Dr hab. Aleksandra Tokarz
r a. 2007/2008

PSYCHOLOGIA EMOCJI I
MOTYWACJI
2. Teoretyczne konteksty w
badaniach emocji i procesu
emocjonalnego

Teoretyczne konteksty w
badaniach nad emocjami

1.

Wspólne założenia dotyczące natury
emocji/ procesów nadrzędnych

2.

Odwołanie do znaczącej teorii
nadrzędnej

3.

Metodologia i metodyka

4.

Typowe problemy badawcze

5.

Ograniczenia

Teoretyczne konteksty w
badaniach nad emocjami

POZNAWCZY
EWOLUCJONISTYCZNY

NEURO----
PSYCHOANALITYCZNY
FENOMENOLOGICZNY
Kulturowy ?

Kontekst poznawczy



Poznawcze koncepcje emocji:

Magda Arnold
Richard Lazarus

Ortony, Clore, Collins, (1988)

Poznawczy kontekst w
badaniach procesu
emocjonalnego

Pojęcie WALENCJI
„Pozytywność lub negatywność bodźca

[zjawiska, przedmiotu, sytuacji,

aktywności], przypisywana mu przez

podmiot (…) bodziec ma pozytywną lub

negatywną walencję, jeżeli wywołuje u

jednostek pozytywną lub negatywną

reakcje afektywną (afekt)”

Reykowski, 1992

Pojęcie WALENCJI



„Walencja = wartościowość. Elementarne
doznanie ukierunkowujące aktywność
dwubiegunowo. Walencja dodatnia
(przyjemność, satysfakcja) powoduje
propulsję, walencja ujemna (przykrość,
dyssatysfakcja) – repulsję. Jest to
podstawowy kod sygnalizacji o korzyści lub
szkodzie”

(Kocowski, 1987)

Która instrukcja jest
operacjonalizacją pojęcia
walencja?



„Określ pozytywność lub negatywność

tego bodźca na skali od minus 3 do plus 3”



„Określ stopień przyjemności w kontakcie

z tym bodźcem na skali od 0 do 6”



„Określ stopień przykrości w kontakcie z

tym bodźcem na skali od 0 do 6”



„Określ intensywność tego bodźca na skali

od 1 do 7”



Żadna z odpowiedzi nie jest prawidłowa

Dwie wersje poznawczego
podejścia do emocji

Emocja =
reprezentacja poznawcza + walencja

Emocja ma za swój poprzednik proces

oceniania (appraisal) czegoś, co ma

choćby wirtualną reprezentację

poznawczą

Ortony, 1994/1998

Charakterystyczne cechy
poznawczych koncepcji emocji



Dwukomponentowe ujęcie: proces
poznawczy i proces wartościowania



Ignorowanie kwestii filogenezy emocji



Ostrożne stanowisko w kwestii
istnienia emocji podstawowych



Rozbudowana wiedza na temat
struktury emocji

OCC – poznawcza koncepcja
emocji



Ortony. Clore, Collins (1988):



Cognitive structure od Emotions



Pantematyka: ogólna,
zsyntetyzowana nauka o emocjach ?

Ortony Clore

OCC – poznawcza koncepcja
emocji

Stwierdzenia ogólne:
Afekt stanowi źródło informacji, przede wszystkim o

sposobie oceny sytuacji

Funkcja emocji w przetwarzaniu informacji: podstawa

sądów i decyzji, zmiana hierarchii celów poznawczych

Zakłócenie tej funkcji powoduje irracjonalność osądów
Ludzie nawykowo traktują własne uczucia jako źródło

informacji

„Warunkiem koniecznym powstania emocji jest

pojawienie się sytuacji spostrzeganej jako pozytywna

lub negatywna z punktu widzenia czyichś interesów”

(1994/1998,s.159)

OCC – poznawcza koncepcja
emocji

„Aby stać się emocja, odczucie musi

sygnalizować rezultaty jakiegoś procesu

oceny” (1994/1998, s. 163)

Definicja emocji wg OCC:
„Widzimy emocję jako reakcje wartościującą

[valenced] na zdarzenia, sprawstwo i

obiekty. Mają one szczególne właściwości

zdeterminowane przez sposób konstruowania

(poznawczego –A.T.) sytuacji, jakie je

wywołują” [1988,s.13]

OCC – poznawcza koncepcja
emocji

1.

Terminy emocjonalne dotyczą
wewnętrznych stanów umysłowych
zogniskowanych wokół afektu

2.

Konieczne do powstania emocji są
procesy poznawcze wystarczające do
sformułowania oceny

3.

Terminy afektywne nie odnoszą się do
zdarzeń tylko do stanów umysłowych

OCC – poznawcza koncepcja
emocji

4. Ludzie maja różne cele, standardy i postawy,

są one niezbędne do powstania emocji

5. Większość z nich nie jest reprezentowana w

umyśle przed zainicjowaniem procesu oceny

„rozsądne wydaje się traktowanie jej (struktury

poznawczej używanej w trakcie formułowania

ocen) jako struktury ukrytej czy tez „wirtualnej”.

Ludzie zachowują się tak, jakby posiadali

reprezentacje takiej struktury (...) jest

konstruowana jedynie w razie potrzeby…

(1994/198, s.166)

OCC – klasy emocji

PRZYJEMNOŚĆ LUB PRZYKROŚĆ wzbudzana

przez wyniki ZDARZEŃ, [związane z CELAMI]

n. p. nadzieja, strach, niechęć, litość
POCHWAŁA LUB POTĘPIENIE – reakcja afektywna

na SPRAWSTWO, [związane ze STANDARDAMI]

n. p. duma, wstyd, podziw, obwinianie
LUBIENIE LUB NIELUBIENIE zogniskowane na

OBIEKTACH [związane z POSTAWAMI]

n. p. miłość, nienawiść

Badanie „gra w
koszykówkę”



Analiza reakcji emocjonalnych kibiców w

trakcie 20 meczów koszykówki



Analiza skupień w zbiorze danych:

zwycięzcy/przegrani. Np. emocje związane:

1. Z celem (rozczarowanie, depresja) Z
2. Ze standardem (gniew, wstyd) S
3. Z postawą (chwilowa sympatia do trenera)

O

OCC globalne czynniki
intensywności emocji

1.

Poczucie rzeczywistości (realności
świata)

2.

Bliskość psychologiczna

3.

Nieoczekiwane pojawienie się
czegoś (unexpetedness)

4.

Poziom wzbudzenia (arousal)

5.

Restrukturyzacja poznawcza

Restrukturyzacja poznawcza



„z punktu widzenia perspektywy
poznawczej intensywność
doświadczenia (emocjonalnego lub
poza emocjonalnego), powinna
bezpośrednio zależeć od liczby
uwikłanych weń restrukturyzacji
poznawczych”

(Ortony, 1994/1998, s. 328)

OCC lokalne czynniki
intensywności emocji

Na przykład: Emocje wynikające ze ZDARZEŃ są

pod wpływem:

1.Prawdopodobieństwa ich wystąpienia
2. Wysiłku w dążeniu do celu
3. Zrealizowania się zdarzenia
Są to emocje związane z konsekwencjami dla innych

( niechęć, litość, radość z cudzego nieszczęścia),

zorientowane na przyszłość ((nadzieja, strach,

ulga, zawód) i e. dobrostanu (radość, cierpienie).

OCC lokalne czynniki
intensywności emocji [cd]

Na przykład: Emocje wynikające ze

SPRAWSTWA są pod wpływem



zmiennej celowości działania

ukierunkowanego na siebie i innych



Siły związku czynnika sprawczego z „ja”

Są to emocje atrybucji ( duma, wstyd,

podziw, obwinianie), oraz atrybucji/

dobrostanu (zadowolenie, poczucie winy,

wdzięczność, gniew)

OCC lokalne czynniki
intensywności emocji [cd]



Emocje wynikające z cech OBIEKTU:

1.

Stopień lubienia/nielubienia obiektu

2.

Znajomość obiektu (familiarność)

Są to emocje atrakcyjności (miłość ,

nienawiść)

Richard Lazarus

Terminy typowe dla
koncepcji
Lazarusa

ZACHOWANIA ZARADCZE
Wyuczone w stresie i mające na celu

rozwiązanie problemów życiowych i
usunięcie zagrożeń

EPIZOD ADAPTACYJNY= SPOTKANIE
Dotyczy tego, czym jest zainteresowania

osoba: realizacji celów, spełnienia
wymagań, wykorzystania możliwości,

Zachowania zaradcze

Wyuczone w stresie i mające na celu

rozwiązanie problemów życiowych i
usunięcie zagrożeń:

Skupione na problemie
Skupione na emocjach

Terminy typowe dla
koncepcji
Lazarusa

OCENIANIE PIERWOTNE
„jest oceną [evaluation] każdej transakcji z

otoczeniem lub spotkania pod względem ich
znaczenia dla dobrostanu [well-being]:



Zgodność/odpowiedniość z celem działania



Zgodność/niezgodność z celem



Stopień zaangażowania ego

Terminy typowe dla
koncepcji
Lazarusa

Rodzaje OCENIANIA PIERWOTNEGO:
Nieodpowiednie (irrelewantne)
Dobroczynne
Stresujące: [teraz i w przyszłości]

krzywda/utrata

zagrożenie/antycypacja

wyzwanie

Terminy typowe dla
koncepcji
Lazarusa

OCENIANIE WTÓRNE



Wiąże się z odczuciem: winy,

odpowiedzialności, zaufania [emocje

AKTORA]



Wymaga rozważenia możliwości

przeciwstawienia się [zaradzenia]



Wiąże się z oczekiwaniem

[antycypacją]

Terminy typowe dla
koncepcji
Lazarusa

OCENIANIE WTÓRNE:



Jest procesem oceny źródeł przeszkód



Procesem oceny możliwości wyboru
sposobów działania przydatnych w
spotkaniu stresującym



Nie musi występować po ocenianiu
pierwotnym



Intensyfikuje się skutkiem stresu

Terminy typowe dla
koncepcji
Lazarusa

OCENIANIE POWTÓRNE



Wiąże się ze sprzężeniem zwrotnym
pomiędzy ocenianiem a spotkaniem
[epizodem adaptacyjnym]



Wiąże się z reakcją osoby i kontrreakcją
otoczenia



Prowadzi do zmian w ocenach, emocjach,
relacji między osoba a środowiskiem

Terminy typowe dla
koncepcji
Lazarusa

Ocenianie w ogólności:



Jest procesem ciągłym



Wywołuje bezpośrednie skutki
fizjologiczne



Wywołuje odczucia dodatnie lub ujemne



Decyduje o jakości spotkania [epizodu
adaptacyjnego]

Założenia koncepcji Lazarusa

Podejście organicystyczne (za: Hall. Lindzey):

1.

Normalną osobowość cechuje jedność,
oryginalność, spójność

2.

Organizm jest swoistą całością

3.

Podstawową motywacją jednostki
samorealizacja

4.

Organizm ma immanentne, potencjalne
zdolności do rozwoju

Założenia koncepcji Lazarusa

Podejście organicystyczne [cd]:

5.

Ważne są nie tylko poszczególne
funkcje ale wszystkie czynności
organizmu

6.

Więcej można się dowiedzieć z
badania jednej osoby niż wielu

Schemat systemu emocjonalnego wg
Lazarusa

PROCESY POŚRD.

Poprzednik Czas T1..T2…Tn

Efekty
natychmias
t

Efekty

długotrwałe

Spotkanie: 1…N

Zmienne

osobow.

OCENIANIE
PIERWOTNE

Zmiany

fizjologiczn
e

Zdrowie/
Choroba

Wartości
Przekonani

a

OCENIANIE
WTÓRNE

Uczucia

pozytywne /
negatywne

Dobrostan

OCENIANIE
POWTÓRNE

Jakość
spotkania

Funkcj.
społeczne

PROCESY
POŚRD.

Poprzednik

Czas T1.. Tn

Efekty
natychm.

Efekty
długotrwałe

Spotkanie: 1…n

Zmienne
środ.
wymagania
ograniczenia
zasoby

PROCESY
ZARADCZE

bliskość,

niejasność
zranienie

Skupione na P
Skupione na E

Rozwiązanie

każdego

spotkani

a

stresoweg

o

Czym jest emocja?



„Emocje stanowią podstawowy system
ewolucyjno – adaptacyjny
inteligentnych organizmów i są
uzależnione od działań motywacyjnych,
poznawczych i zaradczych, które
wybiórczo ukierunkowują ten organizm
na istotne właściwości otoczenia”



Lazarus w „Naturze emocji”

Charakterystyka emocji



Każda emocja ma specyficzne wzorce
ocenne:

Podstawowa zdolnością biologiczną

organizmów jest wrażliwość na warunki
oznaczające: szkodę, zagrożenie, korzyść

Wyraża się ona w PODSTAWOWYCH

TEMATACH RELACYJNYCH definiujących
emocje prototypowe

Charakterystyka emocji



Przykłady podstawowych tematów

relacyjnych:

Duma – podbudowanie poczucia własnej

wartości dzięki dokonaniom lub osiągnięciu

cenionego obiektu [samodzielnie lub przez

kogoś z kim się utożsamiamy]

Ulga – zanik stresującej niezgodności miedzy

rzeczywistym a pożądanym stanem rzeczy

Charakterystyka emocji



Przy genezie emocji, należy wziąć pod

uwagę konstrukty motywacyjne:

zobowiązania, cele, wartości [a nie

potrzeby czy popędy]



Są one determinantami procesu oceniania



Emocja powstaje z tego, jak osoba

konstruuje dane aktualne, dane przeszłe

lub antycypowane w trakcie epizodu

adaptacyjnego

Badanie zachowań zaradczych



Ways od Coping Questionnaire R.S.
Lazarusa



Polskie opracowanie:



W. Łosiak: Sposoby Radzenia Sobie
ze Stresem (1992,4, 1994).

Strategie zaradcze wg
badań polskich (Łosiak
1992)

poszukiwanie wsparcia
koncentracja na zadaniu
dystansowanie,
akceptacja odpowiedzialności
odreagowanie
mobilizacja
modyfikacja działania
ucieczka – unikanie

Holistyczne ujęcie emocji i
działania
ukierunkowanego:



Koncepcja Richarda Lazarusa



POMIĘDZY EMOCJAMI, MOTYWACJĄ
OSOBOWOŚCIĄ A DZIAŁANIEM

„Poznawcza, funkcjonalna, całościowa”

- w opinii Strongmana]

KONTEKST
EWOLUCJONISTYCZNY



Źródła:



Charles Darwin:



1872, The Expression of the Emotions
in Man and Animals



Edward Wilson;



1975, Sociobiology: The New Synthesis

Twierdzenia Darwina
dotyczące emocji



Emocje rozwijają się z określoną
funkcją (przeżycie gatunku);



Zasadnicza funkcją emocji jest
komunikowanie informacji od
jednego zwierzęcia do drugiego;



Emocje mają funkcję adaptacyjną.

Kontekst ewolucjonistyczny
oraz inspiracje
socjobiologiczne



„Motorem zmian ewolucyjnych
jest rozprzestrzenianie się
genotypu”



(E. Wilson, 1975)

Ewolucjonistyczna definicja
emocji – przykład [c.d.]



„Każda emocja popycha nas w tym
kierunku, który w trakcie ewolucji lepiej
nam służył niż inne w rozwiązywaniu
powtarzających się sytuacji istotnych
z uwagi na cele człowieka”



P. Ekman (1994/1998. s. 21, 32)

Kontekst ewolucjonistyczny –
inspiracje Darwinowskie



Założenia i podstawowe twierdzenia
teorii Darwina (1859)

1.

Jednostki różnią się między sobą
(morfologia, fizjologia, zachowanie) –
ZRÓŻNICOWANIE;

2.

Część tego zróżnicowania (wariancji)
jest dziedziczona – DZIEDZICZENIE
RÓŻNICOWANIA

Kontekst ewolucjonistyczny –
inspiracje Darwinowskie [cd]

3. Organizmy maja zdolność do produkowania

potomstwa. Między osobnikami tego
samego gatunku istnieje konkurencja –
PROKREACJA – KONKURENCJA;

4. Skutkiem konkurencji niektóre osobniki

zostawiajĄ więcej potomstwa niż inne,
potomstwo dziedziczy ich cechy- ZMIANA
NA DRODZE DOBORU NATURALNEGO;

Kontekst ewolucjonistyczny –
inspiracje Darwinowskie [cd]

5. Selekcja powoduje pojawianie się

osobników najlepiej przystosowanych do:

Unikania drapieżców,
Znajdowania pożywienia
Znajdowania partnera seksualnego
Prokreacji
- PRZYSTOSOWANIE

Kontekst ewolucjonistyczny -
współczesna modyfikacja teorii
Darwina



Akcent na GATUNEK a nie na jednostkę;



Twierdzenie, że proces selekcji wzmacnia

zachowania służące PRZETRWANIU

GATUNKU;



Nowa idea DOBORU GRUPOWEGO



(za: Pisula, 2000, W: J. Strelau (red.)

Psychologia, t.I.)

Ewolucjonistyczna definicja emocji –
koncepcja Plutchika „podstawowych
wzorców adaptacyjnych”

WARUNEK
PRZETRWANIA

ZACHOWANIE

EMOCJA

Inkorporacja

Połknięcie wody
i jedzenia

ZGODA
(admiration

-
acceptance

)

Destrukcja

Usunięcie

bariery

satysfakcji

ZŁOŚC
GNIEW

(rage)

Reprodukcja

Zachowania

seksualne

RADOŚĆ
(extasy)

Ewolucjonistyczna definicja
emocji – przykład z koncepcji
Plutchika

Ewolucjonistyczna definicja
emocji - przykład



„Emocje wykształciły się ze względu na
ich wartość adaptacyjna w
rozwiązywaniu podstawowych zadań
życiowych (…) są to „uniwersalne
elementy ludzkiego doświadczenia
takie jak: osiągnięcią, straty, frustracje,
itd..”

(Johnson- Laird, Oaltley, 1992)

Ewolucjonistyczne podejście do
emocji – stwierdzenia ogólne



(…) właściwości emocji wywodzące się z ich
ewolucyjnej genezy:



1. Konteksty wywołujące określoną emocję
mają pewne wspólne, niezmienne elementy
pomimo indywidualnych i kulturowych różnic
w społecznym uczeniu się.



2. Emocje można zaobserwować także u
innych naczelnych (…) jest możliwe, że
pewne emocje są specyficzne tylko dla ludzi.

Ewolucjonistyczne podejście do
emocji – koncepcja Tooby-
Cosmides



Psychologia ewolucyjna wymaga
integracji: biologii ewolucyjnej, nauk
kognitywnych, antropologii, nauk „neuro”



Natura ludzka to „ewoluująca,
rozwijająca się, typowa dla gatunku,
komputacyjna i neuronalna „architektura
ludzkiego umysłu i mózgu”

Ewolucjonistyczne podejście do
emocji – koncepcja Tooby-
Cosmides

1. Funkcjonalne komponenty

architektury mózgu zostały

określone przez naturalną

selekcję tak, aby

rozwiązywały problemy

adaptacyjne naszych

przodków.

Ewolucjonistyczne podejście do
emocji – koncepcja Tooby-
Cosmides

2.Podstawowe problemy adaptacyjne

to: kooperacja, atrakcyjność seksualna,

zazdrość, agresja, miłość rodzicielska,

przyjaźń, miłość romantyczna,

preferencje estetyczne, agresja

wewnątrzgatunkowa, unikanie

kazirodztwa, wstręt, unikanie

grabieżców, pokrewieństwo, relacje w

rodzinie.

Ewolucjonistyczne podejście do
emocji – koncepcja Tooby-
Cosmides [cd]

3. Perspektywa ewolucyjna patrzy na umysł

jako „zatłoczone ZOO wyewoluowanych,
specyficznych dla gatunku programów”:



rozwiązują problemy adaptacyjne



tworzą problemy adaptacyjne



Umysł musi mieć programy porządkujące



problemy mogą być rozwiązywane
symultanicznie przez kilka programów

Ewolucjonistyczne podejście do
emocji – koncepcja Tooby-
Cosmides [cd]

4. Takimi PROGRAMAMI WYŻSZEGO

RZĘDU SĄ EMOCJE

5.emocje powstały wskutek powtarzania się

sytuacji typowych

6. Powtarzanie się spowodowało też

selekcję adaptacji rządzących
przetwarzaniem informacji, zachowaniem,
funkcjonowaniem ciała itd..

Ewolucjonistyczne podejście do
emocji – koncepcja Tooby-
Cosmides

7

. Powstały nadrzędne programy

koordynujące

8. Każda adaptacja jest na styku

mechanizmów komputacyjnych i
fizjologicznych, jest „uśredniona” dla
osobników i prowadzi do
przystosowania

9. Struktura adaptacji jest bogata, ale

powtarzająca się

Czego można oczekiwać po
koncepcjach
ewolucjonistycznych



Nacisk na wrodzoną determinację emocji;



Różnicowanie jakości poszczególnych

emocji, ich klasyfikacja;



Charakterystyki typowych wyrazów

mimicznych;



Poszukiwanie uniwersalnych elementów w

charakterystyce emocji;



Akcentowanie funkcji adaptacyjnej i

komunikacyjnej emocji.

Fundamentalistyczne a
konstruktywistyczne teorie
emocji

F
Wyjaśnienia:

Etologiczne
Fizjologiczne
Neurologiczne
Ewolucyjne
Poznawcze

K
Wyjaśnienia

Psychologiczne
Poznawcze
Kulturowe
Antropologiczne
Lingwistyczne

Fundamentalistyczne a
konstruktywistyczne teorie
emocji

F
Emocje to
Narzędzia adaptacji
Uniwersalne
Wrodzone
Dyskretne

K
Emocje to:
Rodzaj relacji między

jednostką a
obiektem lub
wydarzeniem, df
przez

WALENCJE [oceny

cząstkowe]

Fundamentalistyczne a
konstruktywistyczne teorie
emocji

F
Fizjologia emocji:
Istnieją różne wzorce

fizjologiczne emocji

(???)

Zachowanie
Uniwersalność określonych

ekspresji twarzowych

K
Fizjologia emocji:
Bardzo złożone

mechanizmy
wzbudzenia

Zachowanie
Złożone warunki ekspresji

i komunikowania emocji

Fundamentalistyczne a
konstruktywistyczne teorie
emocji

F
Geneza emocji:
filogenetyczne

doświadczenie

Procesy poznawcze
tworzą odrębny

system

K
Geneza emocji:
konstrukty poznawcze
doświadczenie osobnicze
Procesy poznawcze
są podstawowe, proc.

emocjonalne są
względem nich
pochodne