Spór o kryteria decyzji

Maksymalizacja użyteczności (EV,

EU, PT, CPT)

Konflikt psychologiczny (SP/A, R-V)

Spór o kryteria decyzji

• Maksymalizacja użyteczności

(MAU, EU, PT)

Maksymalizacja średniego zysku w

sytuacji niepewnej

• Konflikt psychologiczny (SP/A, R-

V)

Konflikt lewinowski: unikanie-dążenie

Sprzeczne cele

Konflikt psychologiczny

• Konflikt psychologiczny (R-V, SP/A)

- Konflikt lewinowski: unikanie-dążenie
np. maksymalizacja zysku i minimalizacja

ryzyka

- Sprzeczne cele
np. maksymalizacja zysku i realizacja poziomu

aspiracji

Podejście poznawcze i

„psychologiczne” do decyzji

ryzykowmych

Krytyka

psychofizjologicznego

charakteru modeli,

wywodzących się z teorii

wartości oczekiwanej

Krytyka

psychofizjologicznego

charakteru modeli EU,

SWU, RDU

• Rola mechanizmów poznawczych

w wyborach ryzykownych

• Ryzyko jako niezależna zmienna

psychologiczna

Rola mechanizmów

poznawczych w wyborach

ryzykownych

• Wpływ celu na wagi decyzyjne

• Wpływ „poznawczych” punktów

odniesienia na preferencje

• Między „bezpieczeństwem a okazją”

– podwójne kryterium wyboru

Rola mechanizmów

poznawczych w wyborach

ryzykownych

• Wpływ celu na wagi decyzyjne

• Wpływ „poznawczych” punktów

odniesienia na preferencje

• Między „bezpieczeństwem a

okazją” – podwójne kryterium
wyboru

Paradoksalna zmiana

preferencji

Większość ludzi woli
rozgrywać zakład P

Większość ludzi wyznacza
wyższą cenę dla zakładu $

Który zakład wybierasz? Za ile sprzedałbyś każdy

z tych zakładów?

Paradoksalna zmiana

preferencji

• Który zakład

wybierasz?

• Za ile sprzedałbyś

każdy z tych
zakładów

• Ludzie częściej

wybierają zakłady
typu p

• Wyznaczają wyższe

ceny dla zakładów
typu $

+10; 28/36

(P)

+100; 3/36

($)

Paradoksalna zmiana

preferencji

• Ludzie wybierając zakład, który

chcieliby rozgrywać, kierują się przede
wszystkim prawdopodobieństwem
wygranej i przegranej

• Kiedy jednak wyznaczają ceny

sprzedaży dla tych samych zakładów,
to przypisują wyższą cenę zakładom,
które mają wyższe możliwe wygrane

Tradycyjna –

psychofizjologiczna

interpretacja

• Istnieje zgodność między reakcją

(wyznaczanie ceny) a bodźcem (wypłata)

• Ponieważ wyznaczanie ceny koncentruje

uwagę na wypłatach, to ten właśnie
element sytuacji jest stosowany jako
kryterium wyceny

Tversky, Sattah i Slovic, 1988; Tversky, Slovic i Kahneman, 1990

Poznawcza interpretacja

• Paradoksalna zmiana preferencji

może wynikać z przyjmowania
określonego celu narzuconego przez
sytuację

Wpływ celu na wagi decyzyjne

• Trzeba okreslić cenę używanego samochodu
• Prosimy o opinię:
• mechanika – 23 000 PLN
• kolegę – 18 000 PLN
• Mamy większe zaufanie do:
• Mechanika – oceniamy jego wiarygodność

jako 0.7

• Wiarygodność kolegi – 1-0.7=0.3

CENA = 0.7*u(23000) + 0.3*u(18000)

Czemu służy ustalenie

ceny?

• Chcemy samochód

kupić

• Uwaga skuiona na

tym, czy cena podana

przez mechanika nie

jest zbyt wysoka

• Chcemy go sprzedać

• Uwaga skupiona na

tym, czy cena podana

przez kolegę nie jest

za niska

Dokonujemy korekty wcześniejszych ocen wiarygodności,
ze względu na to, który bład jest dla nas ważniejszy

Cena samochodu przy

uwzględnieniu celu

CENA = 0.7*u(23000) + 0.3*u(18000)

waga/ wiarygodność mech.

waga/wiarygodność kolegi

CENA = 0.7*u(23000) + 0.3*u(18000) + ß[u(23) – u(18)]

redystrybucja wag przypisana do
niskiej i wysokiej ceny w zależności
od celu

Poznawcza interpretacja

• Badani oceniali wartości loterii pieniężnych z

perspektywy kupującego, sprzedającego lub

neutralnej

• Perspektywa była narzucana przez zadanie

• Wyniki: oceny badanych zależały od wag

przypisywanych do wysokich i niskich wyników

Mellers, Chang, Birnbaum i Ordonez, 1992;
Ordonez, Mellers, Chang i Roberts, 1995

Poznawcza interpretacja

• Wagi wynikały z przypisanej perspektywy:

- Kupujący - większa waga dla niższych wyników, kiedy

wyznaczali cenę
(zgodne z założeniem, że dla nich konsekwencje przecenienia loterii,

tj. strata pieniędzy w przypadku otrzymania wyniku niższego niż cena

zakupu, będą bardziej bolesne niż konsekwencje niedoceniania loterii

- Sprzedawcy przypisywali większą wagę do lepszych wyników,

gdy ustalali cenę sprzedaży, ponieważ dla nich konsekwencje

niedoceniania loterii (tj. sprzedaż przynoszącej zysk loterii zbyt tanio)

będą bardziej bolesne niż konsekwencje przecenienia tej loterii (tj.

rezygnacja z pieniędzy, bo niespecjalnie korzystna loteria nie została

sprzedana)

Mellers, Chang, Birnbaum i Ordonez, 1992;
Ordonez, Mellers, Chang i Roberts, 1995

Rola mechanizmów

poznawczych w wyborach

ryzykownych

•

Wpływ celu na wagi decyzyjne

Wpływ celu na wagi decyzyjne

• Wpływ „poznawczych” punktów

odniesienia na preferencje

• Między „bezpieczeństwem a

okazją” – podwójne kryterium
wyboru

Decyzje farmerów w

Bangladeszu

• Część ziemii przeznaczona pod uprawę

na:

(A)własne potrzeby – niższy zysk i mniejsza

niepewność wyniku

(B) sprzedaż – wyższy zysk i większa

niepewność wyniku

• Wybór A jest mniej ryzykowny
• Im większa farma, tym „łatwiej” można

podejmować decyzję ryzykowną

Decyzje farmerów w

Bangladeszu

Przewidywania

• Akceptacja ryzyka

zależy od funkcji
użyteczności

• Im większa farma,

tym „łatwiej”
można podejmować
decyzję ryzykowną

Rzeczywiste

zachowanie

• Najbardziej

ryzykowne decyzje
podejmowali –
najbogatsi i
najbiedniejsi

Interpretacja

• Preferencje farmerów wynikają z

zastosowania modelu leksykograficznego

• Mimo że farmer chciałby tak podzielić ziemię

pod zasiew, aby uzyskać jak największy zysk,

to nie może tego zrobić, ponieważ najpierw

musi spełnić określone minimalne

wymagania

• Na przykład, musi tak zaplanować produkcję,

żeby mógł wyhodować lub zakupić taką ilość

ryżu, która pozwoli wyżywić rodzinę

Kunreuther i Wright (1979)

Interpretacja

• Zamożny farmer - spełnienie minimum jest łatwe:

może przeznaczyć dużą część ziemi na bardziej

ryzykowną uprawę

• Średnio zamożny farmer - spełnienie minimum

oznacza częściową rezygnację z oczekiwanego

dochodu: stosują zasadę, którą można nazwać

“bezpieczeństwo przede wszystkim”

• Najbiedniejszy farmer - żaden plan nie gwarantuje

spełnienia minimum, nawet jeśli całą ziemię

przeznaczy na bezpieczną produkcję: musi akceptować

obiektywnie wyższy poziom ryzyka niż średnio

zamożny i przeznaczać większy procent ziemi na

bardziej ryzykowne uprawy

Kunreuther i Wright (1979)

Dwa poznawcze punkty

odniesienia

Pozytywny – wynik,

który chcemy uzyskać

Negatywny – wynik,

który musimy uzyskać

Uwaga może przesuwać się od jednego punktu do drugiego

w zależności od zasobów

Preferencje zależą od tego, na czym skupiona jest uwaga

Lopes, 1987; March 1987, 1992

cel, poziom aspiracji

przetrwanie

Decyzje menedżerów

• Menedżer znajduje się

nieco powyżej celu z

business plan

• Koncentracja na unikaniu

działania, które mogłoby go

przesunąć poniżej celu

• Uwaga na zagrożeniach

• Zagrożenia uzyskują

wyższą wagę przy wyborze

• Powoduje to unikanie

ryzyka

• Tylko, jesli spodziewany

zysk znacznie przekracza

założony cel, menedżerowie

mogą podejmować ryzyko

• Menedżerowie, którzy są

nieco poniżej celu

• Uwaga skupiona na

działaniach, które umożliwią

realizację tego celu

• Będą podejmować ryzyko

• Wyjątek stanowi sytuacja,

w której starty mogłyby

zagrozić przetrwaniu

przedsiębiorstwa.

Rola mechanizmów

poznawczych w wyborach

ryzykownych

•

Wpływ celu na wagi decyzyjne

Wpływ celu na wagi decyzyjne

•

Wpływ „poznawczych” punktów

Wpływ „poznawczych” punktów

odniesienia na preferencje

odniesienia na preferencje

• Między „bezpieczeństwem a

okazją” – podwójne kryterium
wyboru

Jedno kryterium czy dwa

kryteria wyboru?

W modelach typu EV przyjmuje
się, że racjonalny wybór to
maksymalizacja EV, czyli
średniego zysku

Jedno kryterium czy dwa

kryteria wyboru?

Tymczasem wykazano, że ludzie
mają więcej niż jedno krytrium
wyboru, np. realizacja
zamieroznego celu i przetrwanie

Dwa kryteria wyboru

• Badanym prezentowano pary zakładów i

proszono o wybór tego, który chcieliby
rozgrywać

• Proszono ich o uzasadnienie dokonanego wyboru
• Analiza uzasadnień - badani dokonywali wyborów

tak, aby:

- uniknąć najgorszych możliwych wyników
- i jednocześnie maksymalizować p wyniku, który

stanowił poziom aspiracji

Schneider i Lopes, 1986; Lopes, 1996

Wybór jako konflikt

• Trafny psychologicznie model wyboru

ryzykownego musi uwzględniać konflikt,

przed jakim ludzie stają, podejmując

decyzję

• Musi uwzględniać oba kryteria:

lęku/bezpieczeństwa i nadziei/okazji

• To, który z tych aspektów jest

ważniejszy, zależy zarówno od cech

sytuacji, jak i od cech osobowości

Lopes, 1984; Schneider, Lopes, 1986

Model SP/A (Security-

Potential/Aspiration)

• SP/A, czyli bezpieczeństo-okazja/aspiracje
• Podstawą tego modelu jest idea konfiguralnych

wag decyzyjnych

• Lopes (1984, 1987, 1990) tłumaczy konfiguralne

ważenie wyników, odwołując się do mechanizmów

poznawczych

• Koncentracja uwagi na złych i dobrych aspektach

sytuacji jest efektem przyjmowania jednej z

dwóch możliwych perspektyw:

• albo perspektywy bezpieczeństwa
• albo możliwości
Lopes (1990, 1995)

Model SP/A

• Przyjmowana perspektywa

odzwierciedla:

- różnice indywidualne w postawach

wobec ryzyka

- sytuacyjnie zdeterminowany poziom

aspiracji, tj. cel, jaki jednostka chce,

musi lub powinna osiągnąć

• Wyniki, na których jest skupiona nasza

uwaga, otrzymują wyższe wagi, co w

konsekwencji wpływa na nasze wybory

Nielinowość p i wagi

konfiguralne:

wagi w CPT

przeceniane

Wy-
płat

y

Wagi z

funkcji

w

Wagi konfiguralne

(w oparciu o

kumulowane p)

+10

w(0.

2)

+20

w(0.

2)

+30

w(0.

2)

+40

w(0.

2)

+50

w(0.

2)

w(p = 0.2) > 0.2

Nielinowość p i wagi

konfiguralne:

wagi w CPT

niskie p
-przeceniane

Pay-
offs

Regula

r
notati

on

Configural
weighting

+10

w(0.

2)=

0.27

+20

w(0.

2)=

0.27

+30

w(0.

2)=

0.27

+40

w(0.

2)=

0.27

+50

w(0.

2)=

0.27

W ten sposób odzwierciedlamy
jedynie przecenianie niskich p,
ale nie uwzględniamy zależności
więdzy pozycją wyniku a wagą

Aby uwzględnić wpływ pozycji na
wagę, K&T (1992) wprowadzili:
1) wagi konfiguralne
2) skumulowane p

Nielinopwość p i wagi

konfiguralne:

wagi w CPT

niskie p
-przeceniane

wys. p -
niedoceniane

Pay-
offs

Regula

r
notati

on

Configural
weighting

+10

w(0.

2)=

0.27

w(1.0) – w(0.8)

+20

w(0.

2)=

0.27

w(0.8) –w(0.6)

+30

w(0.

2)=

0.27

w(0.6) –w (0.4)

+40

w(0.

2)=

0.27

w(0.4) –w (0.2)

+50

w(0.

2)=

0.27

w

(

0.2) –w (0.0)

w(p=0.8) < 0.8

Nielinowość p i wagi

konfiguralne:

wagi w CPT

małe p -
niedoceniane

wysokie p
-przeceniane

Pay-
offs

Regula

r
notati

on

Configural
weighting

+10

w(0.

2)=

0.27

w(1.0) – w(0.8)

=1.00-0.65=

0.35

+20

w(0.

2)=

0.27

w(0.8) –w(0.6)=

0.65-0.47= 0.18

+30

w(0.

2)=

0.27

w(0.6) –w (0.4)=

0.47-0.37= 0.10

+40

w(0.

2)=

0.27

w(0.4) –w (0.2)=

0.37-0.27= 0.10

+50

w(0.

2)=

0.27

w

(

0.2) –w (0.0)

=0.27-0.00=

0.27

skrajne i złe wyniki
mają wyższe wagi

Model SP/A

Pay-
offs

Regula

r
notati

on

Configural
weighting

+10

w(0.

2)=

0.27

w(1.0) – w(0.8)

=1.00-0.65=

0.35

+20

w(0.

2)=

0.27

w(0.8) –w(0.6)=

0.65-0.47= 0.18

+30

w(0.

2)=

0.27

w(0.6) –w (0.4)=

0.47-0.37= 0.10

+40

w(0.

2)=

0.27

w(0.4) –w (0.2)=

0.37-0.27= 0.10

+50

w(0.

2)=

0.27

w

(

0.2) –w (0.0)

=0.27-0.00=

0.27

Wyniki są ważone

zależnie od:

1)różnic

indywidualnych

koncentacja na

bezpie-
czeństwie lub na

okazji

1)od sytuacji -

aspiracje

wyższe wagi, jeśli

pozwalają je

realizować

bezpieczeństwo

okazja

MODEL SP/A

• Podobnie wpływa na ocenę sytuacyjny poziom

aspiracji

• Ta sama loteria może mieć różną wartość dla

różnych ludzi w tej samej sytuacji i dla tych

samych ludzi w różnych sytuacjach

• Koncentracja uwagi na określonych wynikach jest

zarówno efektem:

• przyjmowanej perspektywy bezpieczeństwa lub

okazji, która odzwierciedla względnie stałe

różnice indywidualne

• jak również sytuacyjnie uwarunkowanego

poziomu aspiracji

Eksperyment

• Pytania:

-

czy poziom aspiracji wpływa na oceny ryzyka?

-

czy poziom aspiracji wpływa na wybory?

• Zadanie

•

DYREKTOR ZARZĄDZAJĄCY POLSKIEJ FIRMY

PRODUKCYJNEJ

•

WYGASA KONTRAKT Z DOSTAWCĄ – NOWE WARUNKI NIE

DO PRZYJĘCIA

•

TRZEBA SIĘ ZDECYDOWAĆ NA JEDNEGO Z DWÓCH

NOWYCH DOSTAWCÓW A LUB B

•

OBAJ OFERUJĄ NIŻSZE CENY, ALE TRZEBA ZMIENIĆ

TECHNOLOGIĘ PRODUKCJI

•

O TYM CZY ZMIANA DOSTAWCY POZWOLI ZWIEKSZYC

ZYSK DECYDUJE TERMINOWOŚĆ ZMIAN

TECHNOLOGICZNYCH

Charakterystyka dostawców

Dwa poziomy aspiracji

• Konkurent ma kłopoty
• Można wejść z produktem X i opanować

rynek

• W tym celu trzeba zwiększyć zysk o:

+200 000 PLN

+300 000 PLN

6 sytuacji

6 sytuacji

3 są takie same w obu przypadkach

Ocena ryzyka i wybór przy różnym

poziomie aspiracji (N=206)

• Bardziej ryzykowna:

A

B

PA = +200 7% 93%
PA =+300 14% 86%

Ocena ryzyka i wybór przy różnym

poziomie aspiracji (N=206)

• Wybrana:

A

B

PA = +200 75% 25%
PA =+300 30% 70%

Ocena ryzyka i wybór przy różnym

poziomie aspiracji (N=206)

PA=+200 000PLN

• Bardziej

ryzykowna:

• A

7%

• B 93%

• Wybrana:
• A 75%
• B 25%

• PA = +300 000PLN
• Bardziej ryzykowna:
• A 14%
• B 86%

• Wybrana:
• A 30%
• B 75%

Ocena ryzyka i wybór przy różnym

poziomie aspiracji (N=206)

• Wybrana:

A

B

PA = +200

75%

25%

PA =+300

30%

70%

A

B

154

154

52

51

103

103

10

42

A

B

A

B

Ryzyko jako niezależna

zmienna psychologiczna

• Ryzyko w modelach wywodzących

się z teorii wartości oczekiwanej

• Czy ryzyko jest niezależną

zmienną psychologiczną?

• Wybór jako konflikt między

wartością a ryzykiem

Ryzyko jako niezależna

zmienna psychologiczna

• Ryzyko w modelach wywodzących

sie z teorii wartości oczekiwanej

• Czy ryzyko jest niezależną

zmienną psychologiczną?

• Wybór jako konflikt między

wartością a ryzykiem

Teoria perspektywy a

postawy wobec ryzyka

Postawy wobec ryzka a

funkcja u

• Bernoulli tłumaczy postawy wobec

ryzyka kształtem funkcji użyteczności

• Podobnie tłumaczy się unikanie ryzyka

dla zysków i poszukiwanie dla strat

• Dla tych wyjasnień istotna cecha f(u)

to jej kształt - wklęsłość i wypukłość

u(100)*1=a większe niż
u(200)*½= ½ b

Funkcja użyteczności o kształcie S

w teorii perspektywy

• Kształt S: przy tej samej wielkości

obiektywnej, straty są odczuwane

bardziej niż zyski

• Segment wypukły unikanie ryzyka

przy wypłatch pozytywnych

• Segment wklęsły szukanie ryzyka

przy wypłatach negatywnych

• Ponieważ funkcja u jest bardziej

stroma dla strat:

negatywna u(100)

= pozytywna u(200)

• Funkcja ta reprezentuje

preferencje osoby, która

akceptuje zakład: 50%, +200 vs

50%, -100

względne
zaniżanie

względne zawyżanie

Postawy wobec ryzyka a funkcja

ważonego p

• asymetria kształtu

(przegięcie) w punkcie
1/3

• kształt S, czyli wypukła

do tego punktu i
wklęsła powyżej

• symetria dla zysków i

strat – przypisywanie
takich samych wag p
dla zysków i strat

Wypukła:
zawyżane

wklęsła: zaniżane

Poczwórny wzór postaw wobec

ryzyka

- u(zysków) jest powiększane dla małych p, przez zawyżone w(p)

- u(strat) jest powiększane dla małych p, j.w.

- u(zysków) jest pomniejszane dla dużych p, przez zaniżone w(p)

- u(strat) jest pomniejszane dla dużych p, j.w.

zaniżanie

zawyżanie

zawyżanie

zaniżanie

Poczwórny wzór postaw wobec

ryzyka

funkcja (u)

• unikanie dla zysków
• szukanie dla strat

funkcja w(p)

• unikanie dla małych p
• szukanie dla dużych p

Szukanie ryzyka:

- zyski & małe p

- straty & duże p

Unikanie ryzyka:
- zyski & duże p
- straty & małe p

loterie

rzadkie wypadki,
np. powodzie

Poczwórny wzór postaw

• u(100) = 100

• +100 * 0.1 > +10:
- podnosi atrakcyjność
- szukanie R (np. Toto)

• +100 * 0.8 < +80
- obniża atrakcyjność
- unikanie R

• u(-100) = -100

• -100 * 0.1 > -10
- pogarsza stratę
- unikanie

• -100 * 0.8 < -80
- „poprawia” stratę
- szukanie

Trafność teorii perspektywy

Trafność teorii perspektywy

• The prospect theory model is characterized by

big differences in ratio of subjects with
misclassified responses across all situations are
observed

• The ratio of subjects, whose acceptance rates

were misclassified range from 0.38 to 0.00

• In general, the prospect theory model

incorrectly predicted acceptance for three sets
of situations

Trafność teorii perspektywy

• Pierwszy zbiór - sytuacje akceptowane

przez większość badanych:

- małe straty
- małe zyski
- średnie prawdopodobieńsrwo

(7 - 0.36, 14 - 0.28 and 15- 0.38)

• Powodem małej trafności PT może być

założony kształt funkcji u dla małych

wypłat:

Rzeczywiste wybory badanych wskazują, że nie

ma efektu odbicia dla małych wypłat

Trafność teorii perspektywy

• Drugi zbiór – sytuacje umiarkowanie

akceptowane:

- wysokie zyski
- i wysoce prawdopodobne małe straty

(8 - 0.11, 16 - 0.15)

Trafność teorii perspektywy

• Trzeci zbiór – bardzo albo średnio

akceptowane sytuacje:

• duże zyski

• średnie/duże straty

• Średnie/duże prawdopodobieństwo straty

(2- 0.11, 18 - 0.11, 21 - 0.10, 22 - 0.08, 26

-0.09)

• Można je nazwać „trudne decyzje”, bo jest

jawny konflikt między dużym zyskiem i

wyrazistą oczekiwaną stratą.

• Dla tych sytuacji najlepsze przewidywania

dawał model: Ryzyko + wielkość zysku

Ryzyko jako niezależna

zmienna psychologiczna

•

Ryzyko w modelach wywodzących

Ryzyko w modelach wywodzących

sie z teorii wartości oczekiwanej

sie z teorii wartości oczekiwanej

• Czy ryzyko jest niezależną

zmienną psychologiczną?

• Wybór jako konflikt między

wartością a ryzykiem

Czy ryzyko jest niezależną

zmienną psychologiczną?

BADANIA EKSPERYMENTALNE

• Stałość ocen ryzyka

• Uniwersalne własności ocen

ryzyka

Ocenie ryzyka finansowego przez

menedżerów z 3 krajów

• Sokołowska i Świątnicki (2000)

ustalili dużą zbieżność ocen ryzyka u
menedżerów z Polski, USA i Indii

• Badnie przeprowadzono z udziałem

56 polskich i 46 menedżerów
hinduskich, pracującyh w firmie ABB
oraz 23 menedżerów amerykańskich

Ocenie ryzyka finansowego przez

menedżerów z 3 krajów

• Najpierw menedżerowie czytali ogólny opis sytuacji

ryzykownej:
Badanego proszono, aby założył, że jest dyrektorem

naczelnym prywatnej firmy średniej wielkości, która jak

dotąd dobrze sobie radziła. Ostatnio jednak ma pewne

kłopoty i w bieżącym roku przewidywanay jest spadek

zysku. Jednocześnie jednak istnieją możliwości podjęcia

inwestycji. Powodzenie inwestycji przyniesie wzrost

zysku, natomiast niepowodzenie spowoduje jego spadek.

• Następnie menedżerom przedstawiano szczegółowe

opisy takich sytuacji, które zawierały dokładne

informacje nt. szans na powodzenie i niepowodzenie

inwestycji oraz o wielkości zysków i strat w obu

przypadkach

Ocena ryzyka finansowego przez

menedżerów z 3 krajów

Jak Pan (i) ocenia ryzykowność tej inwestycji?

0----1----2-----3-----4-----5-----6-----7-----8-----9-----10

bardzo

średnia

bardzo

niska

wysoka

Sytuacja 0: Szanse na powodzenie/nieowodzenie
inwestycji wzrost/dodatkowy spadek zysku

50%

szans

50%

szans

-15

+15

Średnie oceny ryzyka dla 16

sytuacji przez menedżerów z

trzech krajów

Ocena ryzyka finansowego przez

menedżerów i studentów

• Ryzykowność tych sytuacji była też

oceniona podobnie przez 142
studentów (magistrantów) w
niepublicznej szkole Administracji i
Biznesu w Warszawie.

• Wykres 2 ilustruje oceny

ryzykowności dla 20 sytuacji przez tę
grupę oraz przez polskich
menedżerów

Średnie oceny ryzyka dla 20

sytuacji przez menedżerów i

studentów

Ryzyko jako niezależna

zmienna psychologiczna

•

Ryzyko w modelach wywodzących

Ryzyko w modelach wywodzących

sie z teorii wartości oczekiwanej

sie z teorii wartości oczekiwanej

•

Czy ryzyko jest niezależną

Czy ryzyko jest niezależną

zmienną psychologiczną?

zmienną psychologiczną?

• Wybór jako konflikt między

wartością a ryzykiem

W jaki sposób podejmowane są

decyzje ryzykowne w warunkach

naturalnych?

• Na przykład:

licencjonowanie leków czy wybór źródeł

energii, które będą rozwijane w przyszłości

• Zazwyczaj najpierw definiuje się ryzyko
• Ryzyko może być definiowane jako

prawdopodobieństwo wypadku lub liczba

ofiar śmiertelnych

• Później ryzyko jest kontrastowane z

możliwymi korzyściami

• Porównanie stanowi podstawę dla decyzji

W jaki sposób podejmowane są

decyzje ryzykowne w warunkach

naturalnych?

• Obserwacje te wyraźnie wskazują na
• istnienie ryzyka jako niezależnego pojęcia
• ważną tego pojęcia rolę przy

podejmowaniu decyzji
Jak to ujęli Coombs i Lehner (1981, s.
1110)
“Problem oceny ryzyka logicznie
poprzedza ....ocenę jego akceptowalności.”

Modele wyboru typu ryzyko-

wartość

• Ludzie najpierw oceniają ryzyko różnych działań
• Potem decydują, które z nich wybrać
• Wychodząc z takiego rozumowania:
• niektórzy badacze podjęli próbę włączenia pojęcia

ryzyka do modelu wyboru

• i przedstawienia dwukryterialnego modelu,

opartego na ocenie ryzyka i możliwych korzyści

• Modele wyboru reprezentujące takie podejście to w

najogólniejszym sensie modele, w których wybór

traktowany jest jako konflikt typu ryzyko-wartość

np. Bell, 1988, Coombs, 1975; Jia i Dyer, 1996; Markowitz, 1959; 1995; Sarin i

Weber, 1993

Model wyboru R-V Markowitza

(1959)

wybór/preferencja = f {wartość,

ryzyko}

Wybór jest funkcją dwóch różnych

kryteriów:
wielkości zysku
wielkości ryzyka

Model wyboru R-V Markowitza

(1959)

• WTP (X) = f {V(X), R(X)}

• WTP (X) = V(X) – bR(X)

preferencja wobec opcji X to kompromis

między

wartością tej opcji i związanym z nią ryzykiem

model zaproponowany w ekonomii

Wartość zwiększa preferencję, ryzyko zmniejsza

Model wyboru R-V Markowitza

(1959)

• Wartość to EV

(oczekiwany/średni zysk)
(lub EU, SWU, RDU)

• Ryzyko jest definiowane jako

wariancja (rozrzut wyników)

POSSIBLE OUTCOMES UNDER 100 PLAYS

0

10

20

30

40

50

-1

00 -7

5

-5

0

-4

0

-3

0

-2

0

-1

5

-1

0

-5

-1

0

1

5

10

15

20

30

40

50

75 10

0

OUTCOMES

P

R

O

B

A

B

IL

IT

Y

(

F

R

E

Q

U

E

N

C

Y

)

100 rzutów monetą: orzeł, +1PLN; reszka, -1PLN

EV=0 and avg=0

Variance of outcomes distribution

Model wyboru R-V Markowitza

(1959)

• wybór/preferencja = f {wartość,

ryzyko}

• WTP (X) = f {V(X), R(X)}

• WTP (X) = EV(X) – bVar(X)

określa kompromis

Model Coombsa (1975)

• Coombs jako pierwszy wprowadził do

psychologii model ryzyko-wartość

• Wybór to kompromis między:
• maksymalizacją wartości

oczekiwanej

• a osiągnięciem idealnego lub

“docelowego” poziomu ryzyka

R + EV

Model Coombsa (1975)

• dla każdego człowieka istnieje jedna i tylko

jedna idealna wartość ryzyka
(odchylenie w obu kierunkach, tj. zarówno wzrost jak

i zmniejszenie powoduje spadek atrakcyjności

działania

• z dwu zakładów o jednakowej wartości oczekiwanej

człowiek wybierze ten, którego ryzyko jest bliższe

jego “idealnemu” poziomowi ryzyka

• z dwu zakładów o optymalnym (idealnym) poziomie

ryzyka wybierany jest ten, który ma większą

oczekiwaną użyteczność

Model Coombsa (1975)

• Teoria Coombsa różni się od innych

modeli tego typu:

- nie zakłada się w niej awersji do

ryzyka

- przyjmuje się istnienie różnic

indywidualnych w postawach wobec
ryzyka

Model Coombsa (1975)

• Coombs kwestionuje racjonalność unikania

ryzyka na podstawie następującego

rozumowania:
ryzyko oznacza możliwość ekstra zysku za

cenę możliwości poniesienia straty większej

niż oczekiwana

wybór odzwierciedla rozdarcie między

“lękiem i zachłannością”

To, czy ryzyko będzie spostrzegane jako:
- coś negatywnego, czego trzeba unikać
- czy jako coś pożądanego
zależy od tego, jaką wagę człowiek przykłada
do tych dwóch aspektów ryzyka

Czy istnieją różnice

indywidualne w stosunku do

ryzyka?

• Myślenie Coombsa jest sprzeczne ze wszystkimi modelami

preferencji opartymi na zasadzie wartości oczekiwanej

• W modelach tych, jak wykazano wyżej, ryzyko jest

szacowane na podstawie:

- funkcji użyteczności (EU)
- funkcji uzyteczności i funkcji wazonego p (SWU, PT, RDU,

CPT)

Zgodnie z CPT,

UNIWERSALNY wzór

preferencji to:

• Unikanie ryzyka
- wysoce prawdopodobne zyski
- mało prawdopodobne straty

• Szukanie ryzyka:
- mało prawdopodobne zyski
- wysoce prawdopodobne straty

Czy istnieją różnice

indywidualne w stosunku do

ryzyka?

Czy naprawdę występuje efekt

pewności i odbicia?

(Hershey i Schoemaker, 1980; Schoemaker,

1990)

• Dowody empiryczne Kahnemana i

Tversky’ego (1979) dotyczą danych
zagregowanych

• Nie jest więc jasne, czy efekt pewności i

efekt odbicia występuje także dla preferencji
indywidualnych

Czy istnieją różnice

indywidualne w stosunku do

ryzyka?

•

Wyniki Schoemakera (1990):

- potwierdzają oba efekty dla danych zagregowanych
- ale wskazują, że takie odwrócenie preferencji na

poziomie indywidualnym wystąpiło tylko u 41% badanych

•

Hershey i Schoemaker (1980) wykazali, że:

- w odniesieniu do preferencji indywidualnych efekt

odbicia występował jedynie w 7 na 28 analizowanych

sytuacji wyboru

- były to sytuacje, które charakteryzowały się albo bardzo

małymi, albo bardzo dużymi wypłatami i ekstremalnymi

prawdopodobieństwami.

•

Autorzy ci dowiedli także, że istnieje poczwórny wzór

zachowań w sytuacji ryzykownej (omawiany wcześniej)

Stałość różnie zdefiniowanych postaw

wobec ryzyka w sytuacji możliwych

zysków i możliwych strat

• Badanych proszono o:
- odpowiedź na pytanie, którą z dwóch

możliwości dojazdu do pracy wybraliby

- oraz o ocenę ryzykowności obu opcji

• Punkt odniesienia stanowiło status quo, tj.

czas dojazdu równy 60 minut

• Badani porównywali ryzykowność w

parach oraz wybierali jedną z możliwości

• E. Weber i Milliam (1997)

Stałość różnie zdefiniowanych postaw

wobec ryzyka w sytuacji możliwych

zysków i możliwych strat

• W badaniu ustalono, że postawy behawioralne wobec

ryzyka, tj. oparte na relacji między oceną

ryzykowności i preferencjami, u 87% badanych były

takie same w stosunku do zysków i w stosunku do

strat

• Przy czym około 2/3 badanych zawsze wybierało

opcję, którą oceniali jako mniej ryzykowną

• Kiedy zastosowano tradycyjny pomiar poprzez kształt

funkcji użyteczności, tylko 23% badanych wykazało

zgodność postaw wobec ryzyka w odniesieniu do

zysków i do strat

• Wybory badanych były zgodne z przewidywaniami

modelu teorii perspektywy

Trafność teorii perspektywy

Ryzyko i atrakcyjność: jedno

pojęcie czy dwa?

• Akceptacja = f(ryzyko)

• Dane indywidualne

• Średnio 3 błędne przewidywania na 39 sytuacji

• Znakomicie przewidywał akceptację 72% badanych

• Ale dla pozostałych badanych były duże błędy 12-14 na 39

sytuacji

• Wniosek:

- większość ludzi traktuje ryzyko jako najważniejsze lub

jedyne kryterium wyboru
- jednak dla pewnej grupy ludzi akceptacja nie jest jedynie

funkcją ryzyka

• Akceptacja = f(ryzyko, zysk)

• Bezbłędne przewidywania dla 62%

• 1 błąd ma 39 sytuacji dla 94%

Trafność teorii perspektywy

• The prospect theory model is characterized by

big differences in ratio of subjects with
misclassified responses across all situations are
observed

• The ratio of subjects, whose acceptance rates

were misclassified range from 0.38 to 0.00

• In general, the prospect theory model

incorrectly predicted acceptance for three sets
of situations

Trafność teorii perspektywy

• Pierwszy zbiór - sytuacje akceptowane

przez większość badanych:

- małe straty
- małe zyski
- średnie prawdopodobieńsrwo

(7 - 0.36, 14 - 0.28 and 15- 0.38)

• Powodem małej trafności PT może być

założony kształt funkcji u dla małych

wypłat:

Rzeczywiste wybory badanych wskazują, że nie

ma efektu odbicia dla małych wypłat

Trafność teorii perspektywy

• Drugi zbiór – sytuacje umiarkowanie

akceptowane:

- wysokie zyski
- i wysoce prawdopodobne małe straty

(8 - 0.11, 16 - 0.15)

Trafność teorii perspektywy

• Trzeci zbiór – bardzo albo średnio

akceptowane sytuacje:

• duże zyski

• średnie/duże straty

• Średnie/duże prawdopodobieństwo straty

(2- 0.11, 18 - 0.11, 21 - 0.10, 22 - 0.08, 26

-0.09)

• Można je nazwać „trudne decyzje”, bo jest

jawny konflikt między dużym zyskiem i

wyrazistą oczekiwaną stratą.

• Dla tych sytuacji najlepsze przewidywania

dawał model: Ryzyko + wielkość zysku

Trafność teorii perspektywy