Stare lektury, nowe

pomysły.

O zaciekawianiu

licealistów, którzy nie chcą

czytać klasyki

Stanisław Bortnowski: Jak zachęcić uczniów

do czytania lektury (luźne notatki jako zalążek odczytu)

Zachęcając do czytania, stoimy na przegranej
pozycji, ale to nie znaczy, że mamy zrezygnować z
najważniejszego zadania polonistów: obrony książki
(nawet drogą multimedialną).

Najważniejsze to przeciwstawić się bierności
uczniów, ustalić reguły gry, egzekwować je
konsekwentnie, nagradzać (koniecznie i częściej) i
karać.

Oczywiście nie wykluczam mądrze pomyślanych
sprawdzianów z lektury. Presja też jest konieczna.

Stanisław Bortnowski: Jak zachęcić uczniów

do czytania lektury (luźne notatki jako zalążek odczytu)

Ważne pytania

• Całość czy fragment?

• Jak pracować z lekturami, gdy w bryku

jest wszystko?

• W szkole przeważa kult fabuły i

odtwarzanie świata przedstawionego. Czy
słusznie?

Stanisław Bortnowski: Jak zachęcić uczniów

do czytania lektury (luźne notatki jako zalążek odczytu)

Próba odpowiedzi

• Utopia: na lekcjach nigdy nie pracujemy

z całością, ale z fragmentami.

• Konieczna jest „przedlektura” – podanie

informacji, bez których tekst jest
niezrozumiały.

• Fabułę lektury można poznać z ekranizacji

lub streszczenia.

• Dziś, w dobie Internetu, lekcja musi być

intermedialna.

Stanisław Bortnowski: Jak zachęcić uczniów

do czytania lektury (luźne notatki jako zalążek odczytu)

Z uczniami trzeba zawrzeć umowę społeczną:
• ustalić reguły gry, np. jeden egzemplarz

na ławce jako warunek,

• kompromisy, np. praca z fragmentami,

adaptacje,

• wymagania i nagrody, np. jakie fragmenty

i pod jakimi rygorami muszą być przeczytane,
jakie nagrody dla czytających, które lektury
bezwzględnie w całości,

• określić stosunek do bryków i wydań Wyd. Greg.

Kilka pomysłów

• Wybieranie także utworów mniejszej

objętości (wybrana europejska powieść XIX
wieku).

• Wykorzystywanie fragmentów ekranizacji.
• Proponowanie głośnej lektury fragmentów.
• Wykorzystywanie karty pracy.
• Posługiwanie się rekwizytami, metodami

aktywizującymi (np. inscenizacjami, dramą,
dyskusją panelową, debatą oksfordzką).

• Wykorzystywanie zasobów YouTuba.

Przygotowanie uczniów do

lektury –

cztery etapy wg Wojciecha

Pasterniaka

• Rozpoznanie sytuacji dydaktycznej.
• Merytoryczne przygotowanie

uczniów.

• Motywacyjne przygotowanie uczniów.
• Problemowe przygotowanie uczniów.

Rozpoznanie sytuacji dydaktycznej.

• Sprawdzenie, co uczniowie o lekturze

wiedzą, jakie jest do niej nastawienie
(część lektur istnieje pośrednio w
świadomości uczniów – adaptacje,
komiksy, opinie innych).

• Dyskusja o problemach kluczowych w

treści lektury (np. o konflikcie
jednostka – społeczeństwo, władzy,
patriotyzmie, miłości, totalitaryzmie).

Merytoryczne przygotowanie uczniów.

Podanie takich informacji, bez
których lektura będzie niezrozumiała,
w tym wszelkich kontekstów
historycznych, na ogół martwych dla
uczniów (np. przebieg i skutki
powstań narodowych, sytuacja kobiet
w XIX wieku, kolonializm,
pierwowzory postaci z „Wesela”).

Motywacyjne przygotowanie uczniów

• Zachęta lub prowokacja, np. listy

dotyczące „Przedwiośnia”.

• Odczytanie ( z podziałem na role)

fragmentu, np. „Zbrodni i kary”.

• Projekcja fragmentu filmu o autorze

lub ekranizacji lektury, np. „Granicy”.

• Inne, np. sprawdzian z treści z

wyposażeniem.

Problemowe przygotowanie uczniów.

Lektura jako zadanie czytelnicze, jako

praca.

• Wskazówki – na co zwrócić uwagę,

co zanotować, co
zaznaczyć.

• Określenie zadań dla grup lub

referentów
(uwaga: ryzyko uczniowskiego uniku
poprzez nieobecność).

Propozycja 1. Makbet

Temat: Czy warto jechać na wycieczkę do teatru

Globe w Londynie?

Wstępna faza lekcji: rozpoznanie sytuacji dydaktycznej
– co uczniowie już wiedzą o Szekspirze?

MAPA MENTALNA (5

minut)

wybitny dramaturg autor: Romea i Julii
poeta Hamleta

(Być albo nie być, oto jest pytanie),

sonetów (

śpiewanych przez Sojkę

)

WILLIAM SZEKSPIR/ WILLIAM SHAKESPEARE

Anglik przełom XVI i XVII wieku aktor

(

1564-1616)

współwłaściciel teatru Globe

nie wiadomo, czy jest autorem
wszystkich przypisywanych mu dramatów skąpe inf. o jego

życiu

Podanie informacji o teatrze Globe w Londynie.

Zasadnicza faza lekcji – motywacyjne i merytoryczne
przygotowanie uczniów do lektury dramatu Szekspira:

a) informacja o fabule filmu: 1953 r., czasy Elżbiety I,

zakazu występowania kobiet na scenie i ich
podporządkowanie mężczyznom, wymyślona historia
powstania i prapremiery „Romea i Julii” dobrze
osadzona w realiach, wyjaśnienie istoty zakładu
królowej Elżbiety I z lordem Wessexem oraz roli Violi,
(3 minuty),

b) podział klasy na 5 grup i rozdanie kart pracy (2

minuty),

c) projekcja fragmentu filmu (20 minut),
d) wypełnienie kart pracy – każda grupa inne zadanie –

zebranie ich przez nauczyciela (8 minut)
Omówienie kart pracy fazą wstępną następnej lekcji.

Podsumowująca faza lekcji (3 minuty) –
problemowe przygotowanie uczniów do lektury
poprzez zadanie zadania domowego:
Przeczytajcie „Makbeta”, zbierzcie materiał na
lekcję, zaznaczając odpowiednie fragmenty
tekstu do charakterystyki Makbeta jako:
I grupa (1-8) – rycerza, poddanego króla,
II grupa (9-16) – męża,
III grupa (17-24) – przyjaciela,
IV grupa (25-32) – władcy.

Razem: 43 minuty + 2 (skromnie!) na czynności

organizacyjne.

Temat: Od podziwianego rycerza

do znienawidzonego króla, czyli
jak zbrodnia rodzi zbrodnię
(„Makbet” W. Szekspira).

Faza wstępna – omówienie kart pracy,

- odpowiedź na pytanie, czy

warto

pojechać do teatru Globe.

Faza realizacyjna:
• Charakterystyka Makbeta – praca z tekstem

w ośmiu grupach (dwie grupy opracowują
to samo zagadnienie).

I grupa x 2 (1-8) – Makbet jako rycerz, poddany króla,
II grupa x 2 (9-16) – Makbet jako mąż,
III grupa x 2 (17-24) – Makbet jako przyjaciel,
IV grupa x 2 (25-32) – Makbet jako władca.

• Prezentacja efektów pracy grupy.

Ćwiczenie – co powinno zostać powiedziane

i przeczytane (dyskusja)

Faza podsumowująca –
sformułowanie wniosków, np.:

• degradacja moralna Makbeta,
• samotność bohatera,
• tragizm bohatera,
• …
• …
• …

Temat: Człowiek w teatrze świata

(„Makbet” W. Szekspira)

Faza wstępna (pogadanka heurystyczna):

•

co lub kto decyduje o życiu człowieka?

•

z jakich utworów znacie motyw świata jako teatru?

Faza realizacyjna:

•

motywacje działań Makbeta – dyskusja (dramat władzy i namiętności ludzkich),

•

człowiek w teatrze świata – głośne odczytanie i analiza fragmentu monologu
Makbeta (Zgaśnij światło…),

•

funkcje wiedźm – odczytanie z podziałem na role ich dialogów, sformułowanie
wniosków,

•

cechy dramatu Szekspirowskiego – tabela (tu: złamanie zasady trzech jedności
i decorum, budowa, kreacja bohaterów, nowa koncepcja tragizmu).

Faza podsumowująca:

•

Romeo i Julia, Makbet i Lady Makbet oraz Hamlet jako ponadczasowe „znaki”
kultury europejskiej (koniecznie interpretacja pytania Hamleta).

Ewentualnie temat 4.

Formuła tematu np.
Wpływ zła na psychikę ludzką na przykładzie
lady Makbet – ćwiczenie analityczno-
interpretacyjne.

(zadanie w załączeniu)

Zadanie domowe – test czytania ze zrozumieniem,
np. Pochwała czytania i fikcji literackiej – mowa
noblowska Maria Vargasa Llosy.

(zadanie w załączeniu)

Propozycja 2. „Świętoszek”

Temat: Molier i jego czasy, a więc o tym,

jak „żartować z tego, co do płaczu zmusza”.

Faza wstępna:
Rozdanie kart pracy

Podanie podstawowych informacji o Molierze:
• Jean Baptiste Poqulin,
• 1622-1673, czasy Ludwika XIV,
• najwybitniejszy komediopisarz nowożytnej Europy,
• ciągłość kłopotów finansowych,
• nienawiść arystokratów (za podważanie feudalnej struktury

społeczeństwa) i duchownych ( za wykpiwanie hipokryzji i dewocji),

• okoliczności śmierci (zasłabnięcie w czasie spektaklu „Chorego

z urojenia” , nieprzybycie lekarza, odmowa udzielenia ostatniego
namaszczenia).

Faza realizacyjna:
• projekcja fragmentów filmu „Zakochany

Molier”,

• w parach wykonanie poleceń z karty pracy,
• omówienie kart pracy,
• określenie (przez nauczyciela):

czasu i miejsca akcji,
występujących bohaterów i relacji między
nimi
(schemat).

Pani Pernelle

Filipota

Tartuffe
Orgon + Elmira
Kleant

Damis Marianna

Walery Doryna

Oficer Gwardii Pan
Zgoda

Premiera z okazji pałacu i ogrodów w Wersalu, zakaz wystawiania,

trzy podania Moliera do Ludwika XIV w sprawie zakazu grywania
„Tartufe’a.

Faza podsumowująca – omówienie zadania domowego:

• przeczytajcie „Świętoszka”,
• zaznaczcie fragmenty przydatne do charakterystyki:

1- 7 Orgona,
8 -16 Tartufa,

17 -21 Doryny,
• Przygotujcie inscenizacje fragmentów obrazujących

komizm:
22-24 językowy,

25-27 postaci,
28-30 sytuacyjny.

A może uczniowie sami zadeklarują, które zadanie
wykonają?

Temat:

Świętoszek, naiwny mąż, sprytna służąca

i inne postaci naszej współczesności.

Faza wstępna:
• wrażenia z lektury,
• określenie problematyki,
• odniesienie do współczesności,
• zapisanie tematu lekcji.

Faza realizacyjna:
• charakterystyka bohaterów

(wypowiedzi uczniów z
odczytywaniem fragmentów lektury,
dyskusja).

Faza podsumowująca:
• kształtowanie pojęć: obłuda,

hipokryzja, zakłamanie, dewocja,

• rozmowa o ponadczasowości

„Świętoszka”.

Temat: Czy „Świętoszek” Moliera jeszcze śmieszy?

Faza wstępna:
• Przypomnienie trzech rodzajów komizmu.
Faza realizacyjna:
• inscenizacje fragmentów „Świętoszka”,
• ćwiczenie interpretacyjne, np. o roli Doryny.
Faza podsumowująca:
• Odpowiedź na pytanie zawarte w temacie,

rozmowa o tym, co śmieszy dzisiaj (dyskusja),
nawiązanie do słów z filmu o Molierze .

Propozycja 3. „Dziady” cz. III

Umowa: uczniowie nie muszą czytać
całej lektury w domu, ale muszą
przynosić jej egzemplarze na lekcje.

Temat 1.
Klucze do dramatu Adama Mickiewicza „Dziady” cz. III.

Faza wstępna

Pogadanka + mapa mentalna – co
uczniowie
już wiedzą o „Dziadach” Mickiewicza
(cz. II czytali obowiązkowo w gimnazjum).

koncepcja pełni człowieczeństwa
cmentarz wywoływanie duchów guślarz
obrzęd dziadów
wileńsko-kowieńskie

drezdeńskie

cz. II i IV

cz. III

Gustaw

„Dziady” Adama Mickiewicza

utwór wierszowany utwór

dramatyczny

związek pomiędzy częściami

Faza realizacyjna
• Miniwykład o genezie „Dziadów” drezdeńskich

(bulla Grzegorza XVI, chęć przypomnienia
własnego zaangażowania w sprawę narodową,
potrzeba nadania cierpieniu Polaków sensu
moralnego i metafizycznego).

• Analiza dedykacji + przypomnienie informacji

o filomatach, filaretach.

• Analiza fragmentów „Prologu”, zwłaszcza:

w. 98-103 (o samotności jednostki wybitnej),
w. 132-143 (kim jest więzień, o czym mówi),
scena symbolicznej przemiany Gustawa
w Konrada.

Faza podsumowująca

Głośna lektura cytatu z „Czytając
Mickiewicza” Juliana Przybosia,
komentarz nauczyciela.

Zadanie domowe

Przeczytaj autorski wstęp do III części
„Dziadów” (2 strony).

Temat 2.

„Jeśli zapomnę o nich, Ty,

Boże na niebie, zapomnij o mnie”.

Faza wstępna
• Sprawdzenie znajomości wstępu (Jakie

postaci
i zdarzenia historyczne są w nim
wymienione?)

• Sybir jako nazwa symboliczna.
• Odczytanie cytatu z „Batyra. O Janie

Witkiewiczu” Władysława Jewsiewickiego
(dotyczy m.in. Janczewskiego, o którym
opowiada Jan).

Faza realizacyjna
• Podział klasy na grupy i rozdanie kart

pracy.

• Przydział zadań z karty pracy do

grup.

• Projekcja fragmentu filmu „Lawa” –

scena więzienna (13 minut + 2
minuty „techniczne”).

• Wykonanie w grupach zadań z karty

pracy
(10 minut).

Faza podsumowująca

Dyskusja – czy, będąc studentami
Uniwersytetu Wileńskiego,
wstąpilibyście do Związku Filomatów
lub Związku Filaretów?
(Konieczne uzasadnienie
odpowiedzi).

Zadanie domowe
Uzupełnij kartę pracy na podstawie I

sceny
z I aktu.

Temat 3. Wielkość i upadek Konrada (2 godziny).

• Faza wstępna - omówienie zadania domowego.
• Faza realizacyjna:

- wyjaśnienie terminu „improwizacja” ,
wymienienie słynnych improwizatorów,

- wysłuchanie nagrania Wielkiej Improwizacji

lub obejrzenie fragmentu „Lawy”,
- rozdanie i wypełnienie kart pracy (analiza tekstu),
- omówienie kart pracy.

Karta pracy w załączeniu.

Faza podsumowująca:
• sformułowanie wniosków

dotyczących kreacji Konrada (cechy
bohatera romantycznego,
mistycyzm, prometeizm),

• interpretacja głosów z lewej i prawej

strony
i sformułowanie wniosków.

Temat 4. „Nasz naród jak lawa…” – obraz

Polaków

nie tylko z warszawskiego salonu.

Faza wstępna – wprowadzenie:
• rok 1823, salon warszawski, czas karnawału,
• Nowosilcow (przypomnienie, najlepiej

uczniowskie) – postać historyczna; dygnitarz
carski, zaufany cara Aleksandra I; aby
przyspieszyć swoją karierę – sprawował
nadzór nad policją – oskarżył filomatów i
filaretów o działalność spiskową,
doprowadził do ich procesu i skazania;
kurator okręgu szkolnego Wilna.

Faza realizacyjna:
• rozdanie kart pracy,
• odtworzenie fragmentu „Lawy”,
• wypełnienie kart pracy i ich

omówienie,

• sformułowanie wniosków.

Faza podsumowująca – omówienie zadania

domowego.
Przeczytaj „Scenę VIII” i „Bal”, a następnie
na ich podstawie, posługując się 1-
osobową narracją, opisz historię młodego
Rollisona
z punktu widzenia:

(1-8) jego matki,
(9-16) pani Kmitowej,
(17-24) Pelikana,
(25-30) Senatora Nowosilcowa.

Temat 5. Pan Senator, jego ofiary i zausznicy –

o martyrologii i serwilizmie.

Faza wstępna – odczytanie prac domowych przez

co najmniej jednego ucznia z każdej grupy (po
lekcji nauczyciel zbiera prace do sprawdzenia).

Faza realizacyjna:
• charakterystyka Senatora, Bajkowa, Doktora

i Pelikana na tle wydarzeń przedstawionych
w pracach domowych, podkreślenie motywacji
działań,

• kształtowanie pojęć: martyrologia, serwilizm,

służalczość, zausznik.

Faza podsumowująca – dyskusja:
• martyrologia w oczach uczniów

(pozwólmy na swobodne wypowiedzi,

nie narzucajmy postaw
martyrologicznych),

• despotyzm, serwilizm, służalstwo w

oczach uczniów, współczesne
przykłady.

Temat 6. Ziemski i pozaziemski sens cierpienia

Polaków w świetle „Widzenia” księdza Piotra.

Faza wstępna

Jakie źródła poznania cenili
romantycy? Jakie są źródła informacji
o bohaterach „Dziadów”?

Zwrócenie uwagi na rolę snów,
widzeń, improwizacji.

Faza zasadnicza
Ćwiczenie dramowe – wyobraźcie

sobie, o co może się modlić ksiądz
Piotr, leżąc krzyżem we własnej celi
po rozmowie z Konradem (rozmowa z
uczniami).

Interpretacja „Widzenia” księdza Piotra

(głośne odczytywanie fragmentów i
ich interpretowanie z
wykorzystaniem przypisów).

Faza podsumowująca –
sformułowanie
i zapisanie wniosków dotyczących
historiozofii Mickiewicza:

• mesjanizm,
• walka dobra ze złem symbolizowana

przez despotyzm carski,

• „Dziady” jako dramat o przemianie

człowieka.

Temat 6. Poetyka „Dziadów” drezdeńskich

A. Mickiewicza.

Faza wstępna:
• Jak wystawić „Dziady” (dyskusja) na

scenie?

• Informacja o słynnych inscenizacjach,

zwłaszcza Dejmka z 1968 roku
(film dokumentalny „Oto obchodzimy
Dziady”).

Faza realizacyjna
• Podawanie cech dramatu

romantycznego
ze słownika terminów literackich,
odnajdowanie dowodów w tekście
(tu: koniecznie charakterystyka
języka i stylu wybranych scen
utworu).

• Porównanie dramatu romantycznego

z Szekspirowskim i klasycystycznym.

Faza podsumowująca

Dyskusja o dramacie romantycznym,
postawach romantycznych w oczach
uczniów.

Temat 7. Praca klasowa

Temat z matury 2007:

Jak symbolika ziarna z bajki opowiedzianej
przez Żegotę objaśnia sens męczeństwa
młodzieży polskiej? Analizując przytoczony
fragment Dziadów
Adama Mickiewicza, zwróć uwagę na sytuację
studentów i ich postawy.

lub/i z informatora o maturze w 2005 r.
(Sen Senatora).

Propozycja 4. „Nad

Niemnem”

rozmowy:

• Witolda z ojcem,
• Zygmunta z matką.

Propozycja 5. „Przedwiośnie”

Przygotowanie do lektury:
• głośna lektura wypowiedzi o „Przedwiośniu”,
• przydział zadań uczniom przed czytaniem.

Przygotuj się do udziału w dyskusji panelowej

o rewolucji w Rosji z punktu widzenia:

1. dyrektora gimnazjum w Baku,
2. mieszkańca miasta,
3. Jadwigi Barykowej,
4. Cezarego Baryki,
5. Seweryna Baryki,
6. przedstawiciela Tatarów,
7. przedstawiciela Ormian,
8. księżnej Szczerbatow-Mamajew.

Przygotuj się do udziału w programie
telewizyjnym,
w którym będzie się toczyła dyskusja o
możliwych kierunkach rozwoju sytuacji w Polsce
lat 20. XX wieku, jako:

9. przedstawiciel rządu

(Szymon Gajowiec),

10. przedstawiciel opozycji

(komunista Antoni Lulek),

11. przedstawiciel naukowców i przemysłowców

(doktor Baryka, kuzyn Seweryna).

Temat: Rewolucja w oczach

mieszkańców Baku („Przedwiośnie”
S.
Żeromskiego).

Faza wstępna:
• wyjaśnienie terminu rewolucja (historyczne

i potoczne),

• wymienienie rewolucji europejskich,
• przypomnienie tekstu/ów opisującego/ych

rewolucję.

Faza realizacyjna:

ćwiczenie

• rozdanie kart pracy,
• panel o rewolucji – ćwiczenie,
• wypełnienie kart pracy, odczytanie

zapisów.

Faza podsumowująca – sformułowanie

wniosków dotyczących rewolucji i
funkcji jej obrazu w „Przedwiośniu”.

Warianty tematu:

Co dalej Polsko? Trzy drogi rozwoju
sytuacji
w Rzeczpospolitej – „Przedwiośnie”
S.
Żeromskiego.

Wariant 1.
Program telewizyjny z udziałem

przedstawicieli trzech partii i
publiczności:

- rządzącej (Gajowiec),
- opozycyjnej ( komunista Lulek),
- opozycyjnej (technokrata doktor

Baryka).

Wariant 2.
Trzy przemówienia polityków na

mitingu przedwyborczym: Szymona
Gajowca, Antoniego Lulka, doktora
Baryki.

Propozycja 6. „Granica” Z. Nałkowskiej

• „Zawsze wygląda to ostatecznie tak, jakbym

popełnił jakąś winę, jakbym wyrządził krzywdę”.
Różne role społeczne pełnione przez Zenona
Ziembiewicza i ich wydźwięk moralny.

• Jakie winy obciążają Justynę Bogutównę?

(sąd literacki)

• „Czy to nie szczególne, że ludzie zdecydowali

się żyć na sobie warstwami”? Kamienica pani
Kolichowskiej jako miniatura społeczeństwa
(Plan/schemat kamienicy Cecylii Kolichowskiej).

Sąd literacki nad Justyną Bogutówną

Czyn

art.148. §1 kk art. 156. § 1

kk

usiłowanie popełnienia spowodowanie
zabójstwa (odpowiada się ciężkiego
jak za zabójstwo) uszczerbku

na
zdrowiu

8-25 lat
lub dożywocie 1-10 lat

Zadania dla grup – zredagowanie:

1. uzasadnienia aktu oskarżenia (usiłowanie zabójstwa),
2. uzasadnienie aktu oskarżenia (spowodowanie ciężkiego

uszczerbku na zdrowiu),

3. mowy obrońcy (usiłowanie zabójstwa),
4. mowy obrońcy (spowodowanie ciężkiego uszczerbku na

zdrowiu),

5. opinii biegłego psychiatry o poczytalności oskarżonej

w chwili popełnienia czynu,

6. wyroku z uzasadnieniem,
7. apelacji obrońcy od wyroku do sądu wyższej instancji,
8. apelacji prokuratora od wyroku do sądu wyższej

instancji.

„Marionetki” C. K. Norwida

Faza wstępna
• animowanie marionetki, rozmowa o plusach

i minusach jej życia,

• bogacenie słownictwa – różne znaczenia

słowa marionetka (też kukiełka, pociąganie
za sznurki, szara eminencja),

• przypomnienie motywu świata jako teatru,
• zapisanie tematu lekcji: Kim jest człowiek we

wszechświecie? („Marionetki” C. K.
Norwida).

Faza realizacyjna
• Analiza i interpretacja „Marionetek”

C.K. Norwida – heureza
poprowadzona zgodnie ze
schematem umieszczonym
w podstawie programowej.

Faza podsumowująca
• „Marionetki” w wykonaniu Czesława

Miłosza.

Teatr Roma, spektakl „Tuwim dla

dorosłych”

• Program polskiego pozytywizmu –

przemówienia uczniów opracowane na
podstawie publicystyki z epoki,

• Drama w toku omawiania „Ludzi

bezdomnych” – wywiad z:
doktorem Judymem i innymi lekarzami
z salonu doktora Czernisza na temat
powinności lekarzy i reformy służby
zdrowia,

doktorem Judymem – celebrytą – o decyzji
rozstania z Joanną.

Ćwiczenie

Zbierzmy w grupach pomysły na sposoby
motywowanie uczniów do czytania i
ciekawe omawianie:

• „Pana Tadeusza”,
• „Lalki”,
• „Wesela”,
• innych lektur (także spoza kanonu).