ZATRUCIA METALAMI CIĘŻKIMI

I SUBSTANCJAMI ŻRĄCYMI

CO TO SĄ METALE CIĘŻKIE?

W naukach zbliżonych do biologii i medycyny termin metale 
ciężkie jest na ogół używany w odniesieniu do pierwiastków 
używanych w przemyśle i jednocześnie odznaczających się 
toksycznością dla człowieka lub środowiska. 

Do metali ciężkich zaliczamy:

• RTĘĆ

• KADM

• ŻELAZO

• CYNK

• OŁÓW

• CHROM

• MIEDŻ

• BIZMUT

Charakterystyczną właściwością metali ciężkich jest ich wysoka 
gęstość oraz bezwzględna toksyczność. Nie biorą one udziału w 
procesach życiowych, do takich metali zalicza się kadm, ołów i 
rtęć. Metale te mają największy współczynnik akumulacji, łatwo 
absorbują się z powietrza, z przewodu pokarmowego, łatwo 
przechodzą przez łożysko, barierę krew-mózg , łatwo wiążą się z 
makrocząsteczkami (białka), łatwo uszkadzają strukturę DNA .Ich 
obecność w organizmie wiąże się z efektem mutagennym, 
embriotoksycznym, teratogennym i karcinogennym. 

Występowanie metali ciężkich w środowisku wynika zarówno z 
biogeochemicznego obiegu pierwiastków (naturalne procesy 
zachodzące w przyrodzie), jak i ze źródeł antropogenicznych. 
Źródła naturalne metali ciężkich: 
- wietrzenie skał, 
- erupcja wulkanów, 
- parowanie oceanów, 
- pożary lasów, 
- procesy glebotwórcze. 

Działanie metali ciężkich na organizmy zależy od ich stężenia. 
Wysokie koncentracje mogą prowadzić do zaburzeń procesów 
fizjologicznych, ale nawet przy niskich stężeniach mogą wywoływać 
niepożądane zmiany na skutek akumulacji. Ostatnio jesteśmy coraz 
bardziej świadomi, że działalność człowieka może zagrażać 
środowisku. Niestety nie zawsze udaje się utrzymać równowagę 
pomiędzy wprowadzanymi technologiami a ochroną zasobów 
naturalnych. Szybki rozwój techniki i zmiany, jakie zachodzą we 
współczesnym świecie, w istotny sposób wpływają na środowisko 
przyrodnicze. Jednym z najgroźniejszych ubocznych skutków rozwoju 
cywilizacji i przemysłu jest rozprzestrzenianie się pierwiastków 
śladowych. Ma to ścisły związek z coraz większym wydobyciem złóż 
mineralnych zawierających te pierwiastki oraz procesami 
przetwórczymi i spalaniem surowców energetycznych. Obecnie w 
wyniku znacznego uprzemysłowienia i urbanizacji, możliwość 
wystąpienia nadmiaru pierwiastków śladowych w środowisku 
naturalnym zwiększyła się wielokrotnie. 

Toksykologia wyróżnia dwa typy oddziaływań substancji szkodliwych 
na organizmy:

•  oddziaływania bliskie (ekspozycja zawodowa - szybka akumulacja 
substancji  
                                                  toksycznej w organizmie)
•  oddziaływania odległe (ekspozycja środowiskowa - powolne zmiany 
w   organizmie). 

Toksyczne działanie powyższych metali wiąże się 
m.in. ze zdolnością do kumulacji w organizmie, w 
tym w kościach, nerkach, i mózgu. Ich sole oraz 
tlenki mogą być przyczyną groźnych zatruć ostrych i 
przewlekłych, chorób układu krążenia, układu 
nerwowego, nerek, chorób nowotworowych. Część 
metali ciężkich nie wchłania się do organizmu w 
postaci pierwiastkowej.
Zatrucia metalami ciężkimi notuje się szczególnie 
wśród pracowników określonej gałęzi przemysłu, co 
powoduje liczne choroby zawodowe, np. ołowicę w 
wytwórniach bieli ołowiowej. Zatrucia wywołane są 
też spożywaniem pokarmów zanieczyszczonych 
związkami metali, np. rtęcica.

RTĘC:

Rtęć metaliczna bardzo słabo wchłania się przez skórę -0,1 % 
i z przewodu pokarmowego - 2%. Natomiast bardzo dobrze 
wchłania się przez układ oddechowy - 80%. Spożycie rtęci z 
termometru nie powoduje więc żadnych objawów 
toksycznych, jest wydalana w niezmienionej postaci wraz z 
kałem. Opary natomiast wykazują znaczną toksyczność. 
Rtęć wydala się głównie przez nerki wkrótce po jej 
wchłonięciu, ale powoli i przez dłuższy czas. Metal ten wydala 
się także prze gruczoły ślinowe i drażni je powodując ślinotok, 
który jest jednym ze wczesnych objawów zatrucia. 
Pierwiastek znajduje się również w pocie. 
Przewlekłe zatrucia rtęcią zdarzają się w zakładach pracy, w 
których używana jest jej postać metaliczna lub sole. Zatrucia 
te rozwijają się powoli i w odróżnieniu od zatruć ostrych 
powodują nieodwracalne zmiany w ośrodkowym układzie 
nerwowym. 

Objawy zatrucia przebiegają w następującej kolejności: 

a) zmiany w jamie ustnej - obrzęk ślinianek, dziąseł i języka 
b) zęby chwieją się i łatwo wypadają, a w zębodołach tworzą się 
owrzodzenia 
c) w dziąsłach dookoła kieszonek dziąsłowych osadza się czarny 
ząbek siarczku rtęciowego, wytrącany przez siarkowodór z 
rozkładu resztek pokarmowych - może się nie tworzyć, kiedy 
zachowana jest higiena jamy ustnej 
d) ślinotok 
e) bóle i zawroty głowy 
f) wzmożona pobudliwość nerwowa, trudność skupienia myśli, 
uczucie znużenia 
g) drżenia powiek, języka, palców, które w miarę upływu czasu 
rozszerzają się na całe kończyny 
h) trudności w mówieniu 
i) nerwica rtęciowa

KADM:

Zatrucia przewlekłe rozwija się powoli. Pierwszy okres trwa około 1 
roku i jest bezobjawowy, można jedynie stwierdzić wyższy poziom 
kadmu w moczu i we krwi. Dłuższe - 2 letnie narażenie, prowadzi do 
rozwoju przewlekłej kadmicy. Charakteryzuje się ona ogólnym 
osłabieniem, suchością jamy ustnej, posmakiem metalicznym, 
brakiem łaknienia, występowaniem rąbka kadmowego na dziąsłach, 
okresowymi bólami brzucha i głowy, wzrostem OB i innymi objawami. 
Po 5 latach występuje bezsenność, pobudliwość nerwowa, zawroty 
głowy, krwawienia z nosa, bóle mięśniowo- stawowe, zmiany w 
kościach na tle odwapnieni. Natomiast po kilkunastu latach narażenia 
zaczynają się nieustające bóle mięśni, osłabienie, bezsenność, 
duszności, rozedma płuc, uszkodzenia nerek, szpiku oraz zmiany 
włókniejące w płucach. 
W zatruciach przewlekłych mogą następować też zmiany w układzie 
kostnym (zaburzenie metabolizmu związków wapnia i fosforu). 
Powoduje także zakłócenia w przemianach witamin- głównie 
witaminy D i B1. Gromadzenie się kadmu w mięśniu sercowym i 
ścianach naczyń krwionośnych prowadzi najczęściej do nadciśnienia 
tętniczego i zwyrodnienia mięśnia sercowego. 
Kadm indukuje przerywanie łańcuchów DNA i aberracje 
chromosomowe. Został on umieszczony na liście związków 
rakotwórczych.

OŁÓW:

Ten pierwiastek jest trucizną kumulującą się w organizmie. Zaabsorbowany 
ołów przenika do krwiobiegu, gdzie jego większa część wbudowuje się do 
czerwonych ciałek krwi- średni czas przebywania wynosi 30 dni. Z stąd 25-
40% jego zawartości przenika do tkanek miękkich, około 15% do kości, a 
pozostała ilość jest wydalana. Czas przebywania w tkankach miękkich wynosi 
około 30 dni, a w kościach 40-90 lat u dorosłego osobnika. 
Ołów jest silnie wiązany ze związkami o dużej liczbie cząsteczkowej, takich 
jak: aminokwasy, hemoglobina, enzymy, RNA, DNA; w ten sposób ulegają 
zaburzenia wiele metabolicznych dróg przemian. Skutkami toksyczności są: 
zaburzenia tworzenia krwi, nadciśnienie tętnicze, neuropatia, a także 
uszkodzenia mózgu. 
Zatrucia przewlekłe - ołowica - są bardzo złożone a szybkość ich rozwoju 
zależy od stężenia w powietrzu oraz od okresu narażania na działanie pyłów 
lub par ołowiu. Do najbardziej charakterystycznych i najczęściej spotykanych 
objawów należy zabarwienie skóry bladoszare o żółtawym odcieniu - cera 
ołowicza. Już po kilku dniach może powstać na dziąsłach charakterystyczna 
niebiesko- czarna obwódka, osadzającego się siarczku ołowiu - tzw. rąbek 
ołowiczy. Występują także z różnym nasileniem objawy takie jak: zmęczenie, 
zwiększona pobudliwość nerwowa, brak łaknienia, zaparcie, upośledzenie 
przyswajania pokarmów. Przy dalszym rozwoju zatrucia występuje metaliczny 
posmak, kolka ołowiczna - czyli ostry, silny skurcz mięśni gładkich jelit, trwa 
kilka minut, występuje zwykle w nocy powodując silne bóle, obfite poty, 
biegunkę i wymioty. Napadom towarzyszy przyspieszenie czynności serca, 
skąpomocz i białkomocz oraz spadek temperatury ciała. Ołów powoduje 
skurcz naczyń mózgowych, wywołując wiele ciężkich zaburzeń.

CHROM:

Nawet niewielkie ilości chromu na +6 stopniu utlenienia mają 
działanie szkodliwe dla zdrowia człowieka. W codziennym życiu 
kontakt z materiałami zawierającymi chrom, takimi jak skóry 
garbowane chromowo, środki wybielające, farby i lakiery 
zawierające chrom, może prowadzić do wystąpienia reakcji 
uczuleniowych. Chrom jest najczęstszą przyczyna zawodowego 
wyprysku kontaktowego. Większe stężenia chromu 
sześciowartościowego ma działanie toksyczne, mutagenne i 
kancerogenne. Chrom sześciowartościowy posiada zdolność 
penetracji błon komórkowych i przedostawania się do wnętrza 
komórki, gdzie ulega redukcji do chromu trójwartościowego, 
który sam nie jest w stanie dostać się do wnętrza komórek, 
uwalniając przy tym elektrony, które uszkadzają błonę. Sam 
chrom trójwartościowy znajdujący się we wnętrzu komórki 
tworzy związki kompleksowe, między innymi z DNA uszkadzając 
go tym samym, co może prowadzić w rezultacie do powstania 
nowotworu.

W grupie metali ciężkich znajdują się też 
niezbędne dla organizmu człowieka . Są nimi: 
żelazo, cynk i miedź.

Należy jednak pamiętać , że mimo tego iż są one 
niezbędne do normalnego funkcjonowania 
organizmu to ich przedawkowanie może skończyć 
się skutkami uboczny i doprowadzić do uszkodzeń 
organizmu.

Jedynym metalem ciężkim , którego sole i tlenki 
nie działają toksycznie jest Bizmut. Występuje on w 
naturalnie w kościach i krwi (ok. 0,2 ppm), ale nie 
odgrywa tam żadnej roli.

ŚRODKI ŻRĄCE:

Do środków żrących zalicza się:

• Lizol

• Fenol

• Kwasy

• Zasady

• Rozpuszczalniki organiczne

• Środki  ochrony roślin 

   Środki żrące powodują oparzenie skóry oraz błon 
śluzowych.
Jeśli zatrucie nastąpiło poprzez skórę należy usunąć 
odzież z poszkodowanego, a następnie zmyć skórę 
dużą ilością ciepłej wody i założyć opatrunek jałowy 
na uszkodzoną powierzchnię ciała.

Natomiast jeżeli do zatrucia doszło przez drogę 
pokarmową w żadnym wypadku nie wolno 
powodować u poszkodowanego wymiotów! Jeśli 
mamy taką możliwość, można dać do wypicia 
białko kurze, które może powlec uszkodzoną 
śluzówkę.

Wszystkie te czynności należy robić w rękawiczkach 
!!!!!! 
(ze względu na możliwość oparzenia!!!)

ZATRUCIE ROZPUSZCZALNIKAMI 

ORGANICZNYMI

Rozpuszczalniki z tej grupy wchłaniają się dobrze 
przez skórę i przedostają się do centralnego układu 
nerwowego. Bardzo dobrze rozpuszczają się w 
tłuszczach i działają narkotycznie. Należą do nich 
tri, toluen, tetra, benzen i benzyna.
Udzielanie pomocy jest analogiczne jak przy 
zatruciach środkami żrącymi przy zatruciu poprzez 
skórę z tym, że poszkodowanego należy wynieść z 
pomieszczenia w którym nastąpiło zatrucie.

ZATRUCIE ŚRODKAMI 

OCHRONY ROŚLIN

Najgroźniejsze z tej grupy są zatrucia środkami na bazie fosforu. 
Zatruć można się nimi tak jak środkami żrącymi: poprzez skórę lub 
doustnie.
Widoczne objawy takiego zatrucia to wąskie źrenice, obfite pocenie 
się, łzawienie, biegunka oraz wymioty.
Jeżeli do zatrucia doszło drogą doustną a poszkodowany jest 
przytomny należy przeprowadzić płukanie żołądka.
Jeśli jest nieprzytomny to należy sprawdzić podstawowe funkcje 
życiowe oraz ułożyć ofiarę w pozycji bocznej bezpiecznej.
Natomiast gdy doszło do zatrucia poprzez skórę należy zmyć 
poszkodowanego dużą ilością ciepłej wody.
W każdym przypadku należy wezwać karetkę pogotowia.