Materiały pochodzą z Platformy

Edukacyjnej Portalu

www.szkolnictwo.pl

Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego
Użytkowników

wyłącznie

w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian,
przesyłanie,

publiczne

odtwarzanie

i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby
własne

oraz

do

wykorzystania

w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

WIEDZA O

SPOŁECZEŃSTWIE

Temat: Ochrona praw
człowieka

Plan lekcji

1. Pojęcie i geneza praw człowieka
2. Trzy generacje praw człowieka
3. Wybrane indywidualne prawa człowieka
4. Instrumenty ochrony praw człowieka
5. Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka
6. Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i

organy

7. Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej –

instrumenty i organy

8. Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw

Człowieka

9. Ochrona praw człowieka w Polsce

Prawa człowieka są to podstawowe prawa, które przysługują każdemu
człowiekowi od momentu narodzin aż do śmierci – niezależnie od jego
pochodzenia, koloru skóry, narodowości, płci, religii czy wyznawanych
poglądów (uniwersalne) i których nie można się zrzec (niezbywalne).

Z samego faktu bycia człowiekiem, niezależnie od władzy państwowej,
każdej jednostce przysługują gwarantowane przez państwo prawa
wypływające z idei przyrodzonej godności, swobody działania, równości
ludzi, braterskiej solidarności oraz sprawiedliwości.

Pojęcie i geneza praw człowieka

Zwyczajowo mówi się o podstawowych
wolnościach i prawach człowieka ze
względu na ich powszechność,
niezbywalność, a tym samym
nienaruszalność. Tradycyjnie wymienia
się prawa osobiste, socjalne i kulturowe
(odzwierciedlające sprawiedliwość
społeczną), a także prawa kolektywne
(solidarnościowe).

Działacz praw człowieka

Adolfo Maria Pérez Esquivel

Pojęcie i geneza praw człowieka

Genezy praw człowieka należy się dopatrywać w rozwoju idei praw
jednostki obecnej w Dekalogu, rzymskim prawie cywilnym, gwarancjach
królewskich w średniowieczu i renesansie, aż po jej rozkwit w okresie
oświecenia podczas rewolucji amerykańskiej i francuskiej.

Deklaracja Praw

Człowieka

i Obywatela z 1789

roku

Znalazła ona odzwierciedlenie w
konstytucjach: amerykańskiej z 1787 roku
(wcześniej w Deklaracji Niepodległości
Stanów Zjednoczonych), francuskiej
z 1791 roku (wcześniej w Deklaracji Praw
Człowieka
i Obywatela) i polskiej – 3 maja 1791 roku.

Rozpowszechnienie idei praw człowieka na
całym świecie nastąpiło za sprawą ONZ w II
połowie XX wieku.

Aktualnie rozwój tej idei polega na tym, że
oprócz jednego systemu ogólnoświatowego
powstały też systemy regionalne: europejski
(składają się na niego
3 podsystemy – w ramach UE, OBWE i RE),
afrykański, interamerykański i arabski.

Trzy generacje praw człowieka

Podział praw człowieka na 3 generacje został przedstawiony w
traktatach międzynarodowych ONZ wywiedzionych z Powszechnej
deklaracji Praw Człowieka (1948). Są to Międzynarodowy Pakt Praw
Obywatelskich i Politycznych (1966) oraz Międzynarodowy Pakt Praw
Gospodarczych, Socjalnych i Kulturowych (1966). Zapisane tam
standardy praw człowieka są uzupełniane o prawa kolektywne, czyli
przysługujące zbiorowościom.

„Wszyscy ludzie rodzą się

wolni i równi pod względem

swej godności i swych praw.

Są oni obdarzeni rozumem i

sumieniem oraz powinni

postępować w stosunku do

siebie wzajemnie w duchu

braterstwa”.

— Artykuł 1 Powszechnej

Deklaracji Praw Człowieka

Oryginał Konwencji Genewskiej

Trzy generacje praw człowieka

I generacja:
Prawa indywidualne – osobiste (obywatelskie) i polityczne

• prawo do życia,

• wolność osobista,

• prawo do własności,

• prawo do informacji,

• tajemnica korespondencji,

• bierne i czynne prawo wyborcze,

• prawo zrzeszania się,

• prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania,

• prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego
podmiotowości prawnej,

• zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania
lub karania,

• zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie,

• zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa
w chwili jego popełnienia,

• zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności
wywiązania się ze zobowiązań umownych,

• prawo skargi na organy państwa.

Trzy generacje praw człowieka

II generacja:
Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne

• prawo do pracy i wynagrodzenia,

• prawo do nauki,

• prawo do wypoczynku,

• prawo do ochrony zdrowia,

• prawo do zabezpieczenia społecznego,

• prawo do uczestniczenia w życiu kulturalnym,

• prawo do korzystania z osiągnięć cywilizacyjnych (postępu
naukowego).

III generacja:
Prawa kolektywne (odnoszące się do jakości życia)

• prawo do pokoju,

• prawo do demokracji,

• prawo do rozwoju,

• prawo do zdrowego środowiska naturalnego,

• prawo do pomocy humanitarnej.

Wybrane indywidualne prawa

człowieka

Prawo do życia
Nakłada obowiązek troski o życie każdej osoby (od urodzenia do
naturalnej śmierci) i zakazuje umyślnego pozbawiania życia (brak
jednomyślności w sprawach kary śmierci i aborcji.

Prawo do wolności
Szeroko rozumiana wolność każdego człowieka podlega ochronie,
nawet podczas konfliktów wojennych, a przemoc państwowa powinna
być minimalizowana do absolutnej konieczności, przy czym
niedopuszczalne jest arbitralne pozbawianie wolności, a także
poniżające traktowanie więźniów.

Prawo do własności
Jest podstawą wolnej gospodarki rynkowej i swobodnego przepływu
kapitału, może być ograniczane jedynie na mocy wyroków sądowych
albo ze względu na ważny interes publiczny.

Wybrane indywidualne prawa

człowieka

Prawo do prywatności
Oznacza poszanowanie indywidualności, życia rodzinnego, domu i
korespondencji.
Prawo do pracy i wynagrodzenia za nią
Oznacza swobodę wyboru pracy, wykonywanie jej w bezpiecznych i
higienicznych warunkach i za godziwe wynagrodzenie.

Prawo do nauki
Zapewnia możliwość rozwoju przez zdobywanie wykształcenia,
kwalifikacji zawodowych i kompetencji społecznych przez całe życie.

Prawo do godnego życia
Oprócz prawa do wyżywienia, ubrania, mieszkania oznacza również
koegzystencję pokoleń bez konieczności dokonywania dramatycznych
wyborów.

Instrumenty ochrony praw człowieka

• Karta Narodów Zjednoczonych (1945),

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
(1948),

• Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka
(1966),

- Międzynarodowy Pakt Praw
Obywatelskich i Politycznych,

- Międzynarodowy Pakt Praw
Gospodarczych, Socjalnych i Kulturowych,

• Konwencja w sprawie wyeliminowania
wszelkich form dyskryminacji rasowej
(1966),

• Konwencja w sprawie likwidacji
wszelkich form dyskryminacji kobiet
(1979),

• Konwencja przeciwko torturom i innemu
okrutnemu, nieludzkiemu lub
poniżającemu traktowaniu lub karaniu
(1984),

• Konwencja o prawach dziecka (1989),

• Konwencja o ochronie pracowników
migrujących i członków ich rodzin (1990).

Działacz praw człowieka,

dr Martin Luther King Junior

na konferencji prasowej w

1964

Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw

człowieka

Rada Praw Człowieka z siedzibą w Genewie jest organem
pomocniczym Zgromadzenia Ogólnego ONZ, odpowiedzialnym za
ochronę praw człowieka. Składa się z 47 członków wybieranych na trzy
letnią kadencję przez Zgromadzenie Ogólne. Radę powołano w czerwcu
2006 roku w miejsce działającej od 1946 roku Komisji Praw Człowieka.
Rada przyjęła wszystkie jej zadania, a dodatkowo została wyposażona
w narzędzia mające zwiększyć efektywność jej działań.

Głównym zadaniem Rady Praw Człowieka
jest wspieranie powszechnego
poszanowania oraz ochrona praw
człowieka i podstawowych wolności.

Do jej szczegółowych zadań należy:

- przedstawianie zaleceń Zgromadzeniu
Ogólnemu, by zapewnić dalszy rozwój
prawa międzynarodowego chroniącego
prawa człowieka,

- wspieranie realizacji zobowiązań
podjętych przez państwa w kwestii
przestrzegania praw człowieka,

- dokonywanie okresowych przeglądów
dotyczących wypełniania przez każde
państwo zobowiązań w dziedzinie praw
człowieka,

Działaczka praw człowieka,

Monika Hauser

Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw

człowieka

-opracowywanie rekomendacji na podstawie dokonywanych
przeglądów,

- szybkie reagowanie na poważne i masowe naruszanie praw człowieka,

- rozwijanie dialogu i współpracy mającej na celu zapobieganie
naruszaniu praw człowieka,

- bliska współpraca z rządami, organizacjami regionalnymi i
instytucjami zajmującymi się prawami człowieka i społeczeństwem
obywatelskim,

- składanie corocznych raportów na forum Zgromadzenia Ogólnego.

Komitety traktatowe to Komitet Praw
Człowieka, Komitet Praw Ekonomicznych,
Socjalnych i Kulturalnych, Komitet przeciwko
Torturom, Komitet do spraw Dyskryminacji
Rasowej, Komitet do spraw Likwidacji
Dyskryminacji Kobiet, Komitet Praw Dziecka
oraz Komitet do spraw Ochrony Praw
Wszystkich Pracowników – Migrantów i
Członków ich Rodzin.
Te organy zostały powołane na mocy
konwencji uchwalonych przez ONZ, a ich
celem jest nadzorowanie wykonywania przez
państwa postanowień poszczególnych
konwencji.

Działaczka praw człowieka,

Wangari Maathai

Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw

człowieka

Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka
(UNHCHR) odpowiada za koordynowanie działalności ONZ w dziedzinie
praw człowieka. Do jego zadań należy promowanie i zapewnienie
stosowania praw człowieka w świecie, promocja i koordynowanie
współpracy międzynarodowej, pomoc przy opracowywaniu nowych
instrumentów ochrony praw człowieka, śledzenie naruszeń praw
człowieka na świecie, a także reagowanie na te naruszenia.

Rada Bezpieczeństwa ONZ

Międzynarodowy Trybunał Karny to
organ utworzony w 1998 roku do
sądzenia najcięższych zbrodni, takich
jak ludobójstwa, zbrodnie przeciwko
ludzkości i zbrodnie wojenne.
Trybunał składa się z 18 sędziów
wybieranych przez państwa, które
uznały jego jurysdykcję.

Ochrona praw człowieka w Radzie Europy –

instrumenty i organy

• Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności (1950),

• Europejska Karta Społeczna (1961),

• Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub
poniżającemu traktowaniu albo karaniu (1987),

• Europejska konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych
(1995),

• Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w
odniesieniu do zastosowań biologii i medycyny (1997),

• Europejska konwencja o obywatelstwie (1997).

Europejski Trybunał Praw Człowieka jest międzynarodowym sądem
obejmującym te państwa członkowskie Rady Europy, które złożyły
stosowne deklaracje (Polska jest jednym z 46 takich państw).
Trybunał ten nie jest jednak Organem Rady Europy. Został powołany na
mocy europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności, a jego zadaniem jest stanie na straży zapisanych w niej praw.

Ochrona praw człowieka w Radzie Europy –

instrumenty i organy

W wypadku naruszenia postanowień Konwencji przez państwo
członkowskie skargę do ETPC może wnieść obywatel danego państwa
(także osoba przebywająca na jego terytorium lub grupa obywateli),
organizacja pozarządowa po wyczerpaniu możliwości odwoławczych w
kraju, a także inne państwo.

Jest to element kontroli ukierunkowanej na przywrócenie naruszonego
standardu. Sprawy rozstrzygają sędziowie po jednym z każdego
państwa, które podpisało konwencję. Mimo że sędziowie są zgłaszani
przez państwa, są w pełni niezależni i nie reprezentują interesów
państw, z których pochodzą. Są oni nieusuwalni i nie mogą piastować
innych stanowisk.

Wpływające do trybunału sprawy są rozstrzygane przeważnie na
jawnych rozprawach. Po zarejestrowaniu skargi, zbadaniu jej
dopuszczalności oraz próbie polubownego załatwienia dochodzi do
rozstrzygnięcia skargi przez jeden ze składów – Izbę lub wyjątkowo w
trybie odwoławczym – przez Wielką Izbę. Orzeczenia Trybunału są
publikowane, a po uprawomocnieniu podlegają wykonaniu – nad czym
czuwa Komitet Ministrów RE.

Ochrona praw człowieka w Radzie Europy –

instrumenty i organy

Komisarz Praw Człowieka to urząd, który powstał w 1999 roku.
Głównym zadaniem Komisarza jest dbałość o respektowanie praw
człowieka. W zakres jego obowiązków wchodzi również udzielanie
informacji oraz pomocy w pracy krajowym rzecznikom praw człowieka
lub innym podobnym instytucjom, które są powoływane w
poszczególnych krajach do ochrony praw obywatelskich. Komisarz
śledzi i ustala braki w prawodawstwie państw członkowskich w zakresie
ochrony praw człowieka. Ma ponadto prawo do przedkładania raportów
dotyczących konkretnych kwestii do Komitetu Ministrów lub
Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy.

Jednostki organizacyjne Trybunału Praw Człowieka

• Zgromadzenie Plenarne (wszyscy sędziowie),

• Wielka Izba Trybunału (17 sędziów),

• Izba Trybunału (7 sędziów),

• Komitet Trzech Sędziów.

Działacz praw człowieka,

Latos Lubonia

Ochrona praw człowieka w Radzie Europy –

instrumenty i organy

Skarga indywidualna
Skargi indywidualne do ETPC mogą dotyczyć wyłącznie spraw leżących
w kompetencjach władz publicznych, m.in.:

• okrutnego traktowania osób przebywających w zakładach karnych,

• dyskryminacji ze względu na orientację seksualną,

• naruszenia praw własności,

• wolności prasy,

• nieuzasadnionego pozbawienia wolności,

• braku dostępu do sądu i sprawiedliwego procesu,

• praw do opieki nad dziećmi.

Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej

Prawa człowieka w OBWE
System ochrony praw człowieka w ramach OBWE jest ukierunkowane
na te prawa, które umożliwiają pokojową koegzystencję i
podejmowanie działań zmierzających do rozwiązywania konfliktów.
Mieści się on w „trzecim koszyku”, obecnie zwanym „ludzkim
wymiarem” OBWE.

Ten „ludzki wymiar” oznacza polityczne zobowiązania państw
uczestniczących w OBWE do zapewnienia pełnego praw i
podstawowych wolności człowieka oraz przestrzegania zasady
praworządności. Niezwykle ważne jest też wdrażanie zasad demokracji,
budowanie, umacnianie i ochrona instytucji demokratycznych, a także
promowanie tolerancji na obszarze działalności całej OBWE.

W Karcie Paryskiej z 1990 roku zamieszczono zasadę, że przestrzeganie
praw człowieka jest sprawą bezpośrednio dotyczącą wszystkich
członków tej organizacji.

Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej

Organy OBWE stojące na straży praw człowieka

Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka to instytucja
działająca od 1990 roku. Do jej głównych zadań należy nadzór nad
przeprowadzeniem wyborów w państwach o krótkich tradycjach
demokratycznych, organizowanie seminariów, zbieranie informacji o
sytuacjach kryzysowych.

Wysoki Komisarz OBWE do spraw Mniejszości Narodowych to instytucja,
która działa od 1992 roku i uzupełnia działalność Biura. Jego celem jest
zapobieganie konfliktom etnicznym poprzez wskazywanie Wysokiej
Radzie potencjalnych źródeł konfliktu.

Szczególne znaczenie w przekształceniu KBWE miał szczyt w
Helsinkach w 1992 roku, który określił cele poszanowania praw i
podstawowych wolności człowieka jako niepodważalne, włącznie z
prawami mniejszości narodowych.

Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej

Prawa człowieka w Unii Europejskiej
W strukturach Unii Europejskiej ochroną praw człowieka zajmują się
przede wszystkim Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości
oraz Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich,

Kompetencje tych instytucji odnoszą się do sytuacji, gdy instytucja
lub organ wspólnotowy dopuściły się naruszenia praw człowieka,

Punktem odniesienia są podstawowe prawa Unii, które obejmują
także prawa człowieka. Traktat z Maastricht wprost stwierdza, że
„Unia respektuje podstawowe prawa zagwarantowane w
Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności”. Znalazło to potwierdzenie w orzecznictwie Trybunału
Sprawiedliwości , który często odwołuje się do postanowień tej
Konwencji, służąc w ten sposób ochronie praw człowieka. Odwołuje
się też do gwarancji zawartych w traktacie ustanawiającym
Wspólnotę Europejską, a w zakresie polityki społecznej uwzględnia
prawa zapisane w Europejskiej Karcie Socjalnej i we Wspólnotowej
Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników.

Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej

Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich

Urząd Europejskiego Rzecznika praw Obywatelskich powstał w 1995
roku.

Główne cele działalności Rzecznika to ochrona praw zamieszczonych
w Karcie Praw Podstawowych, zapewnienie otwartej,
odpowiedzialnej i przejrzystej administracji, zbliżenie UE do
obywatela, poprawienie jakości usług świadczonych przez
instytucje, gwarancja praworządności, ochrona praw pracowników
unijnych.

Jego głównym zadaniem jest rozpatrywanie skarg dotyczących tzw.
„złotego zarządzania”, błędów i nadużyć instytucji unijnych.

Rzecznik rozpatruje skargi dotyczące działania wszystkich organów
UE, z wyjątkiem Trybunału Sprawiedliwości i Sądu pierwszej
Instancji. Siedziba Rzecznika mieści się w Strasburgu. Od 2003 roku
Europejskim Rzecznikiem Praw Obywatelskich jest Nikiforos
Diamandouros, (gr.Νικηφόρος Π. Διαμαντούρος). Nie ma on
uprawnień do rozstrzygania skarg na władze państwowe, regionalne
czy samorządowe.

Rzecznika wybiera Parlament Europejski. Pierwszym rzecznikiem był
w latach
1995-2003 Fin Jacob Söderman.

Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Skarga

międzypaństwowa

Skarga

międzypaństwowa

Izba Trybunału

(badanie dopuszczalności

skargi)

Izba Trybunału

(badanie dopuszczalności

skargi)

Dopuszczenie skargi

Dopuszczenie skargi

Ustalenie faktów i

negocjacje ugodowe

Ustalenie faktów i

negocjacje ugodowe

Brak ugody – dalsze

postępowanie

Brak ugody – dalsze

postępowanie

Orzeczenie Trybunału

Orzeczenie Trybunału

Możliwość odwołania się

Możliwość odwołania się

Rozpatrzenie wniosku

przez 5 sędziów

Rozpatrzenie wniosku

przez 5 sędziów

Uwzględnienie skargi

Uwzględnienie skargi

Wielka Izba Trybunału

- rozprawa

Wielka Izba Trybunału

- rozprawa

Ostateczne orzeczenie

Trybunału

Ostateczne orzeczenie

Trybunału

Skarga indywidualna

Skarga indywidualna

Komitet Trzech

Sędziów

Komitet Trzech

Sędziów

Jednomyślna decyzja o

odrzuceniu skargi

Jednomyślna decyzja o

odrzuceniu skargi

Skarga niedopuszczona –

zakończenie sprawy

Skarga niedopuszczona –

zakończenie sprawy

Zawarcie ugody,

zakończenie

postępowania

Zawarcie ugody,

zakończenie

postępowania

Oddalenie wniosku,

utrzymanie w mocy

orzeczenia Izby

Oddalenie wniosku,

utrzymanie w mocy

orzeczenia Izby

K

o

m

it

e

t

M

in

is

tr

ó

w

N

a

d

zó

r

n

a

d

w

y

ko

n

a

n

ie

m

o

rz

e

cz

e

ń

Ochrona praw człowieka w Polsce

System ochrony praw człowieka tworzą:

 Trybunał Konstytucyjny (bada wydawane akty prawne,

rozpatruje skargi konstytucyjne)

 Rzecznik Praw Obywatelskich (stoi na straży przestrzegania

praw człowieka)

 Sądy powszechne i administracyjne (gwarantują

przestrzeganie praw w orzecznictwie)

 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (stoi na straży wolności

słowa i prawa do informacji)

 Organizacje pozarządowe (monitorują, edukują, uświadamiają

problemy, opiekują się np. uchodźcami)

• Czerwony Krzyż (1864)
• Amnesty International (1961)
• Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka (1982)