MIĘCZAKI, STAWONOGI

MIĘCZAKI

• MIĘCZAKI - do tego typu zwierząt należą 3 główne

gromady: małże, ślimaki i głowonogi.

• Małże i głowonogi to zwierzęta wodne, a niektóre

ślimaki (płucodyszne) - zazwyczaj lądowe.

Mięczaki (z wyjątkiem ślimaków) mają ciało z
dwuboczną symetrią. Jest ono zawsze
niesegmentowane, podzielone na głowę, nogę i worek
trzewiowy (zawierający narządy wewnętrzne).

•

Charakterystyczna dla mięczaków jest wapienna
muszla, wytwarzana przez mięśniowo-skórny fałd,
zwany płaszczem.

• W budowie mięczaków można wyróżnić głowę (poza

małżami), nogę i wór trzewiowy okryty płaszczem.

• Należą do zwierząt dwubocznie symetrycznych, ale wszystkie

ślimaki utraciły symetrię w wyniku torsji, czyli obrotu worka
trzewiowego w stosunku do nogi i głowy o 180°.

• Wiele mięczaków posiada szkielet zewnętrzny. Większość z

nich wytwarza muszlę zbudowaną z substancji organicznej:
konchioliny i związków wapnia.

• Muszla pełni rolę ochronną, zwierzę może się w niej schować

w razie złych warunków środowiskowych czy
niebezpieczeństwa.

• Poza tym muszla jest miejscem przyczepu mięśni w tym

również mięśni służących do poruszania się. U głowonogów
jest skryta pod płaszczem.

• Muszla pojedyncza, zazwyczaj spiralnie skręcona

w prawo, zredukowana (rzadko spotyka się
ślimaki zwijające muszlę w lewo, egzemplarze
takie są w Indiach przedmiotem kultu).

• Układ pokarmowy ślimaków zwykle składa się z

języka pokrytego rogową tarką, przełyku, wola,
żołądka oraz jelita.

• Głównym gruczołem trawiennym jest wątroba

połączona z żołądkiem.

• Układ nerwowy to szereg węzłów, m.in.

głowowych, nożnych, mózgowych, ściennych.

• Powierzchnia ciała ślimaków pokryta jest

nabłonkiem zawierającym gruczoły śluzowe.

1) ŚLIMAKI

• W jamie płaszczowej tzw. gruczoł hipobranchialny, którego

wydzielina u gatunków zaliczanych do rozkolcowatych
zawiera purpurowy barwnik znany już w starożytności.

• W rozwoju ewolucyjnym ślimaków następował zanik bądź

redukcja niektórych narządów wewnętrznych lub ich części
(lewego lub prawego skrzela, zależnie od skrętu muszli,
prawego przedsionka serca, prawego osfradium, prawej
nerki).

• Narządami zmysłów ślimaków są: statocysty, umieszczone w

nodze osfradia, stanowiące narządy zmysłu chemicznego,
głównie węchu, komórki czuciowe rozmieszczone na całej
powierzchni ciała, głównie na czułkach, oraz oczy o
niewielkiej zdolności widzenia, reagujące na natężenie światła
i rozróżniające kontury z małej odległości.

• Gromada niezwykle bogata w gatunki i bardzo

zróżnicowana - zalicza się do niej około 105 tys.
gatunków, z czego w Polsce występuje 6 gat.
morskich oraz ok. 200 gat. lądowych i ok. 50
słodkowodnych.

• Większość gatunków żyje w morzu - zwykle

charakteryzuje je bogactwo barw i kształtów, nie
brak też słodkowodnych, ziemnowodnych i
lądowych - wymagają zwykle dużej wilgotności
środowiska.

• Wielkość osobników waha się od poniżej 1 mm do

powyżej 1 m.

1. muszla 2. wątrobotrzustka

3. płuco w jamie płucnej 4.odbyt

5. otwór płucny

6. oko 7. czułek

8. zwójmózgowy

9. przewód

ślinowy

10. otwór gębowy z tarką 11. wole (cz. przełyku) 12. gruczoł ślinowy
13. otwór płciowy 14. penis

15. pochwa 16. gruczoł śluzowy

17. jajowód

18. wapienna strzałka miłosna 19. noga 20. Żołądek

21. nerka

pochodzenia metanefrydialnego

22. płaszcz 23. serce

24.

nasieniowód

• Ślimaki mogą być rozdzielnopłciowe lub obojnakie.
• Zapłodnienie jest wewnętrzne lub zewnętrzne.
• Przechodzą rozwój prosty, rzadziej złożony. W

rozwoju złożonym występuje larwa trochofora.

• Widoczny dymorfizm płciowy.
• Mały ślimak wylęga się z jaja z pierwociną muszli,

tzw. muszlą embrionalną.

• Klasyfikacja ślimaków jest kontrowersyjna.

Tradycyjnie w obrębie gromady wyróżniano trzy
podgromady:

• przodoskrzelne
• tyłoskrzelne
• płucodyszne

2) MAŁŻE

• Są to morskie i słodkowodne mięczaki (Mollusca) o

dwubocznie spłaszczonym ciele, składającym się z tu łowia
zwanego workiem trzewiowym i nogi, pozbawione głowy.

• Worek trzewiowy okryty jest dwoma bocznymi płatami

płaszcza wytwarzającymi dwuklapową muszlę.

• Obie połówki muszli połączone są więzadłem i u niektórych

gatunków zamkiem

• Więzadło rozchyla połówki muszli zaś zamykają je mięśnie

zwieracze. Wielkość muszli małży jest bardzo
zróżnicowana, od kilku milimetrów aż po ponad metr u
Tridacna gigas.

• Woda wpływa do jamy płaszcza przez otwór

zwany syfonem wlotowym (wpustowym), a
wypływa syfonem odpływowym (wyrzutowym).

• Zanikła u nich charakterystyczna dla mięczaków

tarka w gardzieli.

• Na nodze umieszczony jest gruczoł bisiorowy,

produkujący krzepnące nici zwane bisiorem,
służące do przymocowania małża do podłoża.

• W rozwoju małży występują larwy trochofora,

weliger i u niektórych pasożytnicza – glochidium.

• Muszle małży mają trzy warstwy:

– konchiolinową (zewnętrzna) (periostracum)
– porcelanową (środkowa) (mesostracum)
– perłową (wewnętrzna) (hypostracum)

• Małże oddychają za pomocą skrzeli, a ich

budowa warunkuje dalszy podział tej gromady na
cztery podgromady:

– pierwoskrzelne (Protobranchia)
– Nitkoskrzelne (Filibranchia)
– blaszkoskrzelne (Eulamellibranchiata)
– zrosłoskrzelne (Septibranchia)

3)GŁOWONOGI

• To gromada dwubocznie symetrycznych, morskich

mięczaków o prostym rozwoju, nodze przekształconej
w lejek, ramionach otaczających otwór gębowy,
chitynowym dziobie i całkowicie zrośniętym płaszczu
otaczającym organy wewnętrzne.

• Mają od 1 cm do ponad 20 m długości.

• Głowonogi są ewolucyjnie bardzo starą grupą –

pojawiły się prawdopodobnie około 570 mln lat temu.

• Jest to najwyżej uorganizowana grupa mięczaków.

• Pomimo dużych różnic w morfologii poszczególnych

rzędów, u wszystkich głowonogów możemy wyróżnić
dwie części ciała: głowę i tułów.

• Z głowy wyrasta osiem lub dziesięć pokrytych

przyssawkami ramion, ułożonych dookoła otworu
gębowego.

• Ramiona te są prawdopodobnie przekształconą nogą,

na co wskazuje ich unerwienie.

• Między nimi, na większej lub mniejszej długości

rozpięta jest błona.

• U dziesięciornic ramion jest dziesięć, z czego dwa są

wyraźnie dłuższe, kurczliwe.

• U łodzików ramion nie ma. Mają one za to do 90

kurczliwych, bezprzyssawkowych wyrostków.

• Skóra głowonogów składa się z warstwy skóry

właściwej zbudowanej z tkanki łącznej oraz z
jednowarstwowego nabłonka walcowatego.

• Ma ona liczne gruczoły śluzowe oraz – w górnej

warstwie – komórki barwnikowe.

• Skóra wielu głowonogów ma także komórki

tęczowe zawierające drobne, załamujące światło
kryształki.

• Dzięki tym komórkom może nabierać ona

metalicznego lub perłowego połysku.

• W skórze wielu gatunków znajdują się także

narządy świetlne. Są to skomplikowane, dobrze
ukrwione i unerwione struktury, zużywające dużo
tlenu.

• U niektórych gatunków świecenie wywołują

bakterie symbiotyczne. Poza tym niektóre
głębinowe głowonogi wydzielają także świecący
śluz.

• Układ pokarmowy rozpoczyna się usytuowanym pomiędzy

ramionami otworem gębowym.

• Zaopatrzony jest on w parę rogowych szczęk o kształcie

papuziego dzioba. Są one poruszane silnymi mięśniami, co ma
znaczenie przy kruszeniu pancerzy skorupiaków. W leżącej za
otworem gardzieli znajduje się tarka. Inaczej niż u pozostałych
mięczaków, u głowonogów tarka służy nie tyle do rozdrabniania
pokarmu, co do pomocy przy jego przełykaniu.

• Do jelita prostego ma ujście woreczek czernidłowy.

• Głowonogi mają jedną lub dwie pary nerek

• Jednokomorowe serce głowonogów leży w tylnej części worka

trzewiowego. Ma po bokach cztery (u łodzika), bądź dwa
przedsionki. U ośmiornic komora zazwyczaj ma przegrodę. Z
serca wychodzi tętnica głowowa i odwłokowa.
Układ krwionośny głowonogów jest półotwarty

• U głowonogów spośród całego typu mięczaków nastąpiło

najsilniejsze scentralizowanie układu nerwowego, w którym
można wyróżnić mózg zbudowany ze zlanej pary zwojów
mózgowych, trzewiowych i nożnych.

• Zwoje mózgowe kontrolują receptory głowowe: statocysty,

dotykowe i pęcherzykowate oczy zdolne do akomodacji a
analogiczne do oczu ryb; od zwojów trzewiowych odchodzą
trzy pnie nerwowe unerwiające narządy znajdujące się w
tułowiu, a z pary zwojów nożnych odchodzi osiem lub dziesięć
nerwów unerwiających odnóża.

• Mózg głowonogów chroniony jest chrzęstną puszką mózgową.

• Oczy głowonogów mieszczą się po bokach głowy. Są duże, ich

masa może sięgać nawet do 25% masy ciała, zaś średnica do
40 cm

• Ugłowonogów wyróżnia się zasadniczo dwa typy

oczu.

• Pierwszy to prymitywne oko łodzika, będące

właściwie wpukliną powłoki ciała o kształcie dołka
z zawężonym otworem.

• Drugim typem jest oko płaszczoobrosłych. Ma

ono postać zamkniętych pęcherzyków o złożonej
budowie.

• Ma ono otaczającą gałkę oczną wtórną rogówkę.

Pod nią znajduje się tęczówka o kształcie
kolistego fałdu.

• Brzegi fałdu nie zrastają się tworząc źrenicę. Na

przedniej ścianie oka znajduje się soczewka.

• Akomodacja następuje przez przesunięcie

soczewki, inaczej niż u ssaków, u których zmienia
ona kształt. Siatkówka zbudowana jest z komórek
wzrokowych mających bardzo długie pręciki
skierowane do wnętrza gałki ocznej.

STAWONOGI

• Stawonogi zamieszkują wszystkie środowiska nadające się

do życia (od głębin morskich po szczyty gór), co jest
możliwe dzięki ich licznym przystosowaniom fizjologicznym,
biologicznym, anatomicznym, jak i dużej rozrodczości.

• Wiele osobników ma zdolności do diapauzy (obniżenia

poziomu metabolizmu), dzięki czemu mogą przetrwać
niekorzystne warunki panujące w środowisku.

• Długość życia jest bardzo zróżnicowana, żyją od kilku dni do

kilkudziesięciu lat, kraby nawet do 35 lat. Według
niektórych badaczy japoński krab pacyficzny dożywa nawet
wieku około 100 lat, jednak przypuszczenia te nie zostały
nigdy potwierdzone.

1. BUDOWA ZEWNĘTRZNA I APARAT RUCHU:
• Ciało stawonogów pokryte jest jednowarstwowym

chitynowym oskórkiem, który pełni funkcję
szkieletu zewnętrznego.

• Do wewnętrznych części tego szkieletu

przymocowane są mięsnie poprzecznie
prążkowane umożliwiające dokładne poruszanie
poszczególnymi częściami ciała.

• Mięśnie te można podzielić na: zginacze i

prostowniki.

• Każdy segment ciała stawonogów pokryty jest

twardymi płytkami zwanymi sklerytami.

• W zależności od położenia wyróżnia się skleryt:

– Grzbietowy - tergit
– Brzuszny - sternit
– 2 boczne - pleuryty (występują tylko u owadów)

• U większości stawonogów skleryty zrastają się ze

sobą tworząc większe fragmenty ciała zwane
tagmami.

2. UKŁAD ODDECHOWY
• Budowa układu oddechowego stawonogów zależy od

środowiska w którym żyją.

– Skorupiakokształtne - oddychają przy pomocy

blaszkowatych skrzeli umieszczonych na odnóżach
krocznych lub na tułowiu.

– Pajęczaki - oddychają za pomocą systemów

tchawkowych - rozgałęziających się w ciele rurek
chitynowych. U większych pajęczakowatych w
odwłoku wykształciły się płucotchawki.

– Tchawkodyszne - oddychają dzięki

entodermalnemu systemowi tchawkowemu w
postaci cienkich rurek oplatających całe ciało. Po
bokach ciała maja rozmieszczone przetchlinki,
które prowadza do grubych pni tchawkowych. Pnie
te rozgałęziają się na coraz drobniejsze, a
końcowe kapilarne odcinki nazwane są
tracheolami. Zawierają one płyn w którym
rozpuszcza się tlen i następnie dyfunduje do
otaczających komórek.

3. UKŁAD KRĄŻENIA
• Stawonogi posiadają układ krwionośny typu otwartego z

wyróżnionym elementem tętniącym - sercem.

• Serce ma kształt rurkowaty, leży po stronie grzbietowej i

umieszczone jest w worku osierdziowym.

• Krew tłoczona jest aortą w kierunku głowy aby w pobliżu zwojów

mózgowych wylać się do jam ciała. Z jam ciała krew zbierana jest
przez żyły i następnie przepływa do narządów oddechowych gdzie
w naczyniach włosowatych ulega utlenowaniu i następnie żyłami
osierdziowymi płynie do worka osierdziowego. Dalej przez otworki w
komorach zwane ostiami wpływa do wnętrza serca.

• Wyjątek stanowią owady, których układ krwionośny ma prostszą

budowę i nie spełnia funkcji oddechowych

• U owadów serce ma aż osiem komór a jego praca wspomagana jest

przez mięsnie skrzydlaste.

• Krew stawonogów zawiera barwniki rozpuszczalne o osoczu głównie

jest to hemocyjanina (niebieska) i rzadziej hemoglobina (czerwona).
Tchawkodyszne posiadają bezbarwna hemolimfę.

4. UKŁAD POKARMOWY

• Układ pokarmowy podzielony jest na zróżnicowane

anatomicznie i funkcjonalnie odcinki.

• Pajęczaki - odżywiają się półpłynnym pokarmem, który

zdobywają przy pomocy umięśnionej gardzieli. Nie mają
wyspecjalizowanego aparatu do mechanicznej obróbki
pokarmu, ale za to ich jelito środkowe posiada dużą ilość
wyrostków zwiększających powierzchnie wchłaniania. Do
jelita wchodzi gruczoł wątrobowy, którego wydzielina jest
wyrzucana na zewnątrz tak aby wstępnie strawić ciało ofiary.

• Owady - część odnóży gębowych została przekształcona w

skomplikowane aparaty gębowe, dzięki temu owady mogą
odżywiać się prawie każdym pokarmem. Aparaty gębowe
owadów:

– Gryzące np. szarańcza, karaczan
– Gryząco - liżące np. pszczoły, trzmiele
– Ssące np. motyle
– Kłująco - ssące np. komary
– Liząco - ssące np. muchy

. UKŁAD WYDALNICZY

• Strategia wydalania u stawonogów zależy od

środowiska w którym żyją.

• Stawonogi wodne wydalają amoniak, a funkcje

wydalnicze pełnią dwie pary nefrydiów - gruczołów
umieszczonych na szczękach lub czułkach.

• Stawonogi lądowe wydalają łatwo wytrącany z wody

kwas moczowy lub guaninę. Funkcje wydalniczą
spełniają cewki Malpigiego - ślepe rurkowate
uwypuklenia jelita środkowego i tylnego.

• Nabłonki jelita zbierają produkty przemiany materii.

Następnie z jam ciała wydalają je do cewek, z których
wędrują do jelita w którym resorbowana jest woda. Z
jelita metabolity usuwane są do odbytu wraz z
niestrawionymi resztkami pokarmowymi.

6. UKŁAD ROZRODCZY
• Stawonogi rozmnażają się płciowo lub partenogenetycznie tzn. z

nie zapłodnionej komórki jajowej.

• Większość jest rozdzielnopłciowa i charakteryzuje się wyraźnym

dymorfizmem płciowym.

• Układ rozrodczy zbudowany jest z jąder i jajników od których

wychodzą przewody wyprowadzające nasieniowody i jajowody.
Końcowe odcinki dochodzą do otworów płciowych znajdujących
się po brzusznej stronie odwłoka.

• Bardzo często samce posiadają zbiorniczek nasienny, który służy

im za magazyn spermy

• Rozwój pozazarodkwy jest:

– Prosty - rak, pająk
– Złożony - owady

• W rozwoju złożonym może dochodzić do przeobrażenia:
• Zupełnego - jajo →larwa → poczwarka → imago
• Niezupełnego - jajo → larwa podobna do formy dorosłej → imago

7. UKŁAD NERWOWY

• Ośrodkowy układ nerwowy zbudowany jest z dwóch pni

nerwowych, które wraz ze zwojami tworzą brzuszny łańcuszek
nerwowy który łączy się z prawej i lewej strony układu a
poszczególne zwoje skupiają się w tagmach. Zwoje
nadgardzielowe tworzą mózg stawonogów w którym wyróżnia
się:

– przodomóżdże - odbiera i analizuje bodźce wzrokowe
– śródmóżdże - odbiera wrażenia czucia i dotyku
– tyłomóżdże - odpowiada za funkcje wegetatywne

• W przodomóżdżu u owadów znajdują się ciała grzybkowate

odpowiedzialne za zachowania społeczne. U pajęczaków
mózg składa się z dwóch części:

– przodomóżdża
– tyłomóżdża