Analizy Laboratorium WI
ZI nr 1 paz
dziernik 2008
Józef Majewski, Zbigniew Nosowski
Drzwi zostały
otwarte
Jan Paweł II i Benedykt XVI o innych religiach
RÓżNI LUDZI E  J EDNA WI 
y
www.laboratorium.wiez.pl
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 1
Józef Majewski, Zbigniew Nosowski
Drzwi zostały otwarte
Jan Paweł II i Benedykt XVI o innych religiach
Powszechnie uważa się, że Jan Paweł II dał nowy impuls dialogowi międzyreligijnemu. Czy
był to trwały element nauczania Kościoła, czy też tylko jagiellońska otwartość tego papieża,
jego słowiański zapał, aktorska wrażliwość na gesty i symbole? Wydaje się, że Benedykt XVI
inaczej rozkłada w tej dziedzinie akcenty. Czy to stanowcza zmiana kursu, czy tylko mini-
malna korekta steru? Czy rzeczywiście Jan Paweł II szedł w dialogu za daleko? Pytania się
mnożą, warto więc uważniej przyjrzeć się pod tym względem stanowiskom obu papieży.
Analizując nauczanie Jana Pawła II i Benedykta XVI
Papieże w meczecie
o innych religiach, trzeba mieć świadomość przy-
najmniej trzech zasadniczych rzeczy 1. Po pierw- W całej historii chrześcijaństwa tylko dwóch papieży
sze  teologia religii, zajmująca się chrześcijańskim odwiedziło meczet: Jan Paweł II i Benedykt XVI.
spojrzeniem na inne tradycje religijne, liczy dopiero Pierwszy zrobił to w 2001 r.  i wówczas gest ten
z grubsza 50 lat, a tym samym więcej w niej pytań, w jakiejś mierze nie dziwił. Papież z Polski już wcze-
problemów i debat niż odpowiedzi, jasno brzmiących śniej przyzwyczaił świat do nadzwyczajnych (pozy-
tez czy klarownego przekazu. Po drugie, diagnoza tywnych) posunięć w relacjach z innymi religiami.
ta w jakiejś znaczącej mierze dotyczy także naucza- Przypomnijmy choćby  doskonale znane  histo-
nia ostatnich papieży: ich myśl dopiero mocuje się ryczne modlitewne spotkanie przywódców religijnych
ze współczesnymi problemami związanymi z relacją w Asyżu w 1986 r. czy, już mniej znany, pocałunek
chrześcijaństwa do innych religii. Trudno się dzi- złożony na Koranie, świętej księdze muzułmanów
wić, że można odkryć znaczące niejasności, różnice 14 maja 1999 r. Papież spotkał się wtedy w Watyka-
i napięcia, i to nawet w ramach refleksji konkret- nie z patriarchą Raphaelem I, duchowym przywódcą
nego papieża, jak  o czym za chwilę  w przypadku Kościoła chaldejskiego w Iraku. Hierarsze towarzy-
Jana Pawła II. Papieskie nauczanie na ten temat tak szyli przedstawiciele wyznawców islamu z tego kraju.
naprawdę rodzi się na naszych oczach, sprowoko- Właśnie oni na koniec spotkania podarowali papie-
wane przełomowymi posunięciami II Soboru Wa- żowi egzemplarz Koranu. Gest Jana Pawła II spotkał
tykańskiego, i upłynie sporo czasu, zanim przyjmie się z bardzo różnymi ocenami w świecie chrześcijań-
w miarę stabilny i jednorodny kształt. Po trzecie  skim. Nie zabrakło też głosów oburzenia, potępienia,
trzy i pół roku trwania pontyfikatu Benedykta XVI oskarżenia o herezję. Sam patriarcha Raphael po-
to wciąż zbyt mało, by można było mówić o jego peł- wiedział krótko:  Gest ten ukazał, że papież nie tylko
nym wykładzie na temat innych religii. Dlatego też jest świadom cierpień narodu irackiego, ale również
to, co o nim tu piszemy, nie może być traktowane ma wielki szacunek dla islamu .
jako ostatnie słowo obecnego papieża.
1. Pomijamy w tym tekście kwestię relacji między chrześcijaństwem a judaizmem, która w nauczaniu obu papieży ma charakter cał-
kowicie unikalny i nieporównywalny ze stosunkiem Kościoła do jakiejkolwiek innej religii.
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 2
Drzwi zostały otwarte | JÓZEF MAJEWSKI, ZBIGNIEW NOSOWSKI
Wizytę Benedykta XVI w meczecie  w listo- papież bazuje na stanowisku Jana Pawła II, nie-
padzie 2006 r.  trudno natomiast, jak się wydaje, mniej robi to w swoim własnym stylu: kontynuuje,
3
uznać za krok charakterystyczny dla jego pontyfi- ale nie kopiuje dzieła poprzednika . Benedykt XVI
katu. Zaledwie trzy miesiące wcześniej słynny papie- nie rezygnuje z dialogu, spotyka się z wyznawcami
ski wykład na uniwersytecie w Ratyzbonie oburzył innych religii. W 2006 r. napisał specjalny, życzliwy
muzułmanów, co zaowocowało poważnym kryzy- list do uczestników  zorganizowanej przez Wspól-
sem w relacjach katolicko-islamskich 2. Siedem mie- notę św. Idziego  modlitwy w Asyżu, w dwudzie-
sięcy wcześniej Benedykt XVI włączył Papieską Radę stą rocznicę przełomowego wydarzenia. Stwierdził
ds. Dialogu Międzyreligijnego do Papieskiej Rady w nim, że  inicjatywa, podjęta ponad dwadzieścia lat
ds. Kultury. Decyzję tę wiele osób zaangażowanych temu przez Jana Pawła II, nabiera charakteru traf-
4
w dialog międzyreligijny uznało za dowód obniże- nego proroctwa .
nia rangi zagadnień międzyreligijnych w hierarchii Kontynuując dialog, Benedykt XVI inaczej jed-
spraw papieża, za krok wstecz w relacjach z innymi nak niż Jan Paweł II rozkłada akcenty w swojej wizji
religiami i za negatywny sygnał szczególnie dla relacji chrześcijaństwa do innych religii. Wydaje
świata islamskiego (w ramach Rady ds. Dialogu dzia- się  jak dalej pokażemy  że tylko w jednym punk-
łała Komisja ds. Stosunków z Muzułmanami). cie różnica między obu papieżami ma charakter bar-
Wcześniej, w roku 1986, kard. Joseph Rat- dziej zasadniczy. Chodzi o rozumienie natury innych
zinger, jako prefekt Kongregacji Nauki Wiary, kry- religii, czyli odpowiedz
na pytanie: czy sÄ… one, jako
tycznie odnosił się do koncepcji spotkania w Asyżu, takie,  tworami czysto naturalnymi, a tym samym
 autorskiej inicjatywy Jana Pawła II. Twierdził wów- brak w nich autentycznej wiary, czy też jest w nich
czas, że spotkanie to nie może być modelem dialogu taka wiara, a tym samym można je uznać za rzeczy-
międzyreligijnego, ponieważ łatwo je zinterpretować wistości nadprzyrodzone?
jako zrównujące chrześcijaństwo z innymi religiami
i prowadzÄ…ce do religijnego synkretyzmu. Konse-
Jan Paweł II: ważne to, co wspólne
kwentnie też nie uczestniczył w tym historycznym
wydarzeniu. W 2000 r. Kongregacja Nauki Wiary, na Jan Paweł II i Benedykt XVI, oczywiście, zgodnie za-
czele z kard. Ratzingerem, opublikowała deklarację kładają, że chrześcijaństwo wśród wszystkich religii
Dominus Iesus o jedyności i powszechności zbawczej jest religią jedyną i wyjątkową, bo założoną i pod-
Jezusa Chrystusa i Kościoła  dokument w świecie trzymywaną przez Jezusa Chrystusa, jedynego Zba-
niechrześcijańskim powszechnie uznany za lekcewa- wiciela ludzkości. Obaj przyjmują, że chrześcijań-
żący inne religie i zwiastun odwrotu Kościoła katolic- stwo posiada pełnię prawdy zbawczej i że Kościół
kiego od dialogu międzyreligijnego. ma proklamować ją całemu światu, w tym człon-
W opinii części komentatorów wspomniane kom innych religii, by proponować im wejście na
działania Benedykta XVI (zwłaszcza widziane drogę chrześcijaństwa (ewangelizacyjna misja Ko-
w świetle wcześniejszych wypowiedzi kard. Ratzin- ścioła). Obaj widzą wiarę chrześcijańską jako speł-
gera) oznaczają, iż odchodzi on, i to radykalnie, od nienie  nieuświadamianych pragnień innych religii,
linii Jana Pawła II w relacjach z innymi religiami. czyli bliska im jest tzw. tradycyjna teoria wypełnie-
Pojawiają się wręcz poglądy, że w sprawach między- nia. Jednocześnie oba stanowiska za priorytet uznają
religijnych papież z Niemiec zdradził papieża z Pol- dialog międzyreligijny, przynajmniej jako niezbędne
ski. Jedni się z tego cieszą, inni się tym martwią& narzędzie zaprowadzania pokoju na świecie, prze-
Benedykt nikogo jednak nie zdradził. Trzeba ciwstawiania się procesom sekularyzacyjnym i rela-
raczej zgodzić się z kard. Paulem Poupardem, który tywizmowi oraz jako wspólne świadectwo transcen-
tak scharakteryzował Benedyktowy zwrot:  Obecny dentnego fundamentu sensu ludzkiego życia i świata.
2. Zob. na ten temat: J. Majewski, Burza nie tylko medialna. Ratyzboński wykład Benedykta XVI w środkach przekazu,
WI
y
2008 nr 1.
3. Cyt. za: Ch. Gross, Beyond Tolerance: Benedict XVI s Fresh Approach to Interreligious Dialogue,
http://escholarship.bc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1007&context=engaging_cp (2 września 2008 r.).
4. Benedykt XVI na spotkanie w Asyżu: religia może głosić jedynie pokój, Katolicka Agencja Informacyjna, 4 września 2006.
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 3
Drzwi zostały otwarte | JÓZEF MAJEWSKI, ZBIGNIEW NOSOWSKI
Zbawcza jedyność i powszechność Jezusa który jest dzisiaj najbardziej potrzebny ludzkości dla
Chrystusa i  skutkiem tego  wyjątkowość samego dalszego jej trwania: o dar pokoju 5.
chrześcijaństwa na drogach zbawienia stanowi oczy-
wisty fundament rozumienia przez obu papieży rela- W grudniu 1986 r., w przemówieniu do kar-
cji z innymi religiami. Obaj jednak, jak powiedziano, dynałów i członków Kurii rzymskiej, przywołując
inaczej rozkładają tu akcenty. Papież z Polski sta- spotkanie w Asyżu, które odbyło się dwa miesiące
rał się uwydatniać to, co wspólne chrześcijaństwu wcześniej, Jan Paweł II mówił o  tajemnicy jedno-
i innym religiom, to, co je łączy; papież z Niemiec ści , która, opierając się na jedności rodzaju ludz-
natomiast podkreśla raczej to, co odmienne, co kiego w stworzeniu i odkupieniu, jednoczy wszyst-
odróżnia chrześcijaństwo od innych religii. kich ludzi. Po czym wypowiedział znamienne słowa:
Dla zrozumienia postawy Jana Pawła II szcze-  Różnice są elementem mniej istotnym niż jedność,
6
gólnie uważnie należy przyjrzeć się temu, jak rozu- która jest radykalna, podstawowa i decydująca .
miał on swą unikalną inicjatywę  międzyreligijne Do historii przejdą też papieskie słowa z książki
modlitewne spotkanie w Asyżu, jakie odbyło się 27 Przekroczyć próg nadziei. Odpowiadając Vittorio
paz
dziernika 1986 r. Jak wiadomo, papież opowie- Messoriemu na pytanie, dlaczego Bóg dopuścił ist-
dział się za zasadą:  być razem, aby się modlić , nie nienie tak wielu religii, Jan Paweł II stwierdził:
zaś  modlić się razem . Na pięć dni przed tym wyda-
rzeniem tak wyjaśniał jego znaczenie: Pan mówi o wielu religiach. Ja natomiast spróbuję
ukazać, co stanowi dla tych religii wspólny trzon
Spotkanie w Asyżu nie będzie oczywiście znakiem i wspólny korzeń. [& ]
synkretyzmu religijnego, ale szczerą postawą modli- Sobór [Watykański II] powie, że Duch Święty
twy do Boga w duchu wzajemnego szacunku. Wła- działa skutecznie także i poza widzialnym orga-
śnie dlatego jako motto tego spotkania wybraliśmy nizmem Kościoła (por. Konstytucja dogmatyczna
słowa:  Być razem, aby się modlić . o Kościele, nr 13). Działa w oparciu o [& ] semina
Nie można bowiem  modlić się razem , czyli Verbi 7, które stanowią jakby wspólny soteriologiczny
odmawiać wspólną modlitwę, ale można być obec- korzeń wszystkich religii.
nym, gdy inni się modlą i okazywać w ten sposób sza- Mogłem się o tym przekonać, wielokrotnie
cunek ich modlitwie i postawie wobec Bóstwa, dając odwiedzając kraje Dalekiego Wschodu. Mogłem się
równocześnie pokorne i szczere świadectwo naszej o tym również przekonać na spotkaniach z przed-
wiary w Chrystusa, Pana wszechświata. stawicielami tamtejszych religii, zwłaszcza w czasie
Tak właśnie będzie w Asyżu, gdzie o określonej historycznego spotkania w Asyżu, podczas którego
godzinie modlić się będą oddzielnie, w różnych miej- modliliśmy się wspólnie o pokój. Tak więc z a m i a s t
scach, przedstawiciele odmiennych religii. Następ- d z i w i ć s i ę , że Opatrzność dopuszcza tak wielką
nie, na placu przed dolną bazyliką św. Franciszka, r ó ż n o r o d n o ś ć r e l i g i i , można raczej dziwić
będą modlili się kolejno po sobie przedstawiciele się temu, że znajdujemy w nich t y l e w s p ó l n y c h
każdej religii, podczas gdy wszyscy pozostali będą e l e m e n t ó w [podkr. nasze  J. M. i Z. N.] 8.
im towarzyszyli w postawie wewnętrznego i zarazem
uzewnętrznianego szacunku jako świadkowie naj- Jan Paweł II nie bagatelizował różnic między
wyższego wysiłku innych mężczyzn i kobiet poszuku- chrześcijaństwem a innymi religiami, ale nie zatrzy-
jących Boga. mywał się na nich. Można powiedzieć, że zaczynał od
Owo  być razem, aby się modlić będzie miało tego, co dzieli, ale kończył na tym, co łączy. Paradyg-
szczególnie głębokie i wymowne znaczenie, albowiem mat takiego podejścia zaprezentował już w Asyżu:
wszyscy ramię w ramię będziemy błagali Boga o dar,
5. Cyt. za: Być razem, aby się modlić. Światowy Dzień Modlitwy o Pokój, Asyż, 27 paz
dziernika 1986 roku, Warszawa 1989, s. 21.
6. Jan Paweł II, Przemówienie do Kardynałów i Kurii rzymskiej, 22 grudnia 1986 r.,  L Osservatore Romano (wyd. pol.) 1986,
nr 11-12, s. 32.
7. Semina verbi   nasiona Słowa , elementy prawdziwe i święte złożone przez odwieczne Słowo.
8. Przekroczyć próg nadziei. Jan Paweł II odpowiada na pytania Vittoria Messoriego, Lublin 1994, s. 73, 75.
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 4
Drzwi zostały otwarte | JÓZEF MAJEWSKI, ZBIGNIEW NOSOWSKI
Jak widzieliśmy, forma i treść naszych modlitw są i trudnych, jak wolność religijna, prześladowania
bardzo różne i nie ma mowy o tym, by je sprowadzać religijne, szczególnie chrześcijan w krajach o przewa-
do wspólnego mianownika. Ale w tym zróżnicowaniu dze innych religii, czy religijny ekstremizm. Twierdzi
może odkryliśmy na nowo, że jeśli chodzi o problem się dziś, że oba te aspekty nauczania i postawy Jana
pokoju i jego związek z zaangażowaniem religijnym, Pawła II były czymś nieuniknionym, bo wiązały się
to jest jednak coś, co nas łączy. z faktem, iż jego pontyfikat przypadł na okres rodze-
nia się dialogu międzyreligijnego 12. To normalne 
Wśród tych wspólnych elementów papież wyli- choćby przez analogię do rozwoju ruchu ekumenicz-
czał zwłaszcza: nego wewnątrz chrześcijaństwa  że w początkowej
fazie jakiegokolwiek dialogu strony skupiajÄ… siÄ™ na
wewnętrzny imperatyw sumienia, który nam naka- tym, co je łączy, by następnie, po osiągnięciu przez
zuje szanować, chronić i rozwijać ludzkie życie ten dialog pewnej dojrzałości, przejść do tego, co je
[& ]: imperatyw przezwyciężania egoizmu, chciwo- dzieli i różni. Ten kolejny etap dialogu po stronie
ści i ducha zemsty. [& ] przekonanie, że osiągnięcie katolickiej miałby pojawić się wraz z pontyfikatem
pokoju przekracza ludzkie siły [& ] i dlatego jego z
ró- Benedykta XVI.
deł i sposobów urzeczywistniania go trzeba szukać
w Rzeczywistości istniejącej ponad nami wszystkimi 9.
Benedykt XVI: ważne to, co różne
Istotny w wypowiedziach Jana Pawła II na ten Można powiedzieć, że  w odróżnieniu od Jana
temat jest zwłaszcza fakt, że uzasadniał on istnie- Pawła II  papież Ratzinger w spotkaniach z przed-
nie wspólnego fundamentu czy wspólnych elemen- stawicielami innych religii i w nauczaniu o nich za-
tów chrześcijaństwa i innych religii w sposób t e o - czyna od tego, co łączy, ale kończy na tym, co je różni
l o g i c z n y, konkretnie: p n e u m a t o l o g i c z n y. i dzieli od chrześcijaństwa. Paradygmat takiego na-
Odwoływał się do Ducha Świętego  Jego obecno- stawienia zaprezentował w przemówieniu podczas
ści i działania we wszystkich religiach. Jest to stały spotkania międzyreligijnego w Waszyngtonie 17
motyw nauczania tego papieża o innych religiach. kwietnia br. Jest to przemówienie  jak sądzimy 
W encyklice Dominum et Vivificantem pisał o dzia- zasadnicze dla uchwycenia jego rozumienia relacji
łaniu Ducha Świętego  wszędzie i zawsze, w każdym międzyreligijnych.
człowieku (53). Według abp. Michaela Fitzgeralda, Po omówieniu obszarów współdziałania róż-
przez wiele lat bliskiego współpracownika polskiego nych religii i ich wspólnej troski o stawianie najgłęb-
papieża w sprawach dialogu międzyreligijnego, szych egzystencjalnych pytań w czasach, gdy są one
 stwierdzenie powyższe ma ogromne znaczenie, lecz spychane na margines, Benedykt XVI wskazał na to,
jego implikacje nie zostały chyba jeszcze w pełni co specyficzne dla wiary chrześcijańskiej:
10
zrozumiane . Podobnie uważa Jacques Dupuis:
 Można powiedzieć, że szczególny wkład Jan Pawła Podejmując te głębokie zagadnienia dotyczące
II do «teologii religii polega na podkreÅ›laniu sku- pochodzenia i przeznaczenia ludzkoÅ›ci, chrzeÅ›ci-
tecznej obecności Ducha Świętego w życiu religijnym jaństwo proponuje Jezusa Chrystusa. Wierzymy, że
nie-chrześcijan i w tradycjach religijnych, do których to On jest odwiecznym Logosem, który stał się cia-
11
oni przynależą . łem, aby pojednać ludzi z Bogiem i objawić rozumną
Akcentowanie przez papieża Wojtyłę tego, co przyczynę wszystkich rzeczy. To Jego przynosimy na
wspólne i co łączy chrześcijaństwo oraz inne religie, forum dialogu międzyreligijnego. [& ]
w rezultacie prowadziło do tego, że w relacjach z nimi Drodzy przyjaciele, w naszym dążeniu do
nie wydobywał na pierwszy plan kwestii drażliwych odkrycia punktów stycznych [między religiami],
9. Być razem, aby się modlić& , dz. cyt., s.72.
10. Michael L. Fitzgerald, Jan Paweł II i dialog międzyreligijny. Z katolickiego punktu widzenia, w: Jan Paweł II i dialog międzyreli-
gijny, wybór i opracowanie Byron L. Sherwin, Harold Kasimow, przeł. A. Nowak, Kraków 2001, s. 227.
11. J. Dupuis, Chrześcijaństwo a religie. Od konfrontacji do dialogu, tłum. S. Obirek, Kraków 2003, s. 110.
12. Zob. Ch. Gross, Beyond Tolerance, art. cyt.
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 5
Drzwi zostały otwarte | JÓZEF MAJEWSKI, ZBIGNIEW NOSOWSKI
unikaliśmy być może odpowiedzialności za dys- poddania się Jego woli i ufności w Jego dobroć. Wie-
kutowanie o różnicach między nami ze spokojem rzymy w tego samego Boga, Boga Jedynego, Boga
i jasnością. Jednocząc zawsze nasze serca i umysły Żyjącego, Boga, który stwarza świat i swoje stworze-
w poszukiwaniu pokoju, winniśmy także słuchać nia doprowadza do doskonałości. A więc moja myśl
uważnie głosu prawdy. Tym samym dialog nasz nie zwraca się do Boga i ku Niemu wznosi się moje serce;
zatrzyma się tylko na uznaniu wspólnego zespołu i o Nim samym pragnę do was przede wszystkim
wartości, ale będzie się posuwał naprzód aż do bada- mówić; o Nim, gdyż w Niego wierzymy, wy, muzuł-
nia jego ostatecznych podstaw. Nie mamy powodu, manie, i my, katolicy 15.
aby się lękać, prawda ukazuje nam bowiem zasadni-
czą więz
między światem a Bogiem. [& ] Klarownie wizję dialogu międzyreligijnego
A zatem, jak widzieliśmy, wyższy cel dialogu według Benedykta XVI zaprezentował w kwietniu
międzyreligijnego wymaga jasnego przedstawienia br. kard. Jean-Louis Tauran, obecny przewodni-
naszych własnych nauk religijnych 13. czący Papieskiej Rady ds. Dialogu Międzyreligijnego.
W stolicy Kenii, podczas konferencji na temat per-
Szczególnie jaskrawym przykładem papieskiej spektyw dialogu międzyreligijnego, hierarcha nawią-
 taktyki akcentowania różnic był wykład na uniwer- zał do tradycyjnego podziału form tego dialogu na
sytecie w Ratyzbonie, w którym Benedykt, podejmu- dialog życia, dialog współpracy, dialog teologiczny
jąc wątek islamski, skupił się na prezentacji i s t o t - i dialog duchowości:
n e j różnicy w chrześcijańskiej i islamskiej wizji
Boga. Powiedział:  dla uczonego muzułmańskiego Ten przedostatni (dialog teologiczny) jest często
Bóg jest absolutnie transcendentny. Jego wola nie odkładany na przyszłość. Za pontyfikatu papieża
jest związana z żadną z naszych kategorii, rów- Benedykta XVI ta przyszłość to dzisiaj.
nież nie z racjonalnością . W konsekwencji ludzkie Do niedawna dyskusje i praktyka w ramach
działanie wbrew rozumowi nie musi być sprzeczne dialogu międzyreligijnego koncentrowały się na
z naturą Boga. Przeciwnie w chrześcijaństwie: Bóg, wspólnych duchowych więziach, które łączą chrześci-
owszem, jest transcendentny, ale Jego wola istotnie jan z wyznawcami innych religii. Akcentując te więzi,
wiąże się z kategorią racjonalności, ludzkie działanie papieże Paweł VI i Jan Paweł II budowali mosty
sprzeczne z rozumem sprzeciwia się naturze Boga. zrozumienia między chrześcijaństwem a innymi
 Na początku był Logos, a Logos był Bogiem  mówi religiami. Dostrzegalnym kierunkiem, który obrał
nam ewangelista (Jan), natomiast  Logos oznacza Benedykt XVI, jest ten, by  bazujÄ…c na dziele swoich
zarazem rozum i słowo  rozum, który jest twórczy, poprzedników  poprowadzić Kościół do przekrocze-
14
ale może się udzielać właśnie jako rozum . nia tego mostu. Podczas gdy inni podkreślają wspólne
W tym kontekście do myślenia daje fakt, że elementy, które nas łączą, Benedykt XVI pragnie, by
Jan Paweł II niejednokrotnie podkreślał, iż  przy akcentować  za pomocą rozumu  odmienność
wszystkich różnicach w chrześcijańskiej i islam- wiary chrześcijańskiej. Razem z wyznawcami innych
skiej wizji Boga  chrześcijanie i muzułmanie wierzą religii kroczymy w poszukiwaniu prawdy. Winniśmy
w tego samego Boga. Przykładowo, w 1985 r., zwra- być przygotowani do zadawania trudnych pytań.
cając się do młodych muzułmanów w Casablance, Partnerzy w dialogu muszą być otwarci na rozmowę
mówił: o tych problemach, które nieczęsto porusza się przy
stole dialogu: religijna wolność, wolność sumienia,
My, chrześcijanie i muzułmanie, mamy wiele rzeczy wzajemność, nawrócenie, religijny ekstremizm itp. 16
wspólnych, jako wierzący i jako ludzie. [& ] Abra-
ham jest dla nas tym samym wzorem wiary w Boga,
13. Przekład za Katolicką Agencją Informacyjną, z drobnymi korektami własnymi.
14. Przekład za Katolicką Agencją Informacyjną, z drobnymi korektami własnymi.
15. Islam w dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawła II (1965-1996), zebrał i opracował E. Sakowicz, Warszawa 1997, s. 125.
16. J.-L. Tauran, It Must Respect Human Freedom and Dignity,  Zenit. The World Seen from Rome z 24 kwietnia 2008 r.,
http://www.zenit.org/article-22396?l=english (2 września 2008 r.).
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 6
Drzwi zostały otwarte | JÓZEF MAJEWSKI, ZBIGNIEW NOSOWSKI
Trudno o wyraz
niejszą deklarację zmiany  jako bardziej związane z rozumem (kulturą) niż
akcentów ze strony Watykanu. Skąd bierze się ta róż- z autentyczną wiarą (religią).
nica między obu papieżami? Wizja Benedykta bliska jest perspektywie doku-
mentu Kongregacji Nauki Wiary Dominus Iesus,
podpisanego w 2000 r. przez kard. Josepha Rat-
Inne religie: wiara czy wierzenia?
zingera. Innym religiom  według tego dokumentu,
Jan Paweł II, widząc wspólny fundament chrześci- opierającego się, co istotne, na tradycyjnej teorii
jaństwa i innych religii w obecności i działaniu we wypełnienia  nie przysługuje miano  wiary (łac.
wszystkich Ducha Świętego, patrzył na nie oczami fides, ang. faith), a jedynie  wierzenia (credulitas,
 teologicznymi i preferował szukanie tego co, łączy, belief ), bo są one  tworami naturalnymi, przyro-
zarówno na drodze teologicznej, czyli teoretycznie, dzonymi, dziełem mądrości czysto ludzkiej. Czytamy
jak i praktycznie, m. in. poprzez spotkania modli- w tym tekście:
tewne. Tymczasem trzeba zgodzić się z amerykań-
skim teologiem Christopherem Grossem, że obecny Wiara jest darem łaski [& ]. Posłuszeństwo wiary
papież idzie inną drogą: zakłada przyjęcie prawdy Chrystusowego objawienia,
potwierdzonej przez Boga, który jest samą Prawdą
Benedykt XVI opowiada się za tym, by wspólnej pod- [& ]. Wiara jako  dar Boży i  cnota nadprzyrodzona
stawy dla dialogu szukać nie w doktrynie [teologii], wlana przez Niego zakłada więc podwójne przylgnię-
ale w mocnej koncepcji rozumu. Odwołując się do cie: do Boga, który objawia, i do prawdy przez Niego
klasycznego pojęcia rozumu, ludzki rozum pojmuje objawionej ze względu na zaufanie, jakim obdarza
jako uczestniczący w rozumie boskim [& ]. Zgodnie się osobę, która ją ogłasza. [& ]
z tym, istnieją pewne moralne zasady prawa natural- Dlatego należy zawsze stanowczo zachowy-
nego, dające się poznać przez rozum, a tym samym wać rozróżnienie pomiędzy wiarą teologalną a wie-
są do przyjęcia przez wszystkich ludzi. Jak stwierdził rzeniem w innych religiach. Podczas gdy wiara jest
Benedykt XVI w orędziu na Światowy Dzień Pokoju przyjęciem przez łaskę prawdy objawionej, która
2007 r.:  Uznanie i poszanowanie prawa natural-  pozwala wniknąć do wnętrza tajemnicy i pomaga
nego stanowi zatem również dziś wielką podstawę ją poprawnie zrozumieć , wierzenie w innych reli-
dla dialogu między wyznawcami różnych religii, jak giach to ów ogół doświadczeń i przemyśleń, stano-
też dialogu wierzących z niewierzącymi (pkt. 3) 17. wiących skarbnicę ludzkiej mądrości i religijności,
które człowiek poszukujący prawdy wypracował
Innymi słowy: chrześcijaństwo od innych reli- i zastosował, aby wyrazić swoje odniesienie do rze-
gii t e o l o g i c z n i e dzieli tak wiele, że owocny dia- czywistości boskiej i do Absolutu. W aktualnej deba-
log z nimi jako głównego narzędzia potrzebuje nie cie nie zawsze takie rozróżnienie jest zachowywane
tyle teologii (wiara i rozum), ile rozumu, wspólnego i dlatego często utożsamia się wiarę teologalną, która
poszukiwania prawdy i porozumienia na płaszczyz
- jest przyjęciem prawdy objawionej przez Boga Trój-
nie rozumowej czy na fundamencie kulturowo-etycz- jedynego, z wierzeniem w innych religiach, które jest
nym, a nie czysto religijnym. Dopiero w tej per- doświadczeniem religijnym poszukującym dopiero
spektywie można dostrzec głębsze znaczenie decyzji absolutnej prawdy i nie wyrażającym jeszcze przyję-
Benedykta XVI, by PapieskÄ… RadÄ™ ds. Dialogu MiÄ™- cia objawiajÄ…cego siÄ™ Boga (nr 7).
dzyreligijnego włączyć (podporządkować) do Papie-
skiej Rady ds. Kultury. Dla obecnego papieża dialog Innymi słowy: inne tradycje religijne  z wyjąt-
międzyreligijny wydaje się domeną bardziej kultu- kiem, rzecz jasna, judaizmu  nie są, jak chrześcijań-
rową (rozumową) niż czysto religijną (teologiczną). stwo, odpowiedzią na Boże objawienie. Tym samym
Jan Paweł II widział inne religie jako bardziej zwią- pełnia prawdy znajduje się tylko po stronie chrześci-
zane z autentyczną wiarą (religią) niż z rozumem jaństwa, a konkretnie Kościoła katolickiego. Inni co
(kulturą), tymczasem Benedykt XVI odwrotnie najwyżej mogą być na nią otwarci, a obowiązkiem
17. Ch. Gross, Beyond Tolerance, art. cyt.
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 7
Drzwi zostały otwarte | JÓZEF MAJEWSKI, ZBIGNIEW NOSOWSKI
Kościoła, zgodnie z teorią wypełnienia, jest  wycho- niechrześcijańskich, jest dziełem Ducha Świętego.
dzić naprzeciw ich pragnieniu, aby im ją [prawdę] 22 grudnia 1986 r. w przemówieniu do Kurii rzym-
zanieść (nr 22). skiej, wyjaśniając sens modlitwy w Asyżu, mówił
Dominus Iesus, nie bez pewnych wewnętrz- o tym:  każdą autentyczną modlitwę wzbudza Duch
nych napięć, wpisuje się w ten nurt interpretacji Święty, tajemniczo obecny w sercu każdego czło-
18
nauczania II Soboru Watykańskiego, który wyraz
nie wieka . Słowa te powtórzył cztery lata póz
niej
doszedł do głosu w encyklice Evangelii nuntiandi w encyklice Redemptoris missio (1990), która jest
Pawła VI, sztywno trzymającej się teorii wypełnie- chyba pierwszym dokumentem Kościoła, mówiącym
nia: tylko chrześcijaństwo (i judaizm) jest religią o działaniu Ducha Świętego w innych religiach j a k o
nadprzyrodzoną, inne religie są zaś wyrazem jedy- t a k i c h . Wcześniej dopuszczano myśl, że działa
nie ludzkich tęsknot do Boga. Jako takie mają one On w członkach innych religii, tyle że nie dzięki,
charakter  naturalny i nie są w stanie osiągnąć lecz wbrew tym religiom. W encyklice czytamy zaś:
transcendencji. Jeśli więc członkowie innych religii  Obecność i działanie Ducha nie dotyczą tylko jed-
osiągają zbawienie, to dokonuje się to nie przez ich nostek, ale społeczeństwa i historii, narodów, kultur,
własne religie, ale pomimo nich. Można szanować r e l i g i i  (nr 28; podkr. nasze  J. M. i Z.N.).
te religie za ludzkie dobro, jakie w nich jest, ale dia- Dalej papież wyjaśniał, jakby przewidując moż-
log z nimi  na poziomie teologicznym, zakładają- liwe polemiki:
cym osiągnięcie tego, co nadprzyrodzone  niewiele
może dać jedynej prawdziwej religii, jaką jest chrze- Jest to ten sam Duch, który działał we wcieleniu,
ścijaństwo. Gdyby przyjąć  tak zdaje się biec rozu- w życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa i działa
mowanie autorów Dominus Iesus  że inne religie w Kościele. Nie jest zatem alternatywny względem
są  wiarą , czyli odpowiedzią na łaskawe i zbawcze Chrystusa ani też nie wypełnia swego rodzaju próżni,
objawienie się Boga, to mogłoby to jedynie oznaczać, jaka według pewnych hipotez miałaby istnieć pomię-
że wielość religii na świecie istnieje nie tylko de facto dzy Chrystusem a Logosem. Gdy Duch Święty działa
(bo tak się w historii złożyło), ale również  i przede w sercach ludzi i w dziejach narodów, w kulturach
wszystkim  de iure, z woli Boga, co jednak jest nie i w religiach, podejmuje On zadanie przygotowania
do przyjęcia. do Ewangelii i nie może nie mieć odniesienia do
W nauczaniu Jana Pawła II bez trudu znaj- Chrystusa, Słowa, które stało się ciałem za sprawą
dziemy wypowiedzi o naturalnej czy przyrodzonej Ducha, aby On,  Człowiek doskonały, zbawił wszyst-
naturze innych religii, w przeciwieństwie do nadna- kich i wszystko w sobie złączył (nr 29).
turalnej czy nadprzyrodzonej natury chrześcijaństwa.
Papież wraca do poglądu Pawła VI np. w adhorta- Podczas audiencji generalnej 9 września 1998 r.
cji Tertio millennio adveniente z 1994 r. (por. nr 6).  w przemówieniu opublikowanym póz
niej pod tytu-
Ale nauczanie Jana Pawła II nie jest wolne od pew- łem Duch Boży a  ziarna prawdy obecne w reli-
nych niejednoznaczności i napięć czy dialektycznego giach niechrześcijańskich  papież cytował swoje
rozwoju. Momentami szedł on dalej, przekraczał słowa z encykliki Redemptoris missio, wskazując na
tradycyjne stanowisko  dopuszczał możliwość, że obecność w innych religiach Ducha Świętego i pozy-
inne religie są w jakimś sensie ludzką o d p o w i e - tywne w nich zbawcze elementy. Mimo powtórzenia
d z i ą n a B o ż e o b j a w i e n i e , a tym samym, że warto przytoczyć te słowa:
posiadajÄ… przynajmniej elementy autentycznej wiary.
Wydaje się, że właśnie dlatego papież Wojtyła zdecy- Duch Święty obecny jest w innych religiach nie
dował się na bezprecedensowe modlitewne między- tylko poprzez autentyczne formy modlitwy.  Obec-
religijne spotkanie w Asyżu, i to wbrew silnym opo- ność i działanie Ducha  jak napisałem w encyklice
rom w Kurii rzymskiej, w tym kard. Ratzingera. Redemptoris missio  nie dotyczÄ… tylko jednostek,
Można powiedzieć, że Jan Paweł II zakła- ale społeczeństwa i historii, narodów, kultur, reli-
dał, iż autentyczna modlitwa, także w religiach gii . Na ogół  poprzez praktykowanie tego, co dobre
18. Jan Paweł II, Przemówienie do Kardynałów i Kurii rzymskiej, dz. cyt.
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 8
Drzwi zostały otwarte | JÓZEF MAJEWSKI, ZBIGNIEW NOSOWSKI
w i c h w ł a s n y c h t r a d y c j a c h r e l i g i j n y c h Benedykt XVI, jak dotąd, nie poszedł tak daleko.
i postępując zgodnie z głosem sumienia, członkowie W swoim nauczaniu podkreśla raczej drugi aspekt
innych religii o d p o w i a d a j ą p o z y t y w n i e n a dialogu międzyreligijnego, jakim jest niemożność
B o ż e w e z w a n i e i dostępują zbawienia w Jezu- porozumienia w kwestiach dla każdej religii naj-
sie Chrystusie, nawet jeżeli nie uznają Go za swego ważniejszych. W stanowisku jego poprzednika ten
Zbawiciela (por. Ad gentes, 3, 9, 11) [podkr. nasze aspekt nie był jednak pomijany. Nawet w dokumen-
 J.M. i Z.N.] 19. cie Dialog i przepowiadanie  zawierajÄ…cym rewo-
lucyjne, jak powyżej widać, stwierdzenia  czytamy
Ostatni zaznaczony cytat w powyższej wypo- równocześnie:
wiedzi  jak się zdaje, ostrożnie uznający, że wiara
w innych religiach jest odpowiedzią na inicjatywę Stwierdzenie, że inne tradycje religijne zawierają
(Å‚askÄ™) samego Boga  pochodzi z dokumentu Papie-  elementy Å‚aski , nie oznacza, jakoby wszystko w nich
skiej Rady ds. Dialogu Międzyreligijnego i Kongrega- było owocem łaski. [& ] Otwarte i pozytywne zbli-
cji Ewangelizacji Narodów Dialog i przepowiadanie: żenie do innych tradycji religijnych nie upoważnia
refleksje i wskazówki na temat dialogu między- do zamykania oczu na przeciwieństwa, które mogą
religijnego 20 (1991 r.). Zacytowany passus  pisał zachodzić między tymi tradycjami a objawieniem
Jacques Dupuis  chrześcijańskim. Gdzie jest to konieczne, należy
uznać niezgodność pomiędzy pewnymi zasadniczymi
przekracza wszystko, co wcześniej zostało powie- elementami religii chrześcijańskiej i pewnymi aspek-
dziane [o innych religiach] w dokumentach kościel- tami tych tradycji (nr 31).
nych. [& ] Niewątpliwie jest to stwierdzenie ostrożne
[& ]. Niemniej jednak wydaje się, że drzwi zostały
Magisterium w rozwoju
tutaj, po raz pierwszy, lękliwie otwarte w celu
uznania przez autorytet Kościoła  uczestniczącego W książce Chrześcijaństwo i religie Jacques Dupuis
pośrednictwa religijnych tradycji w zbawieniu ich kończy prezentację nauczania posoborowego Magi-
wyznawców. Dzięki temu stwierdzeniu wydaje się, że sterium Kościoła na pontyfikacie Jana Pawła II, ale
ostatecznie odchodzimy od  teorii wypełnienia do jego ostateczny wniosek nic nie traci na aktualności,
uznania aktywnej obecności tajemnicy Jezusa Chry- gdy uwzględnimy także pontyfikat Benedykta XVI:
stusa w samych tych tradycjach 21.
Nasza panorama [& ] pokazała, że doktryna Kościoła
Trzeba dodać, że rozumowanie Dupuis odnosi nie jest monolityczna, ani, by tak powiedzieć, z jed-
się do dokumentu Kongregacji Ewangelizacji Naro- nego kawałka. W poszczególnych dokumentach
dów i Papieskiej Rady ds. Dialogu Międzyreligijnego, można odnalez
ć różne subtelności semantyczne,
nie musi więc odzwierciedlać stanowiska samego a nawet wykluczające się wzajemnie perspektywy.
Jana Pawła II, nawet jeśli dokument ten powstał za W najnowszym Magisterium odnajdujemy chwile
jego pontyfikatu. Jednakże fakt, że papież z apro- wzniosłe, ale i momenty słabości, dwuznaczności
batą cytuje  rewolucyjny fragment dokumentu i wahania. Błędem byłoby więc utrzymywanie, że ist-
Dialog i przepowiadanie, daje do myślenia. W każ- nieje tylko jedna perspektywa teologiczna najnow-
dym razie wydaje się, że Jan Paweł II przynajmniej szego Magisterium w stosunku do [innych] religii.
dopuszczał możliwość autentycznej wiary ( fides ) po Należy natomiast uznać, że są różne postawy, które
stronie innych tradycji religijnych  podkreślmy: nie pozostawiają otwarte drzwi dla dalszego zróżnicowa-
pomimo tych tradycji, ale dzięki nim. nego rozwoju 22.
19. Jan Paweł II, Duch Boży a  ziarna prawdy obecne w religiach niechrześcijańskich, przemówienie podczas audiencji generalnej
9 września 1998 r., tekst według  L Osservatore Romano , dostępny także:
http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/audiencje/ag_09091998.html.
20. Polski przekład, dokonany przez J. J. Pawlika SVD, w:  Nurt SVD 3 (1993) s. 75-106. Ważny tekst o tym dokumencie opublikował
ks. Alfons Skowronek: Misja, dialog  polskie tematy tabu?, WI
y
1992 nr 10.
21. J. Dupuis, Chrześcijaństwo i religie, dz. cyt., s. 114-115.
22. Tamże, s. 115.
Analizy Laboratorium WI
ZI 1/2008 | 9
Drzwi zostały otwarte | JÓZEF MAJEWSKI, ZBIGNIEW NOSOWSKI
Na przełomie drugiego i trzeciego tysiąc- W gestach i symbolach Jana Pawła II wobec innych
lecia Jan Paweł II zrobił dla dialogu międzyreligij- religii kryją się teologiczne intuicje, które nawet
nego więcej niż jakikolwiek inny przywódca religijny. jeśli formułowane są ostrożnie i niejasno, stanowią
Wielkość dokonań papieża każe przyjąć, że jego milowe kroki w nauczaniu współczesnego Kościoła.
myśl nie była tylko  by przywołać pytania zadane Benedykt XVI, owszem, stara się nieco odwrócić kie-
na początku artykułu  owocem jagiellońskiego runek tego marszu, ale co by nie mówić  powtórzmy
otwarcia, słowiańskiego zapału czy (skądinąd bardzo za Dupuis   drzwi zostały już otwarte .
wyraz
nej) aktorskiej wrażliwości na gesty i symbole.
Józef Majewski  ur. 1960, teolog i medioznawca, doktor habilitowany teologii. Profesor Uniwersytetu Gdańskiego,
kierownik Zakładu Komunikacji Kulturowej i Aksjologii Dziennikarstwa UG, wykładowca Wyższej Szkoły Zarządza-
nia w Gdańsku. Redaktor WI
ZI od roku 1998, publicysta, stały współpracownik  Tygodnika Powszechnego . Autor,
współautor lub redaktor 20 książek (m.in. Dogmatyka, Spór o rozumienie Kościoła, Teologia na rozdrożach) oraz
ponad 700 artykułów naukowych, popularnonaukowych, publicystycznych i dziennikarskich. Członek Rady Nauko-
wej Laboratorium WI
ZI. Żonaty, dwoje dzieci. Mieszka w Gdańsku.
Zbigniew Nosowski  ur. 1961, publicysta. Studiował socjologię i teologię. Od 1989 redaktor miesięcznika  WIEy
 ,
od 2001  redaktor naczelny. Dyrektor programowy Laboratorium WI
ZI. Autor książek Parami do nieba. Małżeń-
ska droga świętości, Szare a piękne. Rekolekcje o codzienności, współautor Zapatrzenie. Rozmowy ze Stefanem
Swieżawskim i Dzieci Soboru zadają pytania oraz wielu prac zbiorowych. W latach 2001 i 2005 był świeckim
audytorem Synodu Biskupów w Watykanie. W latach 2002-2008 konsultor Papieskiej Rady ds. Świeckich. Od 2007
współprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów. Żonaty, ma dwie córki. Mieszka w Otwocku.
Analizy Laboratorium WI
ZI to kompetentna, rzetelna i rzeczowa prezentacja kluczowych problemów społecz-
nych, kulturowych i religijnych. Główne obszary naszego zainteresowania to społeczeństwo polskie, kultura współ-
czesna, Kościół katolicki oraz dialog ekumeniczny i międzyreligijny.
Laboratorium WI
ZI to chrześcijański think tank  interdyscyplinarny ośrodek analityczno-badawczy. W skład
Zespołu Laboratorium wchodzi ponad 40 osób: naukowcy, eksperci, analitycy, twórcy oraz publicyści średniego
i młodego pokolenia, związani ze środowiskiem miesięcznika WI
y
.
Analizy Laboratorium WI
ZI są udostępniane bezpłatnie na stronie internetowej www.laboratorium.wiez.pl jako
pliki pdf.
Dostępne jest tam również archiwum analiz, raporty Laboratorium WI
ZI, czytelnia z obszernym zestawem tekstów
członków Zespołu i artykułów z archiwum miesięcznika WI
y
, komentarze i blogi członków Zespołu oraz bieżące
informacje o wydarzeniach przygotowywanych przez Laboratorium WI
ZI.
Informacje o opublikowaniu kolejnej Analizy rozsyłamy pocztą elektroniczną w ramach biuletynu o nowościach
WI
ZI (można go zamówić pod adresem: [e-mail]).
Cytowanie Analiz jest możliwe z podaniem z
ródła, na ogólnie przyjętych zasadach. Na przedruk i zamieszczanie
Analiz na innych stronach internetowych należy uzyskać zgodę Laboratorium WI
ZI.
Opinie prezentowane w Analizach Laboratorium WI
ZI wyrażają przekonania autorów, a nie instytucji, z którymi
sÄ… oni zwiÄ…zani.
Redaktor odpowiedzialny: Zbigniew Nosowski
Projekt graficzny: Rafał Szczawiński
© Towarzystwo  WI
y

Laboratorium WI
ZI, Instytut Analiz Społecznych i Dialogu
ul. Trębacka 3
00-074 Warszawa
Kontakt:
Ewa Karabin, sekretarz Laboratorium WI
ZI
tel. [phone]
e-mail: [e-mail]
www.laboratorium.wiez.pl
Partner strategiczny
www.renovabis.de