaren, Rytualne wymiary oporu..., s. 71)

Rytuały oporu uczniowskiego



A. Janowski dodaje do tego katalogu
zachowań

antystrukturalnych

jeszcze i inne: „Uczniowie sami
znają wiele takich czynności, jak
granie

w

karty,

wycinanie

scyzorykiem ławek, czytanie pod
ławką. Ale te zajęcia są jakby anty
oficjalnym przepisom”

(A. Janowski, Uczeń w

teatrze..., s. 136)

Słowne rytuały oporu uczniowskiego



Chciałabym przyjrzeć się bliżej właśnie

uczniowskim

rytuałom

oporu.

Wyodrębniłabym

jednak

kategorię:

rytuały uniku i ochrony, które to mogą

objawiać

się

także

poprzez

metaforyczne użycia języka. Jednym

bowiem ze sposobów przejawiania się

magicznego mówienia – działania w

kulturze, są rytuały słowne.

(A. Engelking, Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa, Wrocław 2000, s.

65)

Słowne rytuały uniku i
ochrony



Wśród uczniów dostrzec można cechy
myślenia magicznego. Bardziej potocznie
można by nazwać proceder ten przesądami i
zabobonami szkolnymi, choć jak twierdzi
Anna Engelking nie można mówić tu o
przypadkowym zbiorze zabobonów, ale ze
względu na charakteryzujący je wewnętrzny
porządek,

należałoby

nazwać

je

„nieuświadamianą gramatyką kultury”.

(Termin C. Levi – Straussa, [za:] A. Engelking, Klątwa, Rzecz o ludowej magii

słowa, Wrocław 2000, s. 37)

Słowne rytuały uniku i
ochrony



Zwrócić należy szczególną uwagę na liczne

przykłady przejawów myślenia i działania

magicznego. U uczniów spotyka się więc

„przesądy behawioralne”. Na przykład, jeśli

Pani X. będzie dzisiaj uczesana w koka to

będzie pytać, jeśli natomiast będzie miała

włosy rozpuszczone, to nie należy się

obawiać kontrolowania wiedzy na tej lekcji.

Jeśli natomiast Pan Y. będzie niósł w lewym

ręku dziennik, to będzie dzisiaj kartkówka,

jeśli natomiast w prawym, to jej nie będzie.

Słowne rytuały uniku i
ochrony



Podobne, analogiczne wróżenia
zachodzą przy interpretowaniu
części garderoby nauczycieli.

Pani Z. ma spodnie czy spódnicę?

Jeśli to pierwsze - to jest w dobrym
humorze, jeśli to drugie - można
się

po

niej

spodziewać

najgorszego.

Słowne rytuały uniku i
ochrony



W myśleniu uczniowskim dostrzegalne są

także liczne przesądy oparte jednak na

dużo bardziej logicznych przesłankach.

Znakiem, że nie będzie odpytywania jest

pani idąca z książkami (kasetą wideo,

magnetofonem, albumami lub innymi

pomocami dydaktycznymi, nie używanymi

w codziennych, rytualnych scenariuszach

zajęć). Zapowiedzią spokojnej lekcji jest

też nauczycielka w bardzo dobrym

humorze lub idąca bez dziennika.

Słowne rytuały uniku i
ochrony



W razie negatywnego wyniku oglądu danego

nauczyciela, należy przedsięwziąć środki

zaradcze, odczyniające tzw. zło. To jest to, o

czym B. Malinowski napisał: „W każdej

społeczności,

zarówno

wśród

Triobrandczyków, jak i wśród nas, istnieje

wiara,

że

słowo

wypowiedziane

w

określonych

okolicznościach

ma

moc

sprawczą (...).”

(B. Malinowski, Ogrody koralowe i ich magia. Język magii i ogrodnictwa,

Warszawa 1987, s. 349, [za:] A. Engelking, Rytuały słowne w kulturze

ludowej. Próba klasyfikacji, [w:] J. Bartmiński, R. Grzegorczyk (red.), Język a

kultura, Wrocław 1991, s. 76)

Słowne rytuały uniku i
ochrony



Są to zatem wszelkiego rodzaju rytuały

słowne, czyli rytualne gatunki mowy, będące

aktami, w których kontakt człowieka ze sferą

sacrum dokonuje się poprzez mówienie. Z

tego

też

względu

można

wyróżnić

systematykę

rytuałów,

dzieląc

je

na

następujące

grupy:

rytuały

stwarzające

(zaklinania), rytuały ochraniające oraz rytuały

odczyniające (zamawiania).

(Podział przytaczam za A. Engelking, która w ten sposób pogrupowała ludowe

rytuały słowne, A. Engelking, Rytuały słowne w kulturze ludowej. Próba

klasyfikacji, {w:] J. Bartmiński, R. Grzegorczyk (red.), op. cit., s. 75 – 85)

Słowne rytuały uniku i
ochrony



Poddając takim procesom słowne rytuały

uczniowskie, da się przypisać, do każdej z

wyżej wymienionych grup ich odpowiedniki

z kultury szkolnej. Należy jednak zauważyć,

iż rytuały słowne są w istocie aktami nie

wyłącznie werbalnymi, lecz całościowymi:

werbalno – fizyczno - mentalnymi i mają moc

kreacyjną,

moc

wywoływania

(w

przekonaniu

uczestników

i

odbiorców

rytuału) realnych skutków w rzeczywistości.

(A. Engelking, Rytuały słowne w…, [w:] J. Bartmiński, R. Grzegorczyk, (red.),

op. cit., s. 75 – 76)

Słowne rytuały uniku i
ochrony



Z tego też względu analizie
zostaną

poddane

nie

tylko

werbalne,

ale

i

awerbalne

(zachowaniowe) rytuały wiążące
się

z

poszczególnymi,

wyodrębnionymi grupami.

Rytuały stwarzające



Zacznijmy od rytuałów stwarzających, czyli

rytuałów zaklinania. Polska kultura ludowa

zna bezpośrednie mówienie – stwarzanie,

mamy z nim do czynienia wtedy, kiedy

nadawca kreujący dane słowa chce poprzez

ich wypowiedzenie stworzyć coś z niczego.



Zatem „mówiąc to, powoduje, że tak się

staje”. Najbardziej podstawowym rytuałem

stwarzającym jest po prostu nazywanie -

nadawanie rzeczom nazw, istotom imion.

Rytuały stwarzające



Nadawca

wypowiadając

tego

typu

formułę,

powoduje

tym

samym

przejawianie się mocy sacrum, które ma

wywołać w świecie określone, pożądane

przez niego skutki. Takim pożądanym

skutkiem może być na przykład szczęście i

powodzenie. Ich sprowadzeniu służą

wszelkiego rodzaju błogosławieństwa. Są

to zaklinania np. modlitwy i prośby, „Aby

mnie dziś nie spytała”, równie często

jednak złe życzenie „Niech będzie chora”.

Rytuały stwarzające



Do rytuałów stwarzających należą

zatem takie, których celem jest

spowodowanie, aby nauczyciel nie

dotarł na lekcję, co ma nastąpić za

sprawą wypowiadania słów, zaklęć,

zaklinania. Do najczęstszych należą:



„Żeby nie przyszła”



„Żeby się spóźniła”



 „Niech się rozchoruje”

Rytuały stwarzające



W tym wypadku na zaklinaniu się jednak

nie kończy. Wielorakie sposoby radzenia

sobie ze szkołą i nauczycielami znajdziemy

na stronie internetowej Klubu AntyBuda.

Porady pogrupowane w działy tematyczne:

„co robić?”, „jak ściągać?”, „wymówki”

mają być przewodnikiem po dostępnych

możliwościach zrobienia nauczycielowi na

złość, sprawienia, by nie dotarł na lekcję

albo, aby lekcja nie mogła się odbyć.

(Adres strony internetowej: http://www.antybuda.itt.pl/

Rytuały stwarzające



Interesującą

(a

zarazem

zatrważającą) częścią tej strony,
zrzeszającej uczniów z całej Polski,
są

wyszczególnione

marzenia

uczniowskie, w których spotkanie
nielubianego

nauczyciela

w

„ciemnej uliczce” (sic!?) i alarm o
podłożeniu bomby są najczęstszymi.

Rytuały ochraniające



Do kolejnej grupy A. Engelking przypisuje
rytuały ochraniające, są to jej zdaniem
wszystkie sposoby unikania i zapobiegania
(zażegnywania) kontaktu z mocą. Do nich
autorka

zalicza

wszystkie

rytuały

przeciwstawne pierwszej grupie. Ich
celem bowiem nie jest stwarzanie słowami
upragnionego stanu rzeczy, lecz na odwrót
powodowanie, aby coś się nie stało.

(A. Engelking, Rytuały słowne..., [w:] op. cit., s. 80)

Rytuały ochraniające



Rytuały unikania to przede wszystkim

używanie eufemizmów, jako „nazwy

niewłaściwe,

nieprawdziwe,

nie

wprost, lecz opisujące (...) – wydają się

nie mieć mocy ewokowania rzeczy.

Temu zresztą służą; Powstają przecież

nie po to, by przywoływać rzecz, lecz

by wskazywać na nią w sposób

umowny, który pozwala nie budzić

licha.

Rytuały ochraniające



W ten sposób można zatem tłumaczyć
częste zmiękczanie, „spieszczanie” słów
wypowiadanych

przez

nauczycielkę

„Napiszemy

teraz

kartkóweczkę”,

„Zaraz będzie klasóweczka” – ten
sposób

wypowiadania

nie

wprost

zapewne poprzez swą formę stara się
właśnie

niwelować

i

pomniejszać

czekające zło.

Rytuały ochraniające



Innym rytuałem unikania jest po
prostu milczenie, a z nim, jak
uważa A. Engelking, należy łączyć
nakaz szeptu. Szept bowiem, to
niemówienie: „złe moce – podobnie
jak osoby trzecie – nie mogą
usłyszeć słów wyszeptanych.”

(A. Engelking, Rytuały słowne..., s. 81)

Rytuały ochraniające



Na sferę zachowań przekłada się to np.

w

charakterystycznym

chowaniu

zeszytów, gdy zbliża się nauczyciel (to

jakby analogia do mówienia nie wprost,

do zachowywania milczenia)



Do

grupy

werbalnych

rytuałów

ochraniających należy między innymi:

- milczenie, niemówienie o zaplanowanej

na ten dzień klasówce, celem oddalenia

niebezpieczeństwa;

Rytuały ochraniające



A do niewerbalnych, mających na celu uniknięcie zła i
zapobieżenie nieszczęściu można zaliczyć takie
zachowania jak:

-- - określona droga do szkoła – jedna i ta sama

niezmienna, w przypadku jej zmiany może spotkać nas
nieszczęście;
- trzymanie kciuków (na szczęście) np. przy czytani
ocen;
- przekazywanie sobie życzeń „połamania pióra”;

- - niewchodzenie do klasy jako pierwsza osoba

(zapobiegające

)

Rytuały ochraniające



- niedziękowanie, gdy ktoś nam życzy powodzenia
(żeby nie zapeszyć);



- pogłaskanie kota na szczęście przed egzaminem;



- przed klasówkami nieobcinanie i nieobrywanie
nitek z ubrań, które ma się na sobie, bo to skraca
wiedzę;



- wchodzenie do kościoła przed egzaminem i
„obiecanka”, że już teraz zawsze będę tu chodził,
o ile Bóg pozwoli mi zdać egzamin;



- niesiadanie pod paprotką na szkolnym korytarzu
(zapobiegało odpytywaniu);

Rytuały odczyniające



Trzecią

grupę

tworzą

rytuały

odczyniające

(zamawiania),

które

przydatne są wtedy, kiedy nieszczęścia

nie można już zażegnać, bowiem jest

już na to za późno. Wtedy jednak

można próbować je odczynić. Do

werbalnych rytuałów odczyniających,

mających na celu sprawienie, aby

sytuacja, która już zaistniała uległa

odwróceniu, można zaliczyć:

Rytuały odczyniające



a) powtarzanie w myśli przez
uczniów:



„Żeby zgubiła napisane klasówki”;



„Żeby nie sprawdziła prac”;



„Żeby kawę wylała na sprawdziany”;



„Żeby pomyliła rubryczki w dzienniku
przy wpisywaniu ocen”;



„Żeby zginął dziennik”;

Rytuały odczyniające



b) werbalne, w przypadku otrzymania

negatywnej oceny, tłumaczenie się

przed rodzicami, że:



-  wszyscy dostali tę samą albo gorszą

ocenę;



- „tego miało nie być” pytania obejmowały

tematy nie przerabiane na lekcji;



-  Pani mnie nie lubi i się na mnie uwzięła;



- pytania były obszerne i nie zdążyliśmy

napisać wszystkiego;

Ukryty program w rytuałach
szkolnych



Wszystkie te zachowania mogłyby być

podporządkowane zupełnie innym grupom

odniesienia. Nie musiałyby tu padać terminy,

takie jak rytuał, ale np. strategie, gry, fasady.

Zasadne wydaje się jednak usytuowanie ich

w gronie rytuałów, ponieważ należą one do

rytualnych i zarazem zrutynizowanych

działań mających miejsce w szkole i leżących

u podwalin wszelkich kontaktów uczniów ze

swoimi nauczycielami. Nie kończą się one na

zachowaniach unikowych i ochronnych.

Ukryty program w rytuałach
szkolnych



Często dużo jawniej uczniowie
wypowiadają wojnę, w której broń
stanowi

nieskrywany

i

demonstracyjny

opór.

Można

wtedy mówić o rytuałach walki i
oporu, które są już jednak dla
mnie kolejną i odrębną kategorią.