Geneza filozofii i specyfika

myślenia filozoficznego

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

Co to jest filozofia?

„Czym jest filozofia i jaką ma wartość, to sprawa sporna. Już to oczekuje

się od niej nadzwyczajnych odkryć, już to lekceważy jako myślenie bezprzedmiotowe. Jedni respektują w filozofii

doniosły trud niezwykłych ludzi, inni nią gardzą jako zbędną spekulacją marzycieli. Uważa się ją za coś, co

obchodzi każdego i co w swej istocie powinno być proste i zrozumiałe, albo też za sprawę tak trudną, że

uprawianie jej wydaje się beznadziejne. W samej rzeczy to, co występuje pod mianem filozofii, dostarcza

przykładów na poparcie tak skrajnych ocen” .

(K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przykłady pytań filozoficznych

„Dlaczego w ogóle coś jest?

Jaki sens ma całość tego, co istnieje?

Czym różni się człowiek od zwierzęcia?

Co jest po śmierci?

Czy jestem wolny i odpowiedzialny za to, co czynię, czy też muszę tak właśnie postępować?

Co to jest życie?

Co to jest prawda?

Co to jest sprawiedliwość?

Czy istnieje Bóg?”

(A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii 17)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przykłady pytań filozoficznych

„Czy wszechświat ma jakiś jeden wspólny plan lub cel, czy też jest przypadkowym zbiorowiskiem atomów?

Czy świadomość stanowi trwały składnik wszechświata, tak że istnieje nadzieja na nieograniczony rozwój

mądrości, czy też jest ona przemijającym zbiegiem okoliczności na malej planecie, na której życie stanie się w

końcu niemożliwe?

Czy dobro i zło mają znaczenie dla wszechświata, czy jedynie dla człowieka?”.

(B. Russell, Problemy filozofii 170)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przykłady pytań filozoficznych

„Co mogę wiedzieć?

Co powinienem czynić?

Czego wolno mi się spodziewać?

Czym jest człowiek?”

(I. Kant)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przykłady pytań filozoficznych

Czym różni się nauka od nie-nauki (np. pseudo-nauki, metafizyki)? [problem demarkacji]

Czy rozwój nauki ma charakter ciągły?

[kumulatywizm – antykumulatywizm]

Czy celem nauki jest formułowanie teorii, które są (przynajmniej w przybliżeniu) prawdziwe, czy też jedynie

empirycznie adekwatne?

[realizm – antyrealizm]

Czy pojęcia teorii naukowych (np. siła, kwark, gen, orbital) odnoszą się do realnie istniejących obiektów, czy też

są jedynie narzędziami do opisu doświadczenia (jak np. siatka geograficzna)?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Źródła myślenia filozoficznego

„Źródłowość ta jest wieloraka. Ze zdumienia rodzi się pytanie i poznanie, z wątpienia o wynikach poznania —

krytyczna próba i jasna pewność, z dogłębnego wstrząsu [doświadczenie sytuacji granicznych – A.Ł.] i

świadomości zagubienia — pytanie o samego siebie”

(K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii).

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zdziwienie

„To bardzo znamienny stan dla filozofa: dziwić się.

Nie ma innego początku filozofii, jak to właśnie”.

(Platon, Teajtet 39)

„Wiem, że nic nie wiem”.

(Sokrates)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Dlaczego w nocy jest ciemno?

Dlaczego niebo jest niebieskie?

Dlaczego…???

„Dzięki bowiem zdziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować; dziwiły ich początkowo

niezwykłe zjawiska spotykane codziennie, później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład

wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i wobec powstania wszechświata. A kto jest

bezradny i dziwi się, poznaje swoją niewiedzę” .

(Arystoteles, Metafizyka, I, 982 b)

„Zdziwienie jest bodźcem poznania. Dziwiąc się uświadamiam sobie

swoją niewiedzę. Zaczynam szukać wiedzy, ale takiej, która byłaby ‘wiedzą

dla wiedzy’, nie ‘wiedzą przeznaczoną do jakiegoś pospolitego użytku’".

(K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wiedza dla wiedzy

Po co wiedzieć? Do czego mi to będzie potrzebne?

Po co studiować filozofię? Jaki praktyczny pożytek z filozofii...

„Człowiek, któremu obcy jest posmak filozofowania, przechodzi przez życie jako więzień przesądów przejętych ze

zdrowego rozsądku, z obiegowych wierzeń jego epoki i narodu, a także z przekonań, które rozwinęły się w jego

umyśle bez udziału starannych dociekań czy wynikającej z niej aprobaty. Takiemu człowiekowi świat jawi się jako

coś określonego, skończonego, oczywistego. Przedmioty dnia codziennego nie pobudzają go do refleksji, a

nieznane możliwości odrzuca on ze wzgardą”.

(B. Russell, Problemy filozofii 171)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wątpienie

„Ponieważ przyszliśmy na świat jako dzieci i ponieważ wpierw,

zanim w pełni zaczęliśmy się posługiwać naszym rozumem, już wydawaliśmy rozmaite sądy o rzeczach

zmysłowych, dlatego wiele przesądów oddaliło nas od poznania prawdy; od tych [przesądów] zaś – jak się zdaje –

będziemy mogli się uwolnić wtedy i tylko wtedy: jeżeli raz w życiu postaramy się zwątpić o wszystkim, w czym

wykryjemy choćby cień niepewności. Co więcej, i te rzeczy, o których będziemy wątpić, pożytecznie będzie

uważać za fałszywe, abyśmy tym jaśniej zbadać mogli, co jest najpewniejsze i najłatwiej dostępne poznaniu”.

(Kartezjusz, Zasady filozofii I 1)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Etymologia terminu filozofia

φιλοσοφια (gr. – umiłowanie mądrości)

Pitagoras (VI w. p.n.e.): wiedza (posiadanie mądrości) jest

dostępna jedynie bogom, człowiek może jedynie dążyć do mądrości.

Pierwotnie termin „filozofia” oznaczał wszelką wiedzą teoretyczną (znaczył tyle, co „nauka”).

Do XVIII w. nie było wyraźnego rozróżnienia na naukę i filozofię (np. Newton: Philosophiae naturalis principia

mathematica)

Stopniowo nastąpiło wyodrębnianie się poszczególnych nauk z filozofii – logika, matematyka, historia, nauki

przyrodnicze (fizyka, chemia, biologia, kosmologia…), psychologia, kognitywistyka…

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Podstawowe dyscypliny filozoficzne

ontologia / metafizyka – najogólniejsza teoria tego, co jest (bytu)

epistemologia – teoria ludzkiego poznania, jego źródeł i granic, wiarygodności i uzasadniania

aksjologia – teoria wartości etycznych (etyka) lub estetycznych (estetyka)

… a ponadto: logika, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia umysłu, filozofia przyrody, filozofia nauki, filozofia

dziejów, filozofia prawa, filozofia społeczna, filozofia polityki, filozofia fizyki, filozofia matematyki, filozofia chemii,

filozofia biologii…

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Geneza filozofii

Powstanie filozofii – starożytna Grecja VII /VI w. p.n.e.

Tales z Miletu jako pierwszy filozof [filozofia przyrody]

podstawowe zagadnienie – pytanie o arche – początek i zasadę świata: co jest pierwotnym tworzywem, z którego

zbudowane są wszystkie rzeczy?

Greccy filozofowie przyrody pierwsi podjęli próbę

wyjaśniania zjawisk przyrody bez odwoływania się

do mitologii, religii, tradycji, lecz jedynie

za pomocą obserwacji i rozumowania.

Początek nauki i racjonalnego poznania świata.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Myślenie filozoficzne a myślenie mitologiczne

filozofię poprzedzały mitologiczne próby wyjaśnienia świata

zjawiska przyrody są dziełem bogów, powodowanych emocjami podobnymi do ludzkich

mit zawiera elementy pozaracjonalne, swobodne wyobrażenia i myślenie życzeniowe; fantastyczna interpretacja

zdarzeń rzeczywistych; pomieszanie kategorii pojęciowych; pozór wiedzy i zrozumienia; ma skłaniać ludzi do

działania zgodnego z określonym porządkiem wartości

mity i religia są odporne na racjonalną argumentację – niekorygowalne dogmaty

przeciwieństwo między filozofią a myśleniem mitologiczno-religijnym: obserwacje empiryczne i racjonalne

myślenie

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Techne

wiedza praktyczna, odpowiadająca na pytania: „jak?”, „w jaki sposób?”

techne – domena niewolników i rzemieślników, życiowo uzależnionych od własnych umiejętności, była źródłem

zysku.

Nie stawiano jednak pytań: „dlaczego?” i „co to jest?”. Nie istniało pojęcie trójkąta ani pojęcie liczby, co nie

przeszkadzało w sprawnym liczeniu i dodawaniu.

Anonimowość wiedzy egipskiej i babilońskiej i przypisanie pochodzenia wiedzy opiekuńczym bogom, którzy

nauczyli ludzi zarówno prostych czynności siania pszenicy, jak i balsamowania ciał.

Ludzie są tylko depozytariuszami i użytkownikami wiedzy.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wiedza jako dar bogów

Konsekwencja: kult i konserwatyzm

Byłoby niewdzięcznością i bluźnierstwem zmienić cokolwiek

z tego, co zostało przekazane z niebios.

Wiedza jest święta i tajemna, powierzona kaście kapłańskiej do przechowywania i rozważnego przekazywania.

Nauczanie = wtajemniczanie, dokonujące się (podobnie jak to bywa i dzisiaj w nauce rzemiosła) przez

demonstrację, pokaz, bez użycia słów.

Wiedza techniczna jest trudna do pełnego zwerbalizowania

(np. ułożenie instrukcji wiązania sznurowadeł).

starożytny Egipt - zasady organizacji państwa były pochodzenia boskiego.

kiedy bogowie stwarzali Egipt, dali swego krewnego w postaci faraona, aby był kontynuacją praw niebieskich na

ziemi.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Polis

nowa organizacja przestrzeni społecznej

Miasto zawierało się wokół agory (rynku), przestrzeni wspólnej, gdzie spotykają się obywatele, by omawiać

wszelkie ważne dla nich sprawy.

Grecja tamtych czasów to rozrzucone po całym basenie Morza Śródziemnego miasta–państwa, autonomiczne i

samowystarczalne (Ateny, Milet, Korynt, Teby, Efez itd.).

Pluralizm i demokracja, wolność i równość wobec prawa

Grek jest współodpowiedzialny za swą ojczyznę, współdecyduje o jej losach, współtworzy prawa w trybie

parlamentarnej debaty, jest z niej dumny. Każdy obywatel polis ma nieskrępowany dostęp do spraw publicznych

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Uzasadnianie i dowodzenie

X: twierdzę, że jest tak a tak…

Y: jak to uzasadnisz?

uzasadnianie i dowodzenie jako początek i istota nauki

tajemna wiedza świątynna - autorytet sakralny

Np. nie do pomyślenia było pytanie o to, skąd kapłan wie, że sproszkowana jaszczurka zmieszana z winem jest

lekarstwem na febrę

Jeśli prosty, niczym nie różniący się od innych obywatel odsłania tajemnice świata bez wglądu w odwieczne pisma,

to jest to fakt wzbudzający najwyższą nieufność albo szyderstwo.

uzasadnianie głoszonych poglądów

porzucenie fabularnych opowieści mitologicznych na rzecz racjonalnego dyskursu

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Episteme

Techne – wiedza praktyczna, bezrefleksyjna, oparta na rutynie

Episteme – wiedza teoretyczna, oparta na racjonalności ludzkiej mowy, logicznym formułowaniu myśli

Słowo – jedyny środek rozpowszechniania wiedzy

Treść komunikatu w całości zdeponowana jest w słowach — nie pod słowami, nie między wierszami, jak w

hermetycznych tekstach świątynnych, ale w bezpośredniości i prostocie przekazu skierowanego do wszystkich.

Każdy człowiek uznany jest za podmiot wiedzy — za jej twórcę lub krytyka.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Doxa

mniemanie — wiedza potoczna

zbiór indywidualnych przekonań i społecznych stereotypów pozyskiwanych i udzielanych innym w procesie

komunikacji, we wspólnych działaniach i doświadczeniu potocznym.

użytek zrobiony z logicznego rozumu wydobywa z niej para-doksa zaskakującą niezgodność z oczekiwaniami tzw.

zdrowego rozsądku

trzeba porzucić naiwność, łatwowierność oczywistości zmysłowej i również dla własnych przekonań

żądać uzasadnienia lub dowodu.

Paradoksy Heraklita, Epemenidesa czy Zenona z Elei - kamienie milowe na drodze poszukiwań zgodności między

doświadczeniem a rozumową wiedzą naukową, czyli na drodze do teorii.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a myślenie potoczne

myślenie potoczne: realizm i nastawienie naturalne – żyjemy w realnym świecie czasowym i przestrzennym

rzeczy istnieją niezależnie od naszego istnienia i niezależnie od naszego postrzegania i myślenia o nich

myślenie potoczne oparte jest na sądach zdrowego rozsądku, ale zawiera przekonania tymczasowe i niespójne z

przekonaniami innych ludzi, oparte na wyobraźni, zawiera elementy myślenia życzeniowego, przesądy i

uprzedzenia

wieloznaczność i niejasność pojęć; przemieszanie myślenia naturalistycznego z supranaturalistycznym (wiara

religijna), nie należącym do zdrowego rozsądku

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zdrowy rozsądek

władza sądzenia, elementarna ludzka racjonalność (logiczna i praktyczna), najniższy i konieczny dla życia stopień

rozumu człowieka, dzięki czemu człowiek jest zdolny do wnioskowania, argumentowania, przewidywania,

podejmowania decyzji i odpowiedzialności za zwoje czyny

„Rozsądek jest rzeczą najsprawiedliwiej rozdzieloną na świecie: każdy bowiem mniema, iż jest weń tak dobrze

zaopatrzony, że nawet ci, których najtrudniej zadowolić w innych sprawach, nie zwykli pożądać do więcej, niż go

posiadają”.

(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a zdrowy rozsądek

zdrowy rozsądek jest konserwatywny, filozofia dociekliwa; antydogmatyzm, kwestionowanie wszelkich

autorytetów; prawda jako wartość najwyższa; żądanie jasności, dowodów, racji, krytyczna analiza racjonalizacja

przekonań zdroworozsądkowych przez filozofię

„Zdrowy rozsądek nie jest więc dla niej autorytetem niepodważalnym i właśnie dlatego, że nie potrafi on wyjaśnić

podstaw własnej pewności, wymaga takiego wyjaśnienia z zewnątrz. Podać je mogą – w różnych aspektach – tylko

filozofia i nauka”.

(Hempoliński, Filozofia współczesna 17)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Religia

twierdzenia religijne nie należą do zdrowego rozsądku, nie można ich uzasadnić na podstawie potocznego

doświadczenia

cechy charakterystyczne religii:

podział na sacrum i profanum

wiara w byty lub zdarzenia supranaturalne (cuda)

kodeks moralny mający sankcję boską

przeżycia religijne

rytuały, modlitwa, ofiary

koncepcja ostatecznego celu świata i roli człowieka

hierarchia wartości; wzorce postępowania

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a religia

filozofie religijne: akceptacja podstawowych prawd wiary (dogmatów), ograniczony charakter ludzkich władz

poznawczych

filozofie niereligijne: naturalizm – naturalne prawidłowości przyczynowo-skutkowe między obiektami

czasoprzestrzennymi; założenie istnienia rzeczywistości supranaturalnej niczego nie wyjaśnia i jest rezygnacją z

racjonalnego tłumaczenia świata

„Cechą swoistą autentycznej filozofii jest jak najdalej posunięta niedogmatyczność rozważań, zmierzanie do

pewności, prawdy, pełnej zrozumiałości, jasności i logicznej spójności, opieranie się na analizach racjonalnych przy

pełnej akceptacji faktów empirycznie sprawdzalnych”.

(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 21)

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Postulat racjonalności poznania

„Postulat ten głosi, że każdy sąd pretendujący do prawdy musi być jak najmocniej, właściwymi dlań sposobami,

uzasadniony oraz że siła tego uzasadnienia winna wyznaczać stopień jego akceptacji” .

(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 33)

intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność (jawność i powtarzalność)

postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności jednostki nakazuje akceptować jako odpowiedź na dane

zagadnienie „tezę możliwie dobrze uwiarygodnioną […] w przeciwieństwie np. do tezy, której uznanie by

odpowiadało pragnieniom owej jednostki czy też mniej by ją narażało na konflikt z dominującymi w jej

społeczności autorytetami”

(H. Eilstein, Biblia w ręku ateisty 29)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a światopogląd i ideologia

światopogląd: zbiór sądów opisowych i wartościujących o pochodzeniu i naturze świata jako całości, człowieka,

kształtuje się w społeczeństwie, niespójność

ideologia: zbiór ogólnych koncepcji aksjologicznych i społeczno -politycznych, interesy danej grupy: „świadomość

fałszywa” – zniekształcenie obiektywnej rzeczywistości i funkcje apologetyczne wobec grupy, której interesy

wyrażają

 

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Nauka

nauka = zbiór nauk szczegółowych

homo sapiens – 100 tys. Lat

cywilizacja – 10 tys. lat

nauki szczegółowe – 400 lat

wyodrębniły się z filozofii (XVII w. Galileusz, Newton…)

nauki empiryczne

nauki przyrodnicze (fizyka, chemia, astronomia, kosmologia, biologia…)

nauki humanistyczne (historia, religioznawstwo…)

nauki społeczne (socjologia, ekonomia…)

obserwacja + eksperyment + matematyczny opis zjawisk

nauki formalne, ajskomatyczno-dedukcyjne (logika, matematyka…)

funkcja poznawcza (osiąganie wyników poznawczych) i praktyczna nauki

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Funkcje nauki

poznawcza (osiąganie wyników poznawczych)

odkrywanie faktów i formułowanie praw

wyjaśnianie

prognozowanie

opracowanie i logiczne uporządkowanie pojęć, twierdzeń, teorii

przekazywanie wyników (czasopisma, książki, seminaria naukowe)

weryfikowanie wyników

doskonalenie metod badawczych

praktyczna (zastosowania praktyczne)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a nauka

nauki formułują prawa; filozofia pyta: co to jest prawo? jakie są podstawy akceptacji teorii naukowych?

nasycenie współczesnej nauki (np. fizyki – mechanika kwantowa, kosmologia, biologii – genetyka i jej

zastosowania) problemami filozoficznymi, zacieranie się linii demarkacyjnej między nauką a filozofią

tradycyjne problemy filozoficzne uwikłane w nauki empiryczne (np. determinizm i indeterminizm, natura czasu i

przestrzeni, początek Wszechświata)

nauka jako źródło nowej problematyki filozoficznej (np. problem obiektywności poznania w mechanice kwantowej)

nauka jako paradygmat myślenia racjonalnego

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Relacje filozofia - nauka

Filozofia jako teoria nauki

nauki empiryczne wyczerpują wiedzę o świecie, filozofia jest logiczną analizą języka, założeń i metod nauk

(scjentyzm)

Filozofia jako synteza wyników nauk

filozofia przyjmuje jako założenia rezultaty nauki formułuje ich syntezę w celu uzyskania naukowego obrazu świata

Filozofia jako dyscyplina autonomiczna wobec nauki

badania filozoficzne są całkowicie różne od badań nauk empirycznych, filozofia nie może bezkrytycznie opierać się

na naukach, jest nieempiryczną wiedzą o świecie empirycznym, bada warunku możliwości doświadczenia

(Anzenbacher, Wprowadzenie 31)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czy filozofia jest nauką?

 

odpowiedź pozytywna

„najogólniejsza nauka o prawach zmienności wszelkiej rzeczywistości (przyrody martwej, ożywionej,

społeczeństwa) i poznania”

 

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czy filozofia jest nauką?

odpowiedź negatywna

nie jest nauką aksjomatyczno-dedukcyjną (matematyczną) – brak zgody na przesłanki – problem znaczenia

terminów

nie jest nauką empiryczną (przyrodniczą lub społeczną) – żadna filozofia nie ma struktury formalnej teorii

empirycznej w rozumieniu współczesnej metodologii nauk, nie dostarcza wyjaśnień nomologiczno-dedukcyjnych

ani probabilistycznych

neopozytywizm – nie jest nauką, ale królową nauk, działalnością

 Filozofia jest wiedzą o świecie opartą na nauce i myśleniu potocznym – interpretacja istniejącej wiedzy w nowych

kategoriach pojęciowych; formułowanie ogólnych twierdzeń o świecie

do powstania nauk empirycznych XVI/XVII w. trudno było odróżnić wyjaśnienia naukowe od filozoficznych

 

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

filozofia nie czerpie materiału bezpośrednio z obserwacji

spory filozoficzne nie mogą być rozstrzygnięte przez odwołanie się do faktów empirycznych

filozofia nie dostarcza nowej wiedzy o faktach

spory filozoficzne polegają niekiedy na udowodnieniu logicznej niemożliwości jakiegoś stanowiska, nie dotyczą

zatem kwestii empirycznych

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

koncepcje filozoficzne uznające się za naukowe:

fenomenologia – „nauka ścisła”, autonomiczna wobec innych nauk, przedmiot – świadomość transcendentalna

(Husserl)

pozytywizm logiczny – filozofia naukowa w odróżnieniu od filozofii metafizycznych; logiczna analiza języka nauki

marksizm – budowanie ogólnej koncepcji świata na podstawie danych nauk szczegółowych

filozofia naukowa a filozofia nauki [przedmiot badań – język i struktura nauki, metody, struktura i rozwój]

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czy filozofia jest nauką?

„Celem filozofii jest logiczne rozjaśnianie myśli. Filozofia nie jest teorią, lecz pewną działalnością. Dzieło

filozoficzne składa się zasadniczo z objaśnień. Wynikiem filozofii nie są ‘tezy filozoficzne’, lecz jasność tez. Filozofia

winna rozjaśniać i ostro rozgraniczać myśli, które skądinąd są jakby mgliste i niewyraźne.

Poprawna metoda filozofii byłaby właściwie taka: nie mówić nic poza tym, co daje się powiedzieć, czyli poza

zdaniami nauk przyrodniczych – a więc nic poza tym, co z filozofią nie ma nic wspólnego, a gdyby potem ktoś

chciał powiedzieć coś metafizycznego, wykazać mu, że pewnym znakom swoich zdań nie nadał żadnego

znaczenia. Byłaby to dla niego metoda niezadowalająca – nie miałby poczucia, że uczymy go filozofii – ale byłaby

to jedyna metoda ściśle poprawna”.

(L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a nauka – wybrane stanowiska

Teza: filozofia jest niezależna od nauk przyrodniczych

„Wyników nauk przyrodniczych bowiem nie bierze się pod uwagę. Rozważa się tylko przyjęte implicite założenia

filozoficzne w podstawowych metodach nauk przyrodniczych” .

(A. G. van Melsen, Filozofia przyrody 42)  

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a nauka – wybrane stanowiska

Teza: nauki przyrodnicze posiadają założenia o charakterze filozoficznym

„W przyrodniczych programach badawczych znajdują się, w mniej lub bardziej ukrytej formie, założenia o

charakterze metafizycznym. Określają one zasadniczą możliwość modyfikacji tych programów, implikują wybór

odpowiedniej epistemologii, posiadają niewątpliwe wartości heurystyczne. Bagatelizowanie wielorakich związków

filozofii z naukami przyrodniczymi oraz uprawianie refleksji filozoficznej w całkowitej izolacji od osiągnięć tych

nauk może prowadzić do rozwiązań pozornych”.

(M. Heller, J. Życiński, Wstęp, [w:] M. Heller, A. Michalik, J. Życiński, Filozofować w kontekście nauki 5).

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a nauka – wybrane stanowiska

Teza: nauki przyrodnicze nie posiadają założeń o charakterze filozoficznym

Por. J. Woleński, O tak zwanych filozoficznych założeniach nauki

 

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wzorce uprawiania filozofii

klasyczny (starożytność): cel – poznanie ostatecznej podstawy i struktury bytu; zjawisko i rzeczywistość; wiedza

(episteme) i mniemanie (doxa); poznanie najgłębszej istoty bytu pozwala zrozumieć naturę człowieka i jego

miejsce w świecie [Demokryt, Epikur, Sokrates, Platon, Arystoteles, stoicy]

pragmatyczny: cel – skuteczne działania w sprawach życia codziennego (szczęście, korzyść itp.); sofiści

teocentryczny (średniowiecze): – problem: Bóg, człowiek, świat; wiara i rozum; filozofia jako ancilla theologiae;

problem relacji wiara – rozum; św. Augustyn: „Pragnę poznać Boga i duszę. I nic więcej.”

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wzorce uprawiania filozofii

Odrodzenie – zerwanie z filozofią średniowieczną, rozwój rzemiosła, handlu, wiedzy praktycznej, powstanie

monarchii absolutnych, Reformacja, powstanie uniwersytetów w XIV w., druk, Kopernik, Kepler, Galileusz, Newton,

Huygens; XVII/XVIII – powstanie nauk szczegółowych – „być albo nie być” dla filozofii

kartezjański – poszukiwanie wiedzy pewnej, sceptycyzm, cogito ergo sum – świadomość podmiotu jako podstawa

wszelkiego filozofowania, problem istnienia świata transcendentnego wobec świadomości poznającego podmiotu

kantowski – badania transcendentalne, „kopernikański przewrót” w filozofii: przedmiot poznania jako konstrukcja

podmiotu wyposażonego w aprioryczne formy zmysłowości i transcendentalne kategorie intelektu

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wzorce uprawiania filozofii

Hegel – powrót do spekulacji metafizycznych w opozycji do tradycji epistemologicznej

pozytywizm – Comte, Mill, Spencer – oparcie wszelkiej wiedzy na faktach, niemożliwość metafizyki (wiedzy o

świecie pozaempirycznym); badania metodologiczne i synteza nauk szczegółowych

filozofia życia – problem egzystencji jednostki ludzkiej i jej stosunku do społeczeństwa, historii, Boga; Stirner,

Carlye, Newmann, Kierkegaard, Dilthey, Schopenhauer, Nietzsche

marksizm (Marks, Engels) – kategoria praktyki społecznej; odrzucenie metafizyki idealistycznej i subiektywizmu;

powiązanie z nauką; materializm dialektyczny i historyczny; funkcja praktyczna filozofii – ideologia ruchu

robotniczego (Lenin)

neotomizm, fenomenologia, egzystencjalizm, neopozytywizm, personalizm, pragmatyzm, filozofia analityczna,

hermeneutyka…

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pytania kontrolne

Podaj przykłady zagadnień filozoficznych. Czym się one różnią od zagadnień naukowych?

Jakie są źródła myślenia filozoficznego?

Jaka jest etymologia słowa „filozofia”?

Wymień podstawowe dyscypliny filozoficzne.

Scharakteryzuj wiedzę typu techne, doxa i episteme.

Czym filozofia różni się od myślenia mitologicznego?

Jaka jest różnica między filozofią a myśleniem potocznym?

Co to jest zdrowy rozsądek?

Czym się różnią filozofie religijne od niereligijnych?

Czy filozofia jest nauką? Rozważ różne odpowiedzi podając przykłady z historii filozofii.

Sformułuj postulat racjonalności poznania.

Scharakteryzuj podstawowe koncepcje filozofii.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura

K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka

J. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu

J. Wojtysiak, Filozofia

T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia

A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii

K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii

M. Hempoliński, Filozofia współczesna

J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej