EMOCJE I STRES

Beata Pacek

Weronika Pepaś

Ewelina Maciejczyk

Patrycja Staniszewska

Pedagogika specjalna 2013/2014

Emocje i
stres

Jak jest

• Człowiek żyje w

ciągłym stresie

• Ludzie mają w sobie

wiele negatywnych
emocji, które wywołują
stres

• Brak rozładowania

• Negatywne emocję

prowadzą do depresji

Jak być powinno

• Wyćwiczyć sposób radzenia

sobie ze stresem

• Mniej się przejmować

• Nie dusić sobie złych emocji

DLACZEGO NIE JEST TAK JAK POWINNO ?

• Ludzie wstydzą się swoich emocji

• Bo żyjemy w pośpiechu i nie mamy kiedy odpocząć,

porozmawiać z najbliższymi

• Nie radzą sobie z krytyką

• Brak wiary w siebie

WNIOSKI

• Ludzie powinni być otwarci na swoje i innych ludzi

emocje

• Powinni redukować stres

• Uwierzyć w siebie

EMOCJE

• Stany, których doświadczamy w sposób subiektywny, odzwierciedlające

stosunek do naszych potrzeb i do rzeczywistości, która nas otacza;

• „Struktury sterujące naszym życiem, zwłaszcza naszymi stosunkami z innymi

ludźmi” (Oatley, Jenkins);

• „Odrębny typ stanu umysłowego, któremu niekiedy towarzyszą lub następują

po nim zmiany somatyczne, akty ekspresji i działania” (Oatley, Jenkins);

• „Gotowość do działanie, podsuwanie planów” (Oatley, Jenkins).

• Emocje powstają w naszym ciele jako wrażenia i służą one

przystosowaniu się człowieka do otaczającego świata. Mają wpływ na
kierunek jego działania oraz na procesy poznawania i uczenia się.
Pobudzają układ autonomiczny i hormonalny, przygotowując do
skutecznej aktywności, a także pełnią funkcje motywacyjne.

• Pobudzenie emocjonalne może przechodzić od apatii (braku emocji), aż

do afektu (mocnego pobudzenia). Taką zmienność nazywamy labilnością
emocjonalną, która jest cechą wczesnych faz rozwoju dziecka oraz okresu
dojrzewania.

• Intensywność emocji zależy od indywidualnych cech człowieka, bowiem ta

sama sytuacja u różnych ludzi, może wywoływać emocje o różnym stopniu
intensywności.

• Intensywność emocji przejawia się:

a) wegetatywnie – w pracy autonomicznego układu nerwowego,
b) behawioralnie – w mięśniach i motoryce, w spontanicznych ruchach,
tikach, gestykulacji, drżeniu rąk, śmiechu, płaczu, ekspresji werbalnej,
c) w pracy umysłu – na poziomie świadomości, w jakościowych i
ilościowych przejawach pracy umysłu, jego kontroli lub rozproszenia.

• Główne grupy emocji wyodrębnione ze względu na znak i treść emocji:
pozytywne (+) –charakterystycznym dla tych emocji jest wzbudzanie

tendencji do podtrzymywania danej aktywności lub określonego kontaktu (z
sytuacjami, przedmiotami), który te emocje wywoływał. (satysfakcja, radość);

negatywne (-) - mają za zadanie sprowokować jednostkę do przerwania

aktywności, która stała się ich przyczyną, bądź przerwania kontaktu ze
źródłem tych emocji. Mogą one zwiększać motywację do kontynuowania
wysiłków- wiąże się to z faktem, że przeszkody lub niepowodzenia stwarzają
zagrożenie dla samooceny. Jeżeli powtarzanie prób nie usuwa przeszkody, lub
człowiek uzna, że nie może tej przeszkody pokonać, wówczas spada
pobudzenie i pojawia się niechęć do danej czynności. (frustracja, smutek).

FUNKCJE EMOCJI

informacyjna – pozwalają na lepsze poznanie samych siebie oraz ludzi

otaczających nas. Emocje mówią nam o naszym samopoczuciu, a także
samopoczuciu i nastawieniu innych ludzi.

komunikacyjna – emocje pozwalają nam na odszyfrowanie jakie

nastawienie mamy do samych siebie, do innych ludzi oraz jaki stosunek mają
inni do nas.

 motywacyjna – emocje są motorem do działania, pobudzają nas w kierunku

określonych aktywności.

PRZYCZYNY EMOCJI

Wrodzone – powstają w wyniku bodźców z organizmu, które informują nas o

jego stanie. Związane są z zaspokajaniem podstawowych potrzeb.

Wcześniejsze doświadczenia – związane z określoną emocją

doświadczaną wcześniej w podobnej sytuacji.

Oczekiwania – związane są z próbami osiągnięcia czegoś. Im większa

rozbieżność między oczekiwaniem a rzeczywistością, tym mocniejsze
emocje.

SKUTKI EMOCJI

•W czasie zdarzenia wywołującego krótkotrwałe emocje mówimy o epizodzie emocjonalnym,

który przejawia się kilkusekundową lub kilkuminutową ekspresją mimiczną lub zmianami
fizjologicznymi.

•Trwające od kilku sekund do paru godzin stany, które uświadamiamy sobie i możemy je

opisać możemy nazwać emocjami relacjonowanymi.

•W sytuacji długotrwałego oddziaływania emocji mówimy o utrzymujących się nastrojach –

jest to rozległy stan emocjonalny, który może trwać od kilku godzin do kilku tygodni.

•Jeśli negatywne emocje utrzymują się nawet do kilku lat, mamy do czynienia z zaburzeniami

emocjonalnymi.

•Kiedy ukrywamy lub celowo tłumimy zbyt długo pewne emocje może nastąpić ich

uwolnienie, odreagowanie, lecz jeśli nie ma ku temu okazji, emocje pozostają w nas nadal,
powodując dalszy ból.

WYRÓŻNIAMY EMOCJE

• Podstawowe;
- smutek-radość,
- odraza-akceptacja,
- strach-złość,
- zdziwienie-oczekiwanie.

• wtórne - wynikające z kombinacji emocji podstawowych

Uniwersalne (główne):
lęk – jest sygnałem do ucieczki lub walki, które są dwiema podstawowymi

strategiami radzenia sobie w trudnych sytuacjach,

złość – obok lęku, naturalna reakcja obronna w chwili zagrożenia; wyraz

frustracji, stan niezadowolenia, niezgody, czasami może przechodzić w agresję,

odraza – awersja, niechęć do samego siebie lub kogoś/ czegoś z otoczenia,
smutek – objaw obniżenia nastroju lub depresji w wyniku niepowodzenia,

pomaga w pogodzeniu się ze stratą,

szczęście – powoduje wzrost chęci do życia, satysfakcję, zadowolenie, wycisza

trapiące myśli.

LĘK

• W okresie dojrzewania charakterystyczna jest obawa przed negatywną oceną

społeczeństwa, ośmieszeniem, odrzuceniem, kompromitacją. Przyczyną lęku w
szkole może być własna osoba bądź niepowodzenia interpersonalne.

• Lęki wokół własnej osoby – przed odrzuceniem, osamotnieniem, wypadkiem,

choroba, negatywną oceną, utratą bliskich

• Lęki w związku z relacjami interpersonalnymi – np. lęk przed przebywaniem w

dużym gronie, lęk przed przebywaniem w określonych sytuacjach podczas
nawiązywania kontaktów czy to z nauczycielami czy z rówieśnikami.

• *Trema – reakcja stresowa, lęk wywoływany myślą o możliwości niepowodzenia.

Aby wystąpiła, potrzebny jest czynnik oceniający (nauczyciel, egzaminator…)

ZŁOŚĆ

• Dwie fazy wzrastania złości;
Odczuwanie złości (Kontrolowane emocje złości) – odczuwanie cierpienia,

dyskomfortu oraz dzielenie się tymi odczuciami z bliskimi.

Czynienie użytku ze złości (Niekontrolowane emocje złości) – poprawianie

samopoczucia poprzez przekształcanie negatywnych emocji w działanie,
często prowadzi to do gniewu i agresji.

AGRESJA

• Wszelkie działanie fizyczne lub słowne, które ma na celu wyrządzenie

krzywdy fizycznej bądź psychicznej jakiejś osobie. Agresja jest skutkiem
frustracji i przejawem wrogości.

RODZAJE AGRESJI WG RANSCHBURGA:

• instrumentalna – narzędzie do wywierania wpływu na innych, agresja

celowa, podejmowana z premedytacją i ukierunkowana na ostateczny cel.

• afektywna – jest spontaniczna, spowodowana działaniem pobudek,

przeżywaniem negatywnych emocji

Zadaniem rodziców i szkoły jest nauczenie dzieci rozróżniania rodzajów

agresji i kontrolowania jej.

INTELIGENCJA EMOCJONALNA

•Zdolność panowania nad swoimi emocjami. Od niej zależy nasz sposób wykorzystywania przez

nas pozostałych emocji, w tym intelektu.

•Pięć kompetencji emocjonalnych i społecznych które składają się na inteligencję emocjonalną:
Samoświadomość – zdawanie sobie sprawy z doświadczanych doznań, odczuć, myśli.
Samoregulacja – panowanie nad stanami wewnętrznymi i impulsami, uniezależnienie się od

automatycznych działań.

Motywacja – dążenie do osiągnieć, stan gotowości do określonego działania, pełen

zaangażowania i inicjatywy.

Empatia – dzielenie z innym człowiekiem jego emocji, potrzeb, niepokojów przez wczuwanie

się w nie, zrozumienie.

Umiejętności społeczne – współdziałanie z innymi osobami na rzecz wspólnego dobra oraz

tworzenie więzi.

STRES

• To stan „wzmożonego napięcia nerwowego, będący reakcją na działanie

negatywnych bodźców fizycznych i psychicznych, mogący wywołać ogólną
mobilizację sił organizmu lub przy dłuższym trwaniu doprowadzić do zaburzeń
czynnościowych, a nawet chorób.Stres jest konieczny i niezbędny do życia.

• Dzielimy go na :
Eustres – stres pozytywny pozwala pokonywać przeszkody i daje poczucie

satysfakcji.

Dystres- stres negatywny pojawia się gdy zostaje przekroczona granica stresu

pozytywnego.

OBJAWY STRESU

• Aby poznać czy jesteś zestresowany, zastanów się, czy odczuwasz

charakterystyczne dla tego stanu objawy. Można je podzielić na dwie
kategorie, tj. fizjologiczne i psychiczne.

• Pierwszą grupę stanowią objawy fizjologiczne, m.in.:

* przyspieszone bicie serca (przyspieszone tętno),
* przyspieszony oddech,
* uczucie duszności,
* uczucie suchości w ustach,
* nadmierne pocenie się (np. wilgotność dłoni),
* wzrost napięcia mięśniowego (np. zaciśnięte zęby i pięści, sztywny kark i ramiona),
* nadmierne zmęczenie,
* silne bóle głowy,
* kłopoty z łaknieniem i trawieniem,
* zwiększenie się odporności na ból.

• Druga grupa to objawy psychiczne, m.in.:

* odczuwanie niepokoju, często bez powodu,
* strach i przerażenie,
* rozdrażnienie i gniew,
* niezadowolenie z siebie,
* przekonanie o złym traktowaniu przez innych,
* bezradność, problemy z podejmowaniem decyzji,
* kłopoty z koncentracją uwagi i pamięcią (częste zapominanie o ważnych
sprawach),
* problemy ze snem (np. nieumiejętność zasypiania, częste budzenie się).

TYPY SYTUACJI TRUDNYCH

• 1 Sytuacja deprywacji, gdy dochodzi do braku podstawowych elementów do

normalnego funkcjonowania człowieka. W sytuacji deprywacji obniża się jakość
realizacji zamierzonych celów, przedłuża czas reakcji, wzrasta pobudzenie
emocjonalne, a zawężenie pola świadomości może powodować nawet
halucynacje i błędy w postrzeganiu. Deprywacje bardzo silne i długotrwałe to
sytuacje krańcowe, przedłużające się mogą prowadzić nawet do śmierci. W
sytuacjach ekstremalnych może dochodzić do zaniku wartości i związanej z nim
utraty poczucia sensu życia, co może mieć wyraz w depresjach sytuacyjnych.

• 2. Sytuacja przeciążenia, gdy trudność zadania jest na granicy sił fizycznych

lub umysłowych, ale ich nie przekracza

• 3. Sytuacja utrudnienia, gdy możliwość wykonania zadania jest mniejsza z

powodu pojawienia się elementów dodatkowych (zbędnych) lub niepojawienia
się elementów potrzebnych

• 4. Sytuacja konfliktowa gdy człowiek znajduje się w polu działania sił

przeciwstawnych (siły fizyczne, naciski społeczne, moralne); znajduje się
jednocześnie wobec sprzecznych wartości pozytywnych lub negatywnych.

• 5. Sytuacja zagrożenia, gdy występuje prawdopodobieństwo naruszenia

cenionej wartości. Im większe znaczenie człowiek przypisuje wartości, tym
większe napięcie pojawia się w momencie jej zagrożenia. Bezdomność jest
zarówno doraźnym jak i długotrwałym zagrożeniem.

 

STRESOR

• W psychologii, wewnętrzne lub zewnętrzne zdarzenie lub bodziec, który

wywołuje stres.

• Ogólny podział stresorów
Chronobiologiczne (rytm okołodobowy, przekraczanie sfer czasu, rytm

tygodniowy, miesięczny, sezonowy)

Fizyczne (klimat, hałas, oświetlenie, promieniowanie)
Psychiczne (przeciążenie, przeszkody, konflikty, zagrożenia, deprywacje)
Socjologiczne (relacje interpersonalne)

Zdarzenie

Liczba punktów określająca obciążenie

Śmierć współmałżonka

100

Rozwód

73

Ślub

50

Utrata pracy

47

Pogodzenie się ze współmałżonkiem

45

Reorganizacja przedsiębiorstwa

39

Zmiana pracy

36

Zmiana godzin lub warunków pracy

20

Urlop

13

Święta

12

STRES U DZIECI OBJAWY

• Dziecko :

• 1. SKARŻY SIĘ NA BÓL GŁOWY

• 2. MIEWA KŁOPOTY ŻOŁĄDKOWE

• 3. CZĘSTO WYCHODZI DO TOALETY

• 4. DRAPIE SIĘ LUB MA WYSYPKĘ

• 5. CZUJE BÓL W KLATCE PIERSIOWEJ

REAKCJA RELAKSACYJNA

• Relaks – używany jest do określenia stanów i czynności, w których dominuje

odpoczynek, odprężenie oraz zwolnienie psychofizyczne.

TECHNIKI RELAKSACYJNE ŁAGODZĄCE STRES

• Koncentracja na teraźniejszości
Uważność to zdolność koncentrownia świadomości na tym, jak się czujesz teraz, tw
tym momencie. Myślenie o przeszłości - obwinianie i osądzanie się lub martwienie
o przyszłość często bywa bardzo stresujące. Ale rozkoszowanie się w spokoju i
skupieniu na chwili obecnej może przynieść ukojenie. Uważność można zastosować
podczas chodzenia, ćwiczenia, jedzenia lub medytacji .

Można skupiać uwagę na jednej powtarzalnej czynności, np. oddechu , powtarzaniu
kilku słów lub obserwowaniu płomienia świecy, a następnie uwolnić wewnętrzne
myśli i doznania

• Kluczowymi punktami praktykowania są: cicha okolica, wygodnw pozycjap,

punkt skupienia uwagi . Ten punkt może być wewnętrzny -uczucie lub
wymyślona scena - lub  zewnętrzny - obiekt lub znaczące słowo lub fraza.

Postawa powinna być spostrzegawcza i niekrytyczna. Jeśli jakaś myśl
przeszkadza podczas sesji relaksacyjnej , nie należy z nią walczyć. 

STRATEGIE PRZECIWSTRESOWE I MECHANIZMY

OBRONNE

W radzeniu sobie ze stresem można wymieć dwie podstawowe strategie:
 Strategie skoncentrowane na problemie są ukierunkowane na opanowanie
stresora np. w sytuacji egzaminu uczeń w celu uniknięcia negatywnych
skutków stresu bardzo rzetelnie przygotowuje się do niego;
 Strategie skoncentrowane na emocjach są ukierunkowane na opanowanie
reakcji emocjonalnej, związanej z pojawieniem się stresora np. w sytuacji
egzaminu zastosowanie techniki medytacyjnej lub relaksacyjnej.
W celu zmniejszenia lub wyłączenia negatywnych emocji.

• Proces poznawczej oceny transakcji między podmiotem a otoczeniem

według R. Lazarusa odbywa się na dwóch poziomach:

 Pierwotna ocena zagrożenia - na tym poziomie następuje

rozpoznanie znaczenia sytuacji dla podmiotu, czy jest zagrożenie, czy
go nie ma;

Wtórna ocena zagrożenia - na tym poziomie następuje ocena

stopnia zagrożenia, własnych możliwości oraz wybór sposobu radzenia
sobie z zagrożeniem.

Najczęstszymi sposobami radzenia sobie ze stresem są:
 poszukiwanie informacji - dokonywanie przeglądu sytuacji, aby

przewartościować zagrożenia i szkody oraz podjąć decyzję zaradczą;

bezpośrednie działania - podjęcie czynności, które służą uporaniu

się ze stresem;

powstrzymanie się od działania - zaniechanie jakichkolwiek

działań;

zastosowanie metod zaradczych -podjęcie działań o charakterze

uśmierzającym lub łagodzącymi dyskomfort psychiczny.

MECHANIZMY OBRONNE

• Stres wywołuje swoiste reakcje zwane mechanizmami obronnymi.

Są to odruchowo stosowane sposoby zmniejszania konsekwencji
reakcji stresowej stosowane sposoby zmniejszania konsekwencji reakcji
stresowej, a w szczególności obciążenia emocjonalnego.

• Do stosowanych najczęściej mechanizmów obronnych należą:
odreagowanie - polega m.in. na „wygadaniu się” i tym samym pozbyciu się

negatywnych emocji, np. kiedy dziecko ma możliwość opowiedzenia o
spotkanej go krzywdzie zaufanej osobie;

ucieczka (zagłuszanie) - polega na „zapomnieniu" o kłopocie, np. kiedy

dorastający nie ma z kim podzielić się problemem, często ucieka się do
alkoholu czy narkotyku.

• Do innych mechanizmów obronnych powszechnie stosowanych przez dzieci i

młodzież należą takie, które stanowią rolę substytutu w zaspakajaniu
potrzeb, w tym m. in:

fantazjowanie - dzieci, które doświadczają samotności i izolacji, gdyż nie

mają przyjaciół, często fantazjują na temat wspólnych zabaw lub prowadzą
długie rozmowy z fikcyjnymi rówieśnikami;

identyfikacja - dziecko, które doświadcza odrzucenia w grupie rówieśniczej,

w celu uzyskania lepszej pozycji, identyfikuje się z kimś mu bliskim,
kto rekompensuje brakujące mu cechy, np. starszy brat, który jest silny.

•Osobną grupę mechanizmów obronnych tworzą takie, które są rodzajem manipulacji

stosowanej przez każdego z nas w związku z dyskomfortem stresowym. Należą do nich min:

projekcja - gdy uczeń nie przygotował się do sprawdzianu, może winić za swe

niepowodzenia nauczyciela, który „uwziął się”, lub obwinia kolegę, brata, że nie
przypomnieli mu, iż ma się uczyć; uczeń „projektuje”, „zrzuca” własne wady na innych;

wyparcie - uczeń miał przygotować wraz z innymi wspólny projekt, ale nic nie zrobił; tuż

przed prezentacją zaprzeczył, aby kiedykolwiek ktoś mu o tym powiedział, nic nie wie,
zaprzecza nawet, gdy koledzy mu o tym przypominają;

kompensacja - uczeń nie ma sukcesów w nauce, ale za wszelką cenę chce „być’’

zauważonym”, np. próbuje zwrócić na siebie uwagę wulgarnym jezykiem lub wybrykami,
mającymi wzbudzić podziw innych; warto podkreślić, ze u dorastających, którzy stosują ten
mechanizm, kara czy napiętnowanie niczego nie zmienia, a wręcz odwrotnie, bywa
wzmocnieniem dla agresywnych czy destrukcyjnych zachowań.

CECHY OSOBOWOŚCI A STRES

• Pewne cechy osobowości szczególnie sprzyjają stresowi. Niektóre z nich to:

niecierpliwość, presji czasu, nadmierna ambicja. Najprawdopodobniej cześć
cech osobowości dziedziczymy po naszych przodkach, ale część wynosimy z
naszego domu rodzinnego i ze szkoły. Uczymy się określonych sposobów
radzenia sobie ze stresem. Miejscem szczególnie sprzyjającym temu uczeniu się
młodzieży w okresie dorastania powinna być szkoła. Wychowawcy i nauczyciele
mogą mieć wpływ na kształtowanie się pożądanych cech osobowości uczniów.

• Istnieje związek między typem osobowości i wieloma chorobami

cywilizacyjnymi. Najczęściej wymieniane są dwa typy osobowości: typ A i B.

• Cechy wzoru zachowania typu A:
duża podatność na stres,
 wysoki poziom ambicji,
 uczucie dominacji nad innymi,
 chwiejność emocjonalna i rozdrażnienie,
stała presja czasu,
w nieumiejętne radzenie sobie nadmiarem zadań
 wysoki stopień wrogości wobec innych osób,
wysoki stopień zagrożenia ze strony otoczenia,
 częste okazywanie zachowań agresywnych,
niski poziom ugodowości,

• Cechy wzoru zachowania typu B:
niski stopień zachowań rywalizacyjnych,
 niska podatność na stres,
adekwatny do możliwości poziom ambicji,
duża cierpliwość, Współpraca z innymi, j'
wyważenie okazywanych emocji,
w nie podałam/anie się naciskom i presji czasu,
wykonywanie jednej rzeczy w jednym czasie,
częste spóźnianie się,
w elastyczność w zachowaniu,
okazywanie spokoju i dystansu,
wysoki poziom ugodowości
preferencje prac o charakterze spokojnym
i indywidualnym.

SAMOUZDRAWIAJĄCA OSOBOWOŚĆ.

• Jednostka o takiej osobowości w sytuacji stresu lub choroby, zachowuje się

„optymalnie”, czyli zmierza w kierunku odzyskania równowagi emocjonalnej i jej
celem jest uruchomienie u siebie procesów samoleczenia.

• Wyróżnia się cztery podstawowe wymiary samouzdrawiającej osobowości:
poczucie spójności- przekonanie jednostki, że otaczający ją świat jest możliwy

do wyjaśnienia, ma znaczenie oraz ze można mieć nad nim kontrolę;

dystans, równowaga emocjonalna - optymalny kompromis między

możliwościami jednostki a wymogami środowiska zewnętrznego;

umiarkowany, realistyczny optymizm - ogólnie pozytywne nastawienie, i z

możliwością racjonalnej, krytycznej oceny;

zaangażowanie - dopuszczenie optymalnego i działającego stymulująco

poziomu stresu.

• Jak podaje H. Friedman (2003) można wyróżnić dwa typy samouzdrawiających się

osobowości:

Typ I - to osoba. bardzo aktywna, zajęta i podejmująca szybkie decyzje, lubi

ryzyko, nowe wyzwania, towarzystwo innych ludzi, jest aktorem, jest
entuzjastycznie i nastawiona do życia, ma szacunek wśród innych, lubi ludzi,
utrzymuje szerokie kontakty i wita się z nimi ciepło. W przypływie uczuć, cechuje
ją spontaniczność, poczucie humoru, otwartość i ekspresyjność w zachowaniu.

Typ II - to osoba ceniąca spokój i dystans do otaczających spraw, jest aktywna I

zaangażowana, ale o filozoficznym spojrzeniu, nastawiona na osiąganie celów,
planuje z wyprzedzeniem, chce mieć kontrolę, lubi innych ludzi, ale preferuje
kilku lub kilkunastu znajomych, z którymi utrzymuje stałe kontakty i zawsze
może liczyć na wsparcie, w zachowaniu cechuje się taktem, wrażliwością oraz
wewnętrznym śmiechem.

ĆWICZENIE „MASAŻ BARKÓW”.

•

Uczestnicy dobierają się dwójkami. Jedna osoba rozciera, ugniata,

oklepuje barki partnera, stopniowo zwiększając nacisk. Następnie próbuje
wyszukać dwa „antystresowe” punkty akupresurowe – na barkach, w
pobliżu szyi po jej prawej i lewej stronie. Odkryć je o tyle łatwo, że z
reguły są to miejsca bolesne. Ich masaż i stopniowy ucisk przez kilka
chwil da uczucie znacznego odprężenia. Inne takie punkty znajdują się u
podstawy czaszki w zagłębieniach. Masowanie tych punktów rano i
wieczorem przez około 2 minuty zapobiega gromadzeniu się napięć i
blokadom mięśniowym. Partnerzy zmieniają się rolami w masażu.