KILKA PRZYKŁADÓW



UWAGA! Wspólny dla tych wszystkich
przykładów jest mechanizm:



1. Obserwujemy pewne zjawiska



Terminy obserwacyjne



2. Postulujemy istnienie pewnych obiektów
(bytów, cech etc), aby wyjaśnić te zjawiska



Terminy teoretyczne



PYT. 1. Kiedy jest to metodologicznie
owocne?



PYT. 2. Jaka jest filozoficzna interpretacja
tego zabiegu?

1. KILKA PRZYKŁADÓW



1. Rzeczy spadają, po niebie ruszają się

jasne punkciki.



 Pojęcie pola grawitacyjnego w

wygodny i ekonomiczny sposób pozwala
opisywać obserwowalne dane.



2. Ebonitowa pałeczka pocierana o futro

przyciąga kawałki papieru.



 Postuluje się istnienie ładunków i sił

elektrycznych.

2. PRZYKŁADY c.d.



3. Jeden kawałek metalu przyciąga drugi.



 Postuluje się istnienie sił

magnetycznych.



4. Spalaniu przedmiotów towarzyszy
wydzielanie się ciepła.



 Postuluje istnienie cieplika (flogistonu,

fluidu cieplnego) – jako specjalnej substancji,
która tkwi w palnych przedmiotach, i przy
paleniu się wydziela ciepło

3. PRZYKŁADY c.d.



5. Postawiono hipotezę, że światło to fale (XIX
w).



Fale muszą się w czymś rozchodzić.



 Postawiono hipotezę istnienia odpowiedniego

ośrodka, tzw. eteru kosmicznego (obaloną w
doświadczeniu Michelsona-Morley’a, 1887).



6. Dalton: substancje chemiczne łączą się ze
sobą w pewnych stałych proporcjach



 Hipoteza: wszystkie substancje składają się z

atomów (wyjaśnia prawa stechiometryczne).

4. PRZYKŁADY c.d.



7. Na kliszy pozostaje ślad określonego typu.



 Stawia hipotezę, że istnieją elektrony –

cząstki, które pozostawiają właśnie takie
ślady na kliszy.

 



8. Mendel: badania nad grochem siewnym
(XIX w.)



 istnieją pewne czynniki dziedziczne

(swoiste nośniki informacji o danym
osobniku), zwane dziś genami

5. PRZYKŁADY c.d.



9. Freud: obserwacje zachowań pacjentów



 hipoteza: rządzą nimi id, ego, superego

(to ma wyjaśniać obserwowalne
zachowania pacjentów).



10. Paleontolog: znajduje przedmiot, który

wygląda jak kość



 Stawia hipotezę, że faktycznie jest to

kość jakiegoś stwora – dinozaura.

6. PRZYKŁADY c.d.



11. Wielokrotne stosowanie autosugestii

prowadzi do obserwowalnych zmian w
naszym zachowaniu.



 Postulujemy istnienie pewnego

mechanizmu regulacyjnego, które możemy
nazwać np. obrazem samego siebie.



12. Widzimy tylko zachowania ludzi



 aby wyjaśnić te zachowania, odwołujemy

się do pojęcia psychiki.

7. PRZYKŁADY c.d.



13. Gliniane skorupki zagrzebane w ziemi.



 Hipoteza: są to pozostałości

starożytnych cywilizacji.



14. Do naszych receptorów docierają

pewne dane sensoryczne.



 Hipoteza: aby je wyjaśnić w spójny

sposób, postulujemy istnienie realnego
świata.



KONIEC PRZYKŁADÓW

METODOLOGIA A FILOZOFIA



Dwie grupy problemów:

1.

Kiedy teoria naukowa jest wygodnym
instrumentem opisu?

1.

Ekonomia opisu

2.

Wartość predykcyjna

3.

Zgodność z danymi doświadczalnymi

2.

Kiedy teoria naukowa stanowi prawdziwy
opis rzeczywistości?

1.

Czy świat jest taki jak mówi fizyka?

2.

Czy człowiek jest taki, jak mówi psychologia?

TERMINY OBSERWACYJNE A
TEORETYCZNE 1



Obserwujemy pewne zjawiska, cechy,
zdarzenia



Wprowadzamy terminy obserwacyjne



Zdają sprawę z bezpośredniej obserwacji (co
to znaczy...?)



Często definiowany ostensywnie



Okrągły, łamliwy, kruchy,



pali się błękitnym płomieniem,



spada na ziemię,



odkształca się,



gryzie przechodniów, nie reaguje na bodźce etc

TERMINY OBSERWACYJNE A
TEORETYCZNE 2



Poszukujemy wyjaśnień, ukrytych

mechanizmów



Wprowadzamy terminy teoretyczne



Grawitacja



Utlenianie



Agresja



depresja



PYTANIE PODSTAWOWE: jaki jest status

terminów teoretycznych?

PRZYPOMNIENIE



OPERACJONALIZACJA - zdefiniowanie

kryteriów użycia pewnego terminu
teoretycznego.



Wprowadzenie terminu teoretycznego

zdefiniowanego w języku procedur
pomiarowych.



PYTANIE: czy za tymi procedurami „jest

coś naprawdę” czy są to tylko procedury?



PYTANIE: czy można odróżnić „prawdziwy”

termin teoretyczny od sztucznego?

PRZYKŁAD (niemądry?)







-univ to cecha mierzona w następujący

sposób:

1.

Mierzymy czas w pływaniu na 50 m (P).

2.

Przeprowadzamy test na inteligencję (IQ).

3.

Mierzymy obwód bicepsa (B).

4.

Sprawdzamy, ilu filozofów greckich zna
dana osoba (F)

.

5





- univ = (P

IQ

)(B

2

+F)

PRZYKŁAD (niemądry?) – c.d.



W oczywisty sposób współczynnik 



- univ

to bzdura.



Ale gdyby się okazało, że istnieje silna
korelacja między 



- univ a sukcesem

zawodowym?



Czy uznalibyśmy, że 



- univ mierzy pewną

realną cechę człowieka, która odzwierciedla
potencjalne możliwości osiągnięcia sukcesu?



PYTANIE OGÓLNE: jak rozpoznać, że dane
pojęcie jest realne, a jak, że jest
wydumane?

REALIZM A
INSTRUMENTALIZM



Czy terminy teoretyczne:



odnoszą się do istniejących składników
rzeczywistości, czy też



stanowią jedynie terminy pomocnicze?



Jaki jest status poznawczy teorii
naukowych?



Czy stanowią



opis rzeczywistości obiektywnie istniejącej,

niezależnej od świadomości poznających
podmiotów?



wygodny instrument porządkowania danych?

REALIZM A
INSTRUMENTALIZM



Realizm teoretyczny – terminy

teoretyczne odnoszą się do rzeczywistości,
tj. mają desygnaty.

 



Instrumentalizm – terminy teoretyczne

nie mają desygnatów, nie odnoszą się do
rzeczywistości.

KRYTERIA ISTNIENIA w/g
REALISTY:



obserwacyjne kryterium istnienia: za

istniejące uznajemy przedmioty, które
możemy zaobserwować



eksplanacyjne kryterium istnienia:

uznajemy istnienie przedmiotu, którego nie
możemy zaobserwować, ale którego
założenie pozwala nam na wyjaśnienie
zjawisk nie dających się wyjaśnić w inny
sposób.

EKSPLANACYJNE KRYTERIUM
ISTNIENIA:



Schemat:

1.

obserwujemy zjawisko Z, nie umiemy go
wytłumaczyć

2.

Konstatujemy: gdyby istniał przedmiot
nieobserwowalny P odpowiedniego typu, to
można byłoby wyjaśnić to zjawisko

3.

na mocy eksplanacyjnego kryterium
istnienia uznajemy, że istnieje przedmiot P

UWAGA: nieświadomie robimy to codziennie

PRZYKŁAD



Pole grawitacyjnie



nie daje się bezpośrednio zaobserwować



można postulować jego istnienie, aby

wyjaśnić pewne bezpośrednio
obserwowalne zjawiska (ruch planet,
spadanie ciał, etc.).

SCHEMAT ARGUMENTACJI

1.

Obserwujemy pewne zjawiska

2.

Nie możemy ich wyjaśnić w terminach czysto
obserwacyjnych.

3.

Wprowadzamy pojęcie pola grawitacyjnego
(wraz z postulatami opisującymi zachowanie
tego pola, w szczególności jak oddziałuje na
przedmioty obserwowalne)

4.

Dzięki temu możemy wyjaśnić
niewyjaśnialne uprzednio zjawiska.

5.

Konkludujemy, że zasadne jest uznanie
istnienia pola grawitacyjnego.

SCHEMAT 2

1.

Obserwujemy pewną propagację cech w
kolejnych populacjach groszku

2.

Nie wiemy, dlaczego tak jest

3.

Wprowadzamy pojęcie nośnika
informacji wraz z postulatami
opisującymi działanie owego nośnika

4.

Dzięki temu umiemy wyjaśnić
obserwowany mechanizm

5.

Konkludujemy, że zasadne jest uznanie
istnienia tych nośników informacji

SCHEMAT 3 (naiwny...)



Nie wiemy, jak jest zbudowany człowiek w

środku...

1.

Zauważamy, że w trakcie szybkiego biegu
coś nam mocno stuka w klatce piersiowej, a
potem przestaje

2.

Nie umiemy tego wyjaśnić

3.

Jedyny sposób na wyjaśnienie tego to
wprowadzenie pojęcia pompy siły
witalnej

4.

....

REALIZM/INSTRUMENTALIZM A
PROBLEM PRAWDY 1



DWA WAŻNE UJĘCIA PROBLEMU PRAWDY:



Klasyczna koncepcja prawdy: prawda to

zgodność zdania z rzeczywistością



Koherencyjna koncepcja prawdy:

prawda to zgodność zdania z całym
systemem zdań (uprzednio przyjętych)

REALIZM A PROBLEM PRAWDY



Realizm teoretyczny - bliski klasycznej

koncepcji prawdy:



zdania teorii naukowej dotyczą

rzeczywistości obiektywnej



ich prawdziwość wyraża się tym, że są

zgodne z rzeczywistością



Terminy teoretyczne odnoszą się do

obiektów nieobserwowalnych, lecz
obiektywnie istniejących



(np. geny, elektrony, kwarki, psychika...)

INSTRUMENTALIZM A PROBLEM
PRAWDY



odrzuca klasyczną koncepcję prawdy w

odniesieniu do zdań teorii naukowych.



Zdania teoretyczne („natężenie pola

grawitacyjnego wynosi p”, „osoba O ma
ogromny kompleks niższości”) nie odnoszą
się do obiektywnej rzeczywistości.



O ich prawdziwości można mówić jedynie w

sensie pośrednim – są spójne z danymi
empirycznymi.

INSTRUMENTALIZM A PROBLEM
PRAWDY 2



zadaniem teorii naukowej jest

1.

uporządkowanie danych obserwacji,

2.

opisanie związków między nimi

3.

stworzenie narzędzia do dokonywania
przewidywań.



Teorie naukowe są de facto użytecznymi

fikcjami



Bliższe koherencyjnej teorii prawdy

INSTRUMENTALIZM A PROBLEM
PRAWDY 3



UWAGA: możliwe są stanowiska pośrednie:



Instrumentalizm może dotyczyć tylko

pewnego fragmentu teorii naukowej.



Niektóre terminy teoretyczne odnoszą się

do rzeczywistości, inne są czysto
pomocnicze



PYTANIE DO PUBLICZNOŚCI: jaki jest status

terminów psychologicznych

PROBLEM DEFINICJI
OPERACYJNYCH



Czy terminy zdefiniowane operacyjnie:



Mają obiektywny charakter i odniesienia?



Są jedynie wygodnymi skrótami?

PRZYKŁADY TERMINÓW O
PROBLEMATYCZNYM (?) STATUSIE



inteligencja



kreatywność



poziom konserwatyzmu grupy



skłonność do zapadania na chorobę X



postawa rasistowska



podwyższone ryzyko miażdżycy



język nienawiści



wewnętrzna motywacja



samoocena

INDUKCJONIZM I FALSYFIKACJONIZM



Naiwny pogląd dotyczący nauki:

1.

teorie są wyprowadzane z danych
doświadczenia

2.

wiedza naukowa jest obiektywna i
niezawodna

3.

doświadczenia potwierdzają prawa
naukowe



Próbą uchwycenia tych intuicji jest naiwny

indukcjonizm

NAIWNY INDUKCJONIZM

1.

Nauka wychodzi od obserwacji

2.

Na podstawie obserwacji drogą indukcji
formułowane są prawa uniwersalne.

3.

Podstawą nauki jest zasada indukcji



W nauce obecny jest też element dedukcyjny:



prawa i teorie + warunki początkowe i
brzegowe  przewidywania i wyjaśniania



np.: ze znajomości praw dynamiki Newtona +
znajomości położeń i pędów cząstek można
przewidzieć ewolucję układu mechanicznego

PIERWSZA TRUDNOŚĆ



W nauce występują zdania ogólne



Jak ze skończonej klasy zdań
obserwacyjnych wywnioskować zdanie o
charakterze ogólnym?



ODPOWIEDŹ INDUKCJONISTY: w określonych
warunkach wolno posłużyć się zasadą
indukcji aby sformułować prawa ogólne.



ZASADA INDUKCJI (roboczo): mając dużo
danych doświadczalnych można na ich
podstawie sformułować prawo ogólne

WARUNKI STOSOWALNOŚCI
ZASADY INDUKCJI

1.

duża ilość zdań obserwacyjnych

2.

różnorodność warunków obserwacji

3.

brak obserwacji przeczących
formułowanemu prawu ogólnemu



TRUDNOŚCI: później...

INDUKCJONIZM MILLA



 PYTANIE:

jakie

są

związki

między

świadectwami empirycznymi a wnioskami?



 PODSTAWOWA METODA: indukcja:



badania naukowe polegają na indukcyjnej

generalizacji

rezultatów

obserwacji

(kontekst odkrycia)



teoria naukowa jest uzasadniona tylko, gdy

wnioskowania są zgodne ze schematami
indukcyjnymi (kontekst uzasadnienia)



Szereg kanonów

KILKA KANONÓW MILLA



METODA ZGODNOŚCI



A

BEF

a

be



A

CD

a

cd



A

BCE

a

fg

 



WNIOSEK (HIPOTEZA): A jest przyczyną a



METODA RÓŻNICY



ABC

a



BC

-



A jest przyczyną (częścią przyczyny) a