Środowiskowe i

Środowiskowe i

genetyczne

genetyczne

uwarunkowania

uwarunkowania

nowotworów

nowotworów

Andrzej Deptała

Andrzej Deptała

Zakład Profilaktyki Zagrożeń

Zakład Profilaktyki Zagrożeń

Środowiskowych

Środowiskowych

Wydział Nauki o Zdrowiu

Wydział Nauki o Zdrowiu

Akademia Medyczna w Warszawie

Akademia Medyczna w Warszawie

To i owo o nowotworze

To i owo o nowotworze

Problemy z nowotworami

Problemy z nowotworami

w Polsce

w Polsce



Na przestrzeni ostatnich 40 lat liczba nowotworów

złośliwych w Polsce podwoiła się.



W 2002 r. w Polsce zarejestrowano

115214

nowych

zachorowań na nowotwory złośliwe (szacunkowe

dane – około 134000).



W 2002 r. w Polsce zgłoszono

87735

nowych

zgonów na nowotwory złośliwe (szacunkowe dane

– około 99700).



Nowotwory złośliwe są

DRUGĄ

przyczyną zgonów

Polaków i Polek (20-64 –

1. miejsce

), i w 2002 r.

zmarło na te choroby odpowiednio

> 25%

i

> 22%

.

Co to jest nowotwór?

Co to jest nowotwór?



Twór składający się z
patologicznych komórek



Powstały w wyniku wielostopniowej
przemiany zwanej onkogenezą



Morfologicznie ma strukturę
zbliżoną do tkanki prawidłowej, z
której się wywodzi

Biologia nowotworu

Biologia nowotworu



Nowotwór to choroba genetyczna, u

której podłoża leżą mutacje genów i

zmiany epigenetyczne



Komórka nowotworowa jest niezależna

od homeostazy ustrojowej i wykazuje:



Niekontrolowany wzrost i rozmnażanie



Zahamowanie obumierania



Nieprawidłowe różnicowanie i dojrzewanie

Etapy onkogenezy

Etapy onkogenezy

1.

Powstanie

komórki macierzystej nowotworu

– przemiana

pojedynczej komórki prawidłowej w nowotworową.

2.

Rozwój

klonu nowotworowego

– komórka macierzysta dzieląc

się tworzy zespół proliferujących komórek potomnych.

3.

Wytworzenie

guza

– klon nowotworowy się rozrasta i

„wymusza” zaopatrzenie w naczynia i tkankę podporową.

4.

Przerzutowanie

– guz nowotworowy nabywa zdolności do

dawania przerzutów.

5.

Wpływ ogólnoustrojowy

– guz pierwotny i/lub guzy

przerzutowe (wtórne) oddziałują na organizm uszkadzając

ważne dla życia narządy oraz powodując wyniszczenie

nowotworowe (kacheksja).

Rodzaje nowotworów

Rodzaje nowotworów

N A B Ł O N K O W E :

G r u c z o l a k ,

B r o d a w c z a k ,

T o r b i e la k , i tp .

N IE N A B Ł O N K O W E :

M i ę ś n i a k , T łu s z c z a k ,

W łó k n i a k , N a c z y n i a k ,

N e r w i a k , i tp .

Ł A G O D N E

N A B Ł O N K O W E :

R A K -

p ła s k o n a b ło n k o w y ,

g r u c z o ło w y , i tp .

N IE N A B Ł O N K O W E :

C z e r n i a k

M i ę s a k i

C h ło n i a k i/B i a ła c z k i

Z Ł O Ś L I W E

P O D Z I A Ł N O W O T W O R Ó W

Jakie są uwarunkowania

Jakie są uwarunkowania

dla rozwoju nowotworu?

dla rozwoju nowotworu?

Środowisko czy

Środowisko czy

dziedziczenie?

dziedziczenie?



Około 70%

nowotworów

złośliwych u ludzi jest

związanych ze

szkodliwymi

nawykami i

niezdrowym stylem

życia oraz z

wieloletnią ekspozycją

zawodową.



Szczyt zachorowań

przypada > 55 r.ż.



20-30% złośliwych

nowotworów u ludzi

ma udokumentowaną

predyspozycję

uwarunkowaną

genetycznie.



Są to tzw. nowotwory

dziedziczne.



Szczyt zachorowań

przypada < 45 r.ż.

Środowisko

Środowisko

Uwarunkowania

Uwarunkowania

środowiskowe

środowiskowe



Środowisko cywilizacyjne:



Czynniki związane ze stylem życia



Ekspozycja zawodowa



Czynniki jatrogenne



Środowisko przyrodnicze:



Czynniki biologiczne



Czynniki fizyczne

Środowisko cywilizacyjne

Środowisko cywilizacyjne

Styl życia

Styl życia



Palenie tytoniu



Nadużywanie alkoholu etylowego



Niewłaściwa dieta



Zachowania seksualne

Styl życia - palenie tytoniu

Styl życia - palenie tytoniu



W dymie tytoniowym zawartych jest ponad 40

różnych karcinogenów.



Ryzyko zachorowania na nowotwory

tytoniozależne, niezależnie od sposobu

inhalowania (papieros, cygaro czy fajka), jest

podobne.



Wprowadzenie na rynek papierosów o niskiej

(light) lub bardzo niskiej (ultralight) zawartości

ciał smołowatych nie zmniejszyło umieralności

z powodu nowotworów tytoniozależnych.

Styl życia - palenie tytoniu

Styl życia - palenie tytoniu

a rak płuca

a rak płuca

1

1

Palenie tytoniu jest „odpowiedzialne” za:



80% zgonów na raka płuca u mężczyzn



75% zgonów na raka płuca u kobiet



17% zachorowań na raka płuca u niepalących



28% zgonów z powodu wszystkich raków

35-letni mężczyzna palący 25 papierosów/d ma:



15% ryzyko zgonu na raka płuca przed 70 r.ż.



10% ryzyko zgonu na chorobę wieńcową



28% ryzyko zgonu na inne choroby tytoniozależne

Styl życia - palenie tytoniu

Styl życia - palenie tytoniu

a rak płuca

a rak płuca

2

2

Ilość

papierosów

dziennie

Ryzyko

rozwoju

raka płuca

Ryzyko po  16

latach

od zaprzestania

palenia

1-20

*10,3 x

*1,6 x

> 20

*21,2 x

*4,0 x

^20 przez 20

lat

^11,9 x

^10 przez 40

lat

^29,7 x

* Dane u kobiet; ryzyko w porównaniu do niepalących

^ Dane u mężczyzn; ryzyko w porównaniu do niepalących

Styl życia - inne

Styl życia - inne

nowotwory tytoniozależne

nowotwory tytoniozależne



Rak krtani



Rak jamy ustnej i gardła



Rak przełyku



Rak żołądka



Rak trzustki



Rak jelita grubego



Rak pęcherza moczowego



Rak nerki



Rak szyjki macicy



Ostra białaczka

Główny czynnik ryzyka

Dodatkowy
czynnik ryzyka

Styl życia - prewencja

Styl życia - prewencja

palenia tytoniu

palenia tytoniu



Badacze Narodowego Instytutu
Raka (NCI – National Cancer
Institute) USA obliczyli, że spadek
zużycia tytoniu o

15%

skutkuje u

dorosłych zmniejszeniem
umieralności na nowotwory aż o

16%

.

Styl życia - nadużywanie

Styl życia - nadużywanie

alkoholu

alkoholu

1

1



Alkohol etylowy nie jest sensu stricte

rakotwórczy, ale wykazuje działanie

synergistyczne z dymem tytoniowym oraz

innymi karcinogenami (np. zawartymi w

diecie).



Za szkodliwe dla zdrowia większość

badaczy uznaje picie etanolu w ilości

większej niż:



20 ml

czystego spirytusu/d lub

50 ml

wódki/d



250 ml

wina/d lub

500 ml

piwa/d.

Styl życia - nadużywanie

Styl życia - nadużywanie

alkoholu

alkoholu

2

2



Nadużywanie etanolu, a zwłaszcza

postaci wysokoprocentowych,

zwiększa ryzyko zachorowania na:



Raka jamy ustnej i gardła



Raka krtani



Raka przełyku



Raka piersi



Raka wątrobowokomórkowego

Styl życia - dieta:

Styl życia - dieta:

karcinogeny naturalne

karcinogeny naturalne



Naturalnie występujące pestycydy

[np.

kwas

kofeinowy

(jabłko, gruszka, śliwka, grejpfrut, marchew,

sałata, ziemniak, tymianek, bazylia, anyż, koper, itd.),

furokumaryny

(cytrusy, marchew, seler, pietruszka,

pasternak),

hydrazyny

(grzyby),

pyrolizydyna

(herbatki

ziołowe)]

nie sprzyjają powstawaniu nowotworów

złośliwych u ludzi.



Naturalnie występujące mukotoksyny (np.

aflatoksyna B1

lub

fumonisyna B1

) mogą

sprzyjać zachorowaniu na raka

wątrobowokomórkowego i ew. na raka przełyku

(Afryka, Chiny).

Styl życia - dieta:

Styl życia - dieta:

karcinogeny sztuczne

karcinogeny sztuczne



Główne karcinogeny diety, tzn.

heterocykliczne

aminy aromatyczne

,

policykliczne węglowodory

aromatyczne

,

akrylamid

,

N-nitrozoaminy

powstają w procesach przygotowywania

(

grilowanie, smażenie, pieczenie

) i/lub

przetwarzania (

wędzenie, peklowanie,

konserwowanie

) żywności, a zwłaszcza:



Mięsa (każdy rodzaj), wędlin i ryb



Warzyw (np. ziemniaki, ogórki, papryka)



Niektórych przypraw (chilli)



Niektórych gatunków piwa i whiskey

Styl życia – dieta:

Styl życia – dieta:

„pożywienie onkogenne”

„pożywienie onkogenne”



Dieta oparta o potrawy wędzone, peklowane,

konserwowane sprzyja zachorowaniom na

raka żołądka i raka przełyku.



Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce

(sposób

przygotowania pokarmu jest też ważny)

i

wysokokaloryczna sprzyja zachorowaniom na

raka jelita grubego, raka prostaty i raka piersi.



Dieta z dużą zawartością czerwonego mięsa

sprzyja zachorowaniu na raka jelita grubego.

Styl życia - dieta a

Styl życia - dieta a

prewencja

prewencja



Dieta bogata w warzywa zielone i pomidory, i

czosnek, i owoce cytrusowe ma efekt

ochronny w stosunku do zachorowania na raki:



Jamy ustnej, gardła i krtani



Przełyku i żołądka



Jelita grubego



Trzustki



Pęcherza moczowego



Płuca



Według NCI modyfikacja diety spowodowałaby

spadek umieralności na nowotwory o

> 8%

.

Styl życia - zachowania

Styl życia - zachowania

seksualne

seksualne



Duża liczba partnerów seksualnych i
wczesne rozpoczęcie życia płciowego
sprzyjają zachorowaniom na raka
szyjki macicy (

HPV

) lub raka prącia

(

HPV

).



Stosunki homoseksualne u mężczyzn
sprzyjają zachorowaniu na raka
odbytu (

HPV

).

Środowisko cywilizacyjne

Środowisko cywilizacyjne

Ekspozycja zawodowa

Ekspozycja zawodowa

Czynnik zawodowy

Rodzaj nowotworu

powstający w wyniku

narażenia na ten czynnik

Azbest

(np. przemysł okrętowy,

produkcja izolatorów, rozbiórka domów)

Rak płuca, międzybłoniak

opłucnej, raki skóry.

Chrom

lub

nikiel

(np. przemysł

przetwórczy)

Rak płuca, rak jamy nosowej.

Arsen

(np. hutnictwo, praca z

pestycydami)

Rak płuca, raki skóry, rak

wątroby.

Benzen

(np. kontakt zawodowy lub

nałogowy z lakierami, klejami, farbami)

Białaczki, zespoły

mielodysplastyczne.

Policykliczne węglowodory

(np. dymy

fabryczne, oleje mineralne, smary,

rozpuszczalniki, asfalt)

Rak płuca, rak nerki, rak

prostaty, rak pęcherza

moczowego.

Aromatyczne aminy

(np. przemysł

gumowy)

Rak pęcherza moczowego, rak

wątroby, rak żołądka.

Pył drzewny

(np. przemysł meblowy)

Rak jamy ustnej, rak zatok

nosowych.

Chlorek winylu

(np. produkcja PCV)

Rak wątroby, mięsak wątroby.

Środowisko cywilizacyjne

Środowisko cywilizacyjne

Środowisko cywilizacyjne -

Środowisko cywilizacyjne -

Czynniki jatrogenne

Czynniki jatrogenne

Czynnik jatrogenny

Rodzaj nowotworu

powstający w wyniku

narażenia na ten czynnik

Doustne środki antykoncepcyjne

,

hormonalna terapia zastępcza

Rak piersi, rak trzonu macicy

(same estrogeny).

Cytostatyki

Białaczki, zespoły

mielodysplastyczne.

Leki immunosupresyjne

Białaczki, chłoniaki.

Promieniowanie jonizujące

Białaczki, raki skóry, rak

tarczycy, rak pęcherza

moczowego, rak piersi, rak płuca,

rak żołądka, rak jelita grubego.

Tamoksyfen

Rak trzonu macicy.

Diethylstilbestrol

Rak szyjki macicy, rak pochwy,

rak piersi.

Steroidy anaboliczne (androgeny)

Rak wątroby.

Środowisko przyrodnicze

Środowisko przyrodnicze

Czynniki biologiczne

Czynniki biologiczne

Czynnik zakaźny

Rodzaj nowotworu

powstający w wyniku

narażenia na ten czynnik

Wirus brodawczaka ludzkiego,

zwłaszcza typy

16 i 18

(HPV16 i HPV18)

Rak szyjki macicy, rak odbytu,

rak prącia.

Wirus Epsteina-Barr

(EBV)

Chłoniak Burkitta, chłoniaki z

komórek B u osób HIV(+),

chłoniak Hodgkina, rak

nosogardła.

Wirusy limfotropowe T

(HTLV-1 i HTLV-2)

Białaczki i chłoniaki T-

komórkowe.

Wirus mięsaka Kaposiego

(KSHV = HHV-

8)

Mięsak Kaposiego

Wirusy zapalenia wątroby typu B

(HBV)

lub typu C

(HCV)

Rak wątrobowokomórkowy

Helicobacter pylori

(bakteria)

Rak żołądka, chłoniaki pierwotne

żołądka.

Schistosoma haematobium

(przywra

krwi)

Rak pęcherza moczowego (Afryka

Pn)

Opisthorchis viverrini

(przywra

wątrobowa)

Rak dróg żółciowych (Azja Pd-

Wsch)

Czynniki fizyczne

Czynniki fizyczne

Promieniowanie

Rodzaj nowotworu

powstający w wyniku

narażenia na ten

czynnik

Promieniowanie

ultrafioletowe

Raki skóry, czerniak.

Kontakt z radonem

Rak płuca, nowotwory

kości.

Uwarunkowania

Uwarunkowania

genetyczne

genetyczne

Nowotwory dziedziczne –

Nowotwory dziedziczne –

zasady dziedziczenia

zasady dziedziczenia



Nowotwór dziedziczny można rozpoznać,
jeśli jest dziedziczony jako predyspozycja
jednogenowa.



Predyspozycja jednogenowa oznacza, że
główną przyczyną zachorowania są mutacje
konstytucyjne w pojedynczym genie.



Predyspozycję jednogenową niemal
wyłącznie rozpoznaje się rodowodowo w
postaci cechy dziedziczenia autosomalnego
dominującego.

Predyspozycja

Predyspozycja

jednogenowa

jednogenowa



Dziedziczenie jednogenowe autosomalne
dominujące, rodowodowo charakteryzuje się:



Występowaniem zachorowań w kolejnych pokoleniach



Zachorowaniami zarówno wśród mężczyzn i kobiet



Zachorowaniami u około 50% krewnych



Możliwością wystąpienia zjawiska antycypacji

Co58
d59

Co49
d52

Co36

Nowotwory dziedziczne –

Nowotwory dziedziczne –

„rodziny nowotworowe”

„rodziny nowotworowe”



W rodzinie rozpoznano

3 lub więcej

nowotwory w przynajmniej

2

pokoleniach

.



Co najmniej

jedna

z tych dotkniętych osób jest

krewnym I

o

dla

dwóch pozostałych.



Co najmniej

jedno

zachorowanie pojawiło się

przed 50 r.ż.



Stwierdza się

skojarzenie zachorowań na określone typy

nowotworów (np. pierś – jajnik – jelito grube).



Występują

rzadkie rodzaje

nowotworów (np. retinoblastoma).



Nowotwór jest histologicznie

wieloskładnikowy

(np. rak z ogniskami

mięsakowatymi) i często też

obustronny

.



Nowotwór

zajmuje różne narządy

(np. rak jelita grubego i rak

trzustki) lub

układy

(np. rak prostaty, rak sutka i rak trzustki).