SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I

MOTORYCZNOŚĆ

CZŁOWIEKA:

PODSTAWOWE POJĘCIA I

ICH ASPEKTY.



Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się nie tylko z funkcją aparatu
ruchu, ale z biologicznym działaniem całego organizmu. Podłożem
są określone predyspozycje i funkcje ustroju, ale po stronie
przejawów sprawność fizyczna wyraża się w określonych efektach
motorycznych, prawidłowościach budowy ciała, a także osobniczej
aktywności fizycznej. Na sprawność fizyczną składa się nie tylko
zasób opanowanych ćw. ruchowych, ale i poziom wydolności
wszystkich narządów i układów, zdolności motoryczne (siłowe,
szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne), a nawet pewne
elementy aktywnego stylu życia. Skuteczność działania
poszczególnych fizjologicznych funkcji organizmu, a w szczególności
sposób przetwarzania energii oraz zdolność dostatecznego
przystosowania do zmiennych warunków otoczenia, mają więc tutaj
pierwszoplanowe znaczenie. Ważny element sprawności fizycznej
stanowi również komponent kulturowy, wyróżniający się w różnym
osobniczym poziomie aktywności ruchowej.

1.SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I JEJ ZNACZENIE DLA
PRZEJAWÓW MOTORYCZNOŚCI CZŁOWIEKA

W 1968 r. komitet ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO) po rozpatrzeniu wielu wersji wybrał taka definicję
sprawności fizycznej:

„Sprawność fizyczna to zdolność do

efektywnego wykonania pracy mięśniowej”.

 
We współczesnych definicjach sprawności fizycznej podkreśla
się, że jest to właściwość, poprzez którą charakteryzujemy nie
tylko poziom aktualnych możliwości i zachowań ruchowych.
Przede wszystkim konieczne jest uwzględnienie strukturalnego
i funkcjonalnego podłoża, a także cech codziennej fizycznej
aktywności danego osobnika. Elementy te stanowią istotny
komponent osobniczych zdolności do zdrowego, aktywnego i
twórczego życia. Tak pojęta właściwość jest zarówno efektem
wyćwiczenia, jak i wychowania oraz oddziaływania warunków
życia w środowisku zewnętrznymktóre powodują przestrojenie
wszystkich funkcji i czynności organizmu, oraz czynników
wynikających z osobniczego zaangażowania w fizyczną
aktywność i wrodzonych właści-
wości danego osobnika.

Za wysoce sprawnego fizycznie uznamy takiego człowieka,

który charakteryzuje sic względnie dużym zasobem
opanowanych ćwiczeń
ruchowych, wysoką wydolnością układu krążenia,
oddychania, wydzielania
i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała
oraz afirmującym fizyczną aktywność stylem życia.

Z oryginalnym ujęciem definicji sprawności fizycznej
spotykamy się w koncepcji
Rensona, na którą to powołują się twórcy Europejskiego
Testu Sprawności Fizycznej "Eurofit".
Zgodnie z przyjętą propozycją pojęcie sprawności fizycznej
mieści w sobie trzy główne, równoważne składniki:
a) organiczny,
b) motoryczny,
c) kulturowy

(obrazek 1)

Komponent
kulturowy

Komponent
organiczny

Kompone
nt
motorycz
ny

Konstytucj
a fizyczna

Sprawność
motoryczn
a

Aktywnoś
ć fizyczna

Wydolność
tlenowa

Przewęda podejmując się kilkanaście lat temu klasyfikacji różnych
funkcjonujących koncepcji teoretycznych i definicji sprawności
fizycznej, wyróżnił najistotniejsze ich typy, którą tu podajemy
zgodnie z wcześniej przyjętą własną modyfikacją[Osiński 1991]:
mechanistyczno-biologiczny,
behawioralno-kulturowy,
motoryczny,
fizjologiczno-medyczny (zdrowotny).

Koncepcje mechanistyczno-biologiczne.

W ujęciu pierwszym nawiązuje się do mechanicznego pojęcia sprawności
maszyny (iloraz pracy użytecznej do pracy włożonej). Takie rozumienie
sprawności fizycznej propagował w Polsce Wolański. Podkreślał on, że
sprawność fizyczna to "skuteczność biologicznego działania organizmu", a
w rozwinięciu szczegółowym ujmować można ją jako "stosunek
poszczególnych fizjologicznych właściwości organizmu (krążenia,
oddychania, wytrzymałości kośćca na obciążenia, skurczów mięśni,
wydzielania wewnętrznego, filtracji nerek, właściwości krwiotwórczych
szpiku i grasicy, zdolności oczyszczających wątroby itd.) do ich podłoża
makro i mikro- morfo- bio- fizyko-chemicznego". W tym rozumieniu w
odniesieniu do działań ruchowych (motorycznych) sprawność fizyczna jest
wyrażona przez stosunek efektywności ruchów do morfologicznego
podłoża, czyli predyspozycji.

Koncepcje behawioralno-kulturowe.

Sposób rozumienia sprawności fizycznej, który można
nazwać behawioralno-kulturowym, kładzie nacisk na
osiągnięty poziom zaradności i samodzielności motorycznej w
różnych sytuacjach zewnętrznych. Chodzi szczególnie o to, w
jakiej mierze człowiek jest dostosowany do rozwiązywania
problemów w środowisku biogeograficznym i społeczno-
kulturowym. Zdaniem Przewędy trzy grupy właściwości
osobniczych charakteryzują sprawność fizyczną:
a) wydolność fizyczna ustroju i poziom rozwoju cech
motorycznych ("człowiek może wykonać czynność"),
b) umiejętności ruchowe ("człowiek umie rozwiązywać
zadanie"),
c) motywacja w działaniu ("człowiek chce osiągnąć pożądany
efekt").

Koncepcje motoryczne.

Trzecie stanowisko (motoryczne) jest w Polsce bardzo
rozpowszechnione i równocześnie - w świetle najnowszych
tendencji - zdecydowanie wąskie. Uwzględnia się w nim
zazwyczaj poziom zdolności (cech) motorycznych, a wiec miarą
sprawności fizycznej jest pewna koniunkcja (złączenie) takich
właściwości, jak-zdolności siłowe, szybkościowe,
wytrzymałościowe, koordynacyjne. Takie koncepcje | oparte
wyłącznie na rożnych zdolnościach motorycznych (ang. motor
abilities) - zdaniem Safrit oraz Hensleya i Easta , szczególnie
rozwijano w USA w latach 50 i 60. W Polsce testy oparte na
podobnych założeniach tworzyli m.in. Denisiuk oraz Chromiński.
Poszczególni badacze posługiwali się też często kategorią tzw.
ogólnej sprawności fizycznej, pojętej jako pewna unormowana i
uśredniona wartość sumy rezultatów poszczególnych prób
ruchowych. W literatu rze anglosaskiej rozpowszechnia się też
takie rozumienie sprawności motorycznej (ang. motor fitness) ,
zgodnie z którym pojęcie to oznacza jedynie tę część
sprawności fizycznej (ang. physical fitness),która wyraża się
poprzez określony poziom osobniczych zachowań w działaniach
ruchowych ukierunkowanych na osiągnięcia ruchowo-sportowe
(ang. performance related fitness).

Koncepcje fizjologiczno-medyczne (zdrowotne).

W ostatnim, czwartym typie definicji sprawności fizycznej na
plan pierwszy wysuwa się elementy fizjologiczno-medyczne i
zdrowotne. Autorzy tej koncepcji myślenia o sprawności
fizycznej kładą nacisk przede wszystkim na aspekty
zdrowotne i sprawność energetyczną ustroju, a często
jedynie, wtórnie już, wspominają również o znaczeniu
prawidłowej budowy ciała czy wyników testów sprawności
ruchowej. Sharkey w sposób szczególny podkreślał znaczenie
sprawności energetycznej (zdolności tlenowe i beztlenowe -
energetic fitness). To fizjologiczno-medyczne (zdrowotne)
stanowisko stopniowo zyskiwało na popularności i
ewoluowało w kierunku powstania oryginalnej koncepcji
health-related fitness (H-RF), tj. "sprawności zorientowanej
na zdrowie".



Howley i Franks podają: "Celem sprawności fizycznej jest pozytywne zdrowie
fizyczne, które warunkuje niskie ryzyko wystąpienia problemów
zdrowotnych. Osiągnięcia zaś mają na celu zdolność angażowania się w
codzienne zadania z adekwatną energią oraz satysfakcjonujące
uczestnictwo w wybranych sportach”.



Na slajdach 2 oraz 3 ukazano schematycznie cele, komponenty i zachowania
wspierające sprawność fizyczną oraz wspierające motoryczne osiągnięcia.



W ostatnich latach zmieniają się również poglądy na testowanie sprawności fizycz-1
nej. Chociaż nadal stanowi ono ważne ogniwo w racjonalnym procesie sterowania
rozwo-' jem dzieci i dorosłych, to dzisiaj najczęściej wychodzi się tu z innych
założeń i zmierza do uzyskania inaczej zorientowanych celów.



Bouchard i Shephard, przyjmują, że health-related fitness odnosi się do tych
komponentów sprawności, które są efektem korzystnego i niekorzystnego
wpływu zwykłej aktywności fizycznej oraz które mają związek z poziomem
stanu zdrowia. Komponenty te są określone: (a) zdolnością do
podejmowania codziennej aktywności z wigorem i żwawo, (b) takim
stanem cech i zdolności, który wskazuje na niskie ryzyko przedwczesnego
rozwoju chorób i osłabienia sił w wyniku małej aktywności"

2. KONCEPCJA "HEALTH-RELATED FITNESS" JAKO
TEORETYCZNA PODSTAWA KSZTAŁCENIA
SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

Trzeba też przyznać, że dotąd w Polsce nie skonstruowano testu opartego
na wyraźnie uświadamianych przesłankach zdrowotnych, a więc
konsekwentnie osadzonego w ramach koncepcji H-RF.

Najogólniejszym celem testów tworzonych w ramach koncepcji H-RF jest
promocja zdrowia oraz troska o funkcjonalną wydolność i dobrostan (ang.
well-being).
Chodzi tu zarówno o poszczególne jednostki, jak i o populację oraz
dostarczenie wszystkim narzędzia do oszacowania i oceny tych aspektów
sprawności, które są powiązane ze zdrowiem.
Wielokrotnie wykazywano, że mała aktywność fizyczna i sprawność
współwystępują z otyłością, osteoporozą, bólami kręgosłupa, chorobami
układu krążenia, zaburzeniami metabolizmu węglowodanowego i lipidowego
oraz różnymi problemami. Pomiar sprawności fizycznej ma służyć przede
wszystkim celom diagnostycznym i w szerokim kontekście wspierać zmiany w
zachowaniach zdrowotnych, anie ma celów samoistnych. Istnieje dzisiaj na
ogół zgoda, że bardziej efektywna jest strategia nastawiona na poprawę
zdrowia jednostek i populacji, niż koncentracja na samym poziomie
sprawności. Atrybuty sprawności, łącznie z informacjami o aktywności
fizycznej, innymi zachowaniami zdrowotnymi oraz danymi statystycznymi o
zachorowalności i umieralności mają dostarczać wiedzę niezbędną dla
lepszego zrozumienia wzajemnych związków zachodzących między stanem
zdrowia a stylem życia.
Bouchard i Shephard [1994], wykorzystując dotychczasową wiedzę o
powiązaniach aktywności fizycznej i sprawności oraz ich znaczeniu dla
pozytywnego zdrowia, za zasadnicze komponenty sprawności, zgodnie z
koncepcją H-RF, przyjmują; a) komponenty morfologiczne, b) komponenty
mięśniowe, c) komponenty motoryczne,d) komponenty krążeniowo-
oddechowe, e) komponenty metaboliczne (tab. 1).

Skinner i Oja wychodzą z założenia, że "health-related fitness obejmuje
te komponenty, które mają pozytywny wpływ na zdrowie, i te, które
mogą być doskonalone przez regularną aktywność fizyczną".
W tab. 2 ukazano komponenty i czynniki H-RF uwzględnione przez ww.
autorów.

Tab. 2. Komponenty i czynniki zgodne z koncepcją health-related
fitness [wg Skinner i Oja

Test sprawności ukierunkowany na zdrowie ,a test sprawności
oceniający osiągnięcia motoryczne

Bardzo ważna jest umiejętność odróżnienia testów oceniających różne
aspekty zdrowia od testów mierzących i zorientowanych na osiągnięcia
motoryczne. Test sprawności ukierunkowany na zdrowie (H-RF) ma mierzyć
te czynniki, które odnoszą się do zdrowia i ułatwiają jednostce
wykorzystanie pełni możliwości (ang. wellness).

Sprawność krążeniowo-oddechowa i pomiar komponentów ciała (głownie
otłuszczenia) są ogólnie uważane za kluczowe w ocenie optymalnego
zdrowia. Autorzy zaliczają do nich również siłę, wytrzymałość mięśniową,
gibkość i niekiedy postawę ciała. Za testy osiągnięć motorycznych (M-FP)
uważa się na ogół ocenę mocy eksplozywnej, zwinności - zręczności,
koordynacji oraz szybkości.

Niekiedy w testach M-FP ujmuje się również poziom specyficznych
motorycznych umiejętności, które wyróżniają poszczególne komponenty
sprawności w sposób przedstawiony w tab. 3.
Testy sprawności, oceniające osiągnięcia motoryczne (M-FP), są głównie
używane do przewidywania indywidualnych możliwości sportowych i
wyszukiwania osób, które mogą zyskać przewagę nad innymi w różnych
dyscyplinach sportu. Niewiele mówią one jednak o zdrowiu i osiąganiu przez
jednostkę owej pełni możliwości. W szczególności zaś najczęściej
indywidualne wyniki zależą od wyposażenia genetycznego i poziomu
biologicznej dojrzałości Natomiast w testach H-RF nacisk kładzie się, zamiast
na umiejętności i osiągnięcia motoryczne, na czynniki określające i służące
zdrowiu.

Przykładowo w Manitoba Schools Fitness zawarto wskazanie, aby
mierzyć i rozwijać pozytywne postawy i nawyki, które prowadzą do
zdrowego życia. W 'Teście Sprawności Fizycznej Dzieci I Młodzieży YMCA"
Franks zaleca: "Jest ważniejsze, aby dzieci stosowały odpowiednią dietę
żywieniową, aniżeli posiadały pewien procent tłuszczu w ustroju". W
prezentacji i ocenie wyników nie powinno się bowiem bazować na
biologicznej dziedziczności, ale na zachęcaniu do aktywnego stylu życia.
 
Docherty podaje następujące warunki, jakie winien spełniać test
sprawności fizycznej:

WARUNKI POPRAWNOŚCI TESTU SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

-test sprawności powinien być zintegrowany z programem szkolnym i
używany jako narzędzie pedagogiczne,
-testowanie sprawności jest tylko jednym z wielu elementów
wszechstronnego programu edukacji sprawnościowej,
-w testowaniu sprawności fizycznej powinno się położyć nacisk na te
elementy, które są związane ze zdrowiem (H-RF),
-test sprawności fizycznej powinien być prowadzony z rozwagą,
życzliwością i dawać zadowolenie,
wyniki testowania powinny być w poważny sposób omawiane i
interpretowane z uczniami oraz ich rodzicami,
jeśli został uzyty jakis system nagród, to powinien być on motywujacy
dla wszystkich uczniów