A R T Y K U

D Y S K U S Y J N Y

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE

PIOTR SZAROTA

1

WIELKA PI!TKA

– STARE PROBLEMY, NOWE W!TPLIWO"CI

Artyku# dotyczy obecnego statusu pi$cioczynnikowego modelu osobowo%ci, zwanego Wielk& Pi&t-
k&. Nakre%lona zosta#a krótka historia podej%cia oraz przybli'one niektóre z pojawiaj&cych si$
w literaturze psychologicznej zarzutów i w&tpliwo%ci, m.in. problem kulturowej uniwersalno%ci
modelu, kwestia optymalnej liczby czynników i wykorzystania modelu w diagnostyce psycholo-
gicznej.


S owa kluczowe: teorie osobowo%ci, Wielka Pi&tka, pomiar osobowo%ci.

O historii bada( na pi$cioczynnikowym modelem osobowo%ci napisano ju'

wiele, tak'e po polsku (m.in. Jarmu', 1994; Ole%, 2000; Szarota, 1995). Tym, co
mo'e tu nieco zaskakiwa) jest fakt, 'e istniej& spore rozbie'no%ci, je%li chodzi
o jego genez$ czy „przypisywanie ojcostwa”. Wygl&da bowiem na to, 'e ojców
Wielkiej Pi&tki jest a' pi$ciu.

Za pierwszego odkrywc$ pi$cioczynnikowej struktury osobowo%ci uchodzi

niekiedy L. L. Thurstone (1934, por. Goldberg, 1993). Thurstone, który wprowa-
dzi# do psychologii nowoczesn&, wielowymiarow& analiz$ czynnikow&, postano-
wi# sprawdzi) t$ now& metod$ statystyczn& na materiale leksykalnym. W tym
celu sporz&dzi# list$ sze%)dziesi$ciu przymiotników u'ywanych powszechnie do
opisu osobowo%ci cz#owieka i poleci# osobom badanym scharakteryzowa) za ich

D

R

H

AB

.

P

IOTR

S

ZAROTA

, Szko#a Wy'sza Psychologii Spo#ecznej, ul. Chodakowska 19/31,

05-815 Warszawa.

Tom XI, numer 1 – 2008

PIOTR SZAROTA

128

pomoc& kogo%, kogo znaj& bardzo dobrze. Analiza korelacji pomi$dzy przymiot-
nikami ujawni#a istnienie pi$ciu nadrz$dnych czynników. Problem w tym, 'e
czynniki te odbiegaj& tre%ciowo od modelu Wielkiej Pi&tki.

Ojcem numer dwa pi$cioczynnikowego modelu jest Fiske (1949), który po

dokonaniu reanalizy materia#u empirycznego zgromadzonego w latach czterdzie-
stych przez Cattella (zob. 1943) doszed# do wniosku, 'e zamiast kilkunastu wyod-
r$bnionych przez niego czynników powinno si$ przyj&) raczej rozwi&zanie pi$-
cioczynnikowe. Komentuj&c niezgodno%) swoich wyników z rezultatami uzyska-
nymi przez Cattella Fiske stwierdzi#, 'e nie podziela jego wiary w „istotne zna-
czenie niskich #adunków czynnikowych” (Fiske, 1949, s. 342). Wyodr$bnione
przez Fiske’a (1949) czynniki mo'na ju' – w przeciwie(stwie do Thurstonow-
skich – interpretowa) w terminach pi$cioczynnikowego modelu osobowo%ci.

Kolejni ojcowie to Tupes i Christal (1961), którzy – podobnie jak wcze%niej

Fiske – starali si$ (bez powodzenia) zreplikowa) wyniki otrzymane przez Cattel-
la. Ich analizy potwierdzi#y pi$cioczynnikow& struktur$ danych, a czynniki okaza-
#y si$ spójne tre%ciowo, cho) interpretacja, jak& Tupes i Christal (1961, 1992)
nadali poszczególnym czynnikom, ró'ni#a si$ nieco od tej zaproponowanej przez
Fiske’a.

Reakcj& na wyniki Tupesa i Christala by#a kolejna fala bada(, z których naj-

wi$ksze znaczenie maj& badania wykonane przez Normana (1963). Autor ten
wybra# po cztery zmienne z ka'dego wyró'nionego przez Tupesa i Christala
czynnika, kieruj&c si$ przy tym wysoko%ci& #adunków czynnikowych. Otrzymane
w ten sposób dwadzie%cia zmiennych przetestowa# nast$pnie w czterech próbach
osób badanych. Analiza czynnikowa ujawni#a tak idealn& zgodno%) mi$dzy struk-
tur& tych danych, 'e pi$cioczynnikowy model osobowo%ci nies#usznie zacz$to
nazywa) „Pi&tk& Normana” (por. Goldberg, 1993b). „Ojcostwo” Normana zosta#o
ostatecznie zakwestionowane, tym niemniej jego rola w badaniach nad Wielk&
Pi&tk& jest ogromna.

Ju' cho)by ta – z konieczno%ci mocno skrócona – historia Wielkiej Pi&tki

ujawnia problemy od samego zarania zwi&zane z modelem, który ma nie tylko
wielu ojców, ale bardzo wiele wersji ró'ni&cych si$ od siebie interpretacj& po-
szczególnych czynników. W&tpliwo%ci zwi&zanych z modelem Wielkiej Pi&tki
jest znacznie wi$cej, a cz$%) z nich zosta#a ju' przedstawiona w krytycznych ar-
tyku#ach Jarmu'a (1995) i Olesia (2000). Zaprezentowanie wszystkich aspektów
tocz&cej si$ wokó# Wielkiej Pi&tki dyskusji nie jest mo'liwe w krótkim artykule,
skoncentruj$ si$ wi$c na kilku zagadnieniach, które wydaj& mi si$ najwa'niejsze.

WIELKA PI!TKA – STARE PROBLEMY, NOWE W!TPLIWO"CI

129

1. PROBLEM Z ANALIZ! CZYNNIKOW!

Historia Wielkiej Pi&tki to tak'e historia wykorzystania analizy czynnikowej

w badaniu osobowo%ci. Dotyczy to w równym stopniu podej%cia leksykalnego
koncentruj&cego si$ na analizie j$zyka naturalnego, jak i podej%cia opartego na
swobodnych opisach (por. Marsza#-Wi%niewska, Jarmu', 1995) oraz podej%cia
psychometrycznego, którego g#ównymi przedstawicielami s& A. T. Costa i R. R.
McCrae.

Jednym z pierwszych psychologów zainteresowanych poszukiwaniem czyn-

ników wywo#uj&cych eksperymentalnie stwierdzone korelacje by# Ch. Spearman.
Jego uwag$ zwróci#o to, 'e u'ywane przez niego testy uzdolnie( wyra*nie ze
sob& koreluj&; przyczyn& mog#o by) istnienie jakiego% czynnika ogólnego, skore-
lowanego istotnie ze wszystkimi zmiennymi. Czynnikiem tym mia#o okaza) si$
wkrótce s#ynne spearmanowskie „g” .

Klasyczna metoda Spearmana ma ju' dzi% znaczenie wy#&cznie historyczne.

Zdecydowanie wi$kszy wp#yw na rozwój analizy czynnikowej w psychologii
mia# Thurstone. W przeciwie(stwie do Spearmana, Thurstone nie by# zaintereso-
wany odkrywaniem czynników ogólnych, lecz d&'y# do odnalezienia „wszystkich
czynników, które mog& rzeczywi%cie tkwi) w korelacjach danej grupy zmien-
nych” (Okó(, 1960, s. 181). W ten sposób powsta#a analiza wieloczynnikowa,
która znacznie rozszerzy#a mo'liwo%ci zastosowania metod czynnikowych
w badaniach psychologicznych.

Jednym z najwi$kszych krytyków zastosowania analizy czynnikowej w teorii

osobowo%ci by# Gordon Allport. Najpowa'niejsze argumenty Allporta (1939)
przeciwko analizie czynnikowej mo'na stre%ci) w trzech punktach:

(1) uzyskane w analizie czynniki stanowi& wymiary „osobowo%ci u%rednio-

nej”, która jest ca#kowit& abstrakcj&, nieprzydatn& dla psychologa pragn&cego
bada) osobowo%ci konkretnych osób;

(2) psychologiczna interpretacja poszczególnych czynników jest z regu#y ar-

bitralna i niezbyt adekwatna do nieuporz&dkowanego zbioru mechanicznie po-
grupowanych zmiennych;

(3) zupe#nie nierealistyczne jest za#o'enie o ortogonalno%ci czynników.
Argumenty Allporta pozostaj& jednak nadal aktualne, a badania nad pi$cio-

czynnikowym modelem osobowo%ci prowokuj& nowe w&tpliwo%ci. Tak wi$c
teoretycy Wielkiej Pi&tki nader ch$tnie powo#uj& si$ na dokonane za po%rednic-
twem analizy czynnikowej odkrycia, tymczasem krytycy (por. Block, 1994)

PIOTR SZAROTA

130

zwracaj& uwag$ na aktywny udzia# badaczy w dochodzeniu do tego typu „od-
kry)”. To w#a%nie od nich zale'y zastosowany rodzaj rotacji oraz jej k&t, liczba
wy#onionych czynników, a tak'e ich interpretacja.

Wyodr$bnienie takiej a nie innej liczby czynników nadal pozostaje kwesti&

gustu. Cho) McCrae i John (1992) uwa'aj& istnienie pi$ciu wymiarów osobowo-
%ci za fakt empiryczny, równie oczywisty jak istnienie siedmiu kontynentów; ich
entuzjazmu nie podziela wielu psychologów na co dzie( zajmuj&cych si$ analiz&
czynnikow& (por. Brand, Egan, 1989; Eysenck, 1992; Matthews, Oddy, 1993).
Istniej&ce formu#y matematyczne (por. Everett, 1983; Rummel, 1970) nie znajdu-
j& z regu#y zastosowania, gdy' s& b&d* zbyt pracoch#onne w u'yciu, b&d* te'
prowadz& do wyodr$bnienia zbyt wielkiej liczby czynników; przyk#adowo, stosu-
j&c formu#$ Guttmana (por. Rummel, 1970), mo'na uzyska) liczb$ czynników
równ& jednej trzeciej liczby zmiennych. W tej sytuacji stosowane s& tzw. regu#y
spod palca (rules of thumb). Specjali%ci od Wielkiej Pi&tki stosuj& przewa'nie trzy
z nich: wymy%lony przez Cattella (1966) scree test, czyli tzw. test usypiska (znany
te' jako „test piargów”), regu#$ nieci&g#o%ci oraz regu#$ interpretowalno%ci czynni-
ków (por. Rummel, 1970), przy czym rozstrzygaj&ce znaczenie ma zazwyczaj regu-
#a interpretowalno%ci, stwarzaj&ca (niestety) najwi$cej okazji do manipulacji.

2. WIELKA PI!TKA CZY WIELKA SZÓSTKA?

Problem liczby i intrerpretacji czynników wydaje si$ dla modelu Wielkiej

Pi&tki zasadniczy. Cho) pi$cioczynnikow& struktur$ uda#o si$ zreplikowa)
w Niemczech (Ostendorf, 1990), Holandii (De Raad, 1992), we W#oszech (Capra-
ra, Perugini, 1994; Di Blas, Forzi, 1998), w Polsce (Szarota, 1995a), w Czechach
(Hrebickova, Ostendorf, Angleitner, 1995) i w Chorwacji (Mla+i), Ostendorf,
2005), istnia#y ró'nice w zakresie zawarto%ci tre%ciowej poszczególnych czynni-
ków. Najbardziej niepokoj&ce by#y przypadki, gdy zamiast przewidywanych pi$-
ciu otrzymywano sze%) czynników, jak w badaniu w$gierskim (Szirmak, De Ra-
ad, 1994), w drugim badaniu w#oskim (Di Blas, Forzi, 1998) czy w badaniu fran-
cuskim (Boies i in., 2001). Niekiedy kolejne reanalizy ujawnia#y, 'e dane w za-
le'no%ci od stosowanych metod mog& ujawni) struktur$ pi$cioczynnikow& b&d*
sze%cioczynnikow& (np. Szarota, Ashton, Lee, 2007).

Te odst$pstwa sta#y si$ punktem wyj%cia dla teoretyków, którzy uznali, 'e

pi$cioczynnikowy model osobowo%ci powinien zosta) zast&piony sze%cioczynni-
kowym. Dodatkowy czynnik, nazywany najcz$%ciej Uczciwo ci! (Ashton, Lee,

WIELKA PI!TKA – STARE PROBLEMY, NOWE W!TPLIWO"CI

131

Son, 2000), odnosi si$ do moralnych aspektów funkcjonowania jednostki i opisu-
j& go takie s#owa, jak uczciwy, szczery, szlachetny vs wyrachowany, przebieg"y,
chciwy. Przyzna) trzeba, 'e czynnik moralno%ciowy stanowi wa'ne uzupe#nienie
modelu Wielkiej Pi&tki, a fakt, 'e nie zosta# on wcze%niej „odkryty”, wynika
w du'ej mierze z zastosowanych procedur selekcyjnych przy doborze materia#u
leksykalnego. Procedury te eliminowa#y z regu#y okre%lenia o charakterze „czysto
oceniaj&cym”, a do takiej w#a%nie kategorii wiele cech moralno%ciowych mo'na
przecie' zaliczy).

Wag$ cech moralno%ciowych w spostrzeganiu i interpretacji zachowania dru-

giego cz#owieka podkre%la w swojej koncepcji Wojciszke (1993). „W#asna
sprawno%) jest dla cz#owieka bezwarunkowo wa'na – pisze Wojciszke (s. 440)
– czego by%my nie zrobili, zawsze lepiej dla nas samych, by%my to robili raczej
sprawnie ni' nieudolnie, podczas gdy sprawno%) cudza jest wa'na dla nas o tyle
tylko, o ile cudze dzia#ania nios& nam dobro lub z#o. Natomiast w zachowaniach cu-
dzych [...] wa'ny jest dla nas szczególnie ich wymiar moralny, bowiem cudza nie-
moralno%) jest dla nas zagra'aj&ca i karz&ca, za% cudza moralno%) – nagradzaj&ca”.

Empirycznym poparciem modelu sze%cioczynnikowego s& reanalizy dotych-

czasowych bada( leksykalnych, które doprowadzi#y do uzyskania stosunkowo
klarownej struktury sze%cioczynnikowej w j$zyku angielskim (Ashton, Lee,
Goldberg, 2004) oraz niemieckim, w#oskim, niderlandzkim, polskim, francuskim,
w$gierskim i korea(skim (Ashton i in., 2004; Szarota, Ashton, Lee, 2007). Mimo
wszystko status szóstego czynnika jest nadal przedmiotem kontrowersji. Saucier
(2002) zwraca uwag$, 'e w przeciwie(stwie do innych czynników nie jest czyn-
nikiem ortogonalnym. Problemem jest te' istnienie siódmego czynnika (Negative
Valence), który równie' replikuje si$ w niektórych studiach, tymczasem jest igno-
rowany zarówno przez zwolenników rozwi&zania sze%cioczynnikowego, jak i te-
oretyków Wielkiej Pi&tki.

3. KULTUROWA UNIWERSALNO", MODELU

Jedno z za#o'e( le'&cych u podstaw Wielkiej Pi&tki, przynajmniej w tzw. tra-

dycji leksykalnej, mówi o kodowaniu ró'nic indywidualnych przede wszystkim
w postaci przymiotników, które odnosz& si$ do pewnych sta#ych atrybutów cz#o-
wieka. Tymczasem w %wietle bada( mi$dzykulturowych model osobowo%ci opar-
ty na wewn$trznych atrybutach, czyli wzgl$dnie sta#ych cechach, jest modelem
charakterystycznym dla %wiata zachodniego (por. Markus, Kitayama, 1991).

PIOTR SZAROTA

132

W kulturach kolektywistycznych dominuje my%lenie o osobowo%ci w sposób
kontekstowy. Potwierdzaj& to m.in. badania Shwedera i Bourne’a (1984), w któ-
rych Hindusi i Amerykanie opisywali swoich znajomych. Hindusi – cz$%ciej ni'
Amerykanie – pisali o konkretnych zachowaniach, wpisuj&c je w kontekst spo-
#eczny, np. „Kiedy wybuchnie k#ótnia, nie mo'e si$ powstrzyma), 'eby nie wtr&-
ci) swoich trzech groszy”.

Tendencja do opisywania osoby poprzez jej konkretne zachowania oraz do

okre%lania jego kontekstu pojawia si$ tak'e wówczas, gdy „kolektywi%ci” opisuj&
siebie. W swoim badaniu Cousins (1989) porówna# samoopisy studentów amery-
ka(skich i japo(skich. Odpowiedzi Japo(czyków by#y konkretne i dotyczy#y pe#-
nionych ról („W weekendy gram w tenisa”), samoopisy Amerykanów zawiera#y
wi$cej odniesie( do wewn$trznych atrybutów. Nie oznacza to jednak, 'e Japo(-
czycy nie potrafi& my%le) o sobie w kategoriach sta#ych cech. W zmodyfikowa-
nym te%cie Dwudziestu Stwierdze( (Kuhn, McPartland, 1954), w którym pytanie
„Kim jestem?” umiejscowione zosta#o w kontek%cie spo#ecznym, to Japo(czycy
– cz$%ciej ni' Amerykanie – opisywali siebie, odwo#uj&c si$ do cech psycholo-
gicznych. Wyja%niaj&c te wyniki Cousins (1989) t#umaczy#, 'e oryginalny test
izoluje Ja od „kontekstu sytuacyjnego, relacyjnego i dlatego wydawa# si$ sztucz-
ny respondentom japo(skim, którzy s& bardziej przyzwyczajeni do my%lenia
o sobie z uwzgl$dnieniem konkretnej sytuacji spo#ecznej” (s. 125).

W kontek%cie tych ustale( koncepcje osobowo%ci oparte na cechach mo'na

wi$c uzna) za niezgodne z kulturow& logik& obowi&zuj&c& w spo#eczo%ciach ko-
lektywistycznych. Jedynym azjatyckim badaniem leksykalnym, w którym uda#o
si$ uzyska) klarown& replikacj$ ameryka(skiej Wielkiej Pi&tki, jest badanie kore-
a(skie (Hahn, Lee, Ashton, 1999). Badania filipi(skie (Church, Katigbak, 1989;
Church, Katigbak, Reyes, 1998), japo(skie (Isaka, 1990) i chi(skie (Yang, Bond,
1990) nie doprowadzi#y do tak klarownych wyników, cho) cz$sto by#y to struktu-
ry czynnikowe zbli'one tre%ciowo. Zdarza#y si$ te' jednak istotne ró'nice, na
przyk#ad w badaniach filipi(skich (Church, Katigbak, 1989) okaza#o si$, 'e czyn-
nik „Odporno%ci psychicznej” (lokalny odpowiednik Sta"o ci emocjonalnej) za-
wiera okre%lenia zwi&zane z asertywno%ci&, które powinny przynale'e) do Eks-
trawersji), za% okre%lenia opisuj&ce Sumienno # i Intelekt tworz& jeden czynnik.

Odr$bno%) czynnikowych rozwi&za( uzyskanych w kontek%cie kultur azja-

tyckich nie powinna szczególnie dziwi) w sytuacji, gdy nawet w obr$bie kultury
Zachodniej mo'na mówi) o pewnych odst$pstwach od „kanonicznej” wersji
Wielkiej Pi&tki opisanej przez Goldberga (1993a), zw#aszcza w obr$bie czynnika

WIELKA PI!TKA – STARE PROBLEMY, NOWE W!TPLIWO"CI

133

pi&tego; porówna( tego rodzaju dokonali m.in. De Raad i wspó#autorzy (1998).
Pytanie, do jakiego stopnia Wielka Pi&tka jest modelem uniwersalnym, kulturowo
pozostaje wi$c ci&gle otwarte.

4. ZASTOSOWANIE W DIAGNOSTYCE PSYCHOLOGICZNEJ

Do diagnozy pi$ciu wielkich czynników osobowo%ci mog& s#u'y) zarówno li-

sty przymiotnikowe (jedno- i dwubiegunowe), jak i kwestionariusze osobowo%ci
opracowane przez Cost$ i McCrae’a, które s& zestawieniami konkretnych stwier-
dze( opisuj&cych zachowania b&d* preferencje. Praktyka pokazuje jednak, 'e listy
przymiotnikowe u'ywane s& z regu#y w badaniach teoretycznych, podczas gdy
w diagnostyce psychologicznej stosuje si$ najcz$%ciej kwestionariusze. Du'e
znaczenie ma w ich przypadku mo'liwo%) wykorzystania podskal, czego nie za-
pewniaj& – jak dot&d – 'adne listy przymiotnikowe. Warto jednak zdawa) sobie
spraw$, 'e kwestionariusze u'ywane do diagnozy pi$ciu czynników osobowo%ci
maj& wiele powa'nych ogranicze(.

Zdaniem McClellanda (1981) wyczerpuj&cy opis i precyzyjne przewidywania

w przypadku bada( nad osobowo%ci& mo'liwe s& dopiero po zdiagnozowaniu
trzech grup zmiennych: (1) cech osobowo%ciowych, (2) systemu poznawczego
i systemu warto%ci oraz (3) potrzeb i motywacji dynamizuj&cych zachowanie.
Nieadekwatno%) pi$cioczynnikowego modelu osobowo%ci polega na tym, 'e
umo'liwia on diagnoz$ tylko pierwszej grupy zmiennych.

Rozró'nienie pomi$dzy „cechami” a „potrzebami” akceptowane jest przez

psychologów badaj&cych motywacj$ cz#owieka od ponad pi$)dziesi$ciu lat (Mur-
ray, 1938). Przyjmuje si$ te' z zasady, 'e o ile metody kwestionariuszowe mog&
s#u'y) do diagnozy cech, to diagnoza potrzeb wymaga stosowania testów aper-
cepcji tematycznej. W pi$cioczynnikowym modelu nie ma miejsca na nieu%wia-
domione potrzeby i motywy, które mog& mie) decyduj&ce znaczenie w diagno-
styce psychologicznej (por. McAdams, 1992).

Zdaniem Johna (1990) pi$cioczynnikowy model najlepiej nadaje si$ do

wst$pnych, powierzchownych nieraz rozró'nie( pomi$dzy typami osobowo%ci,
mniejsz& warto%) ma natomiast, je%li chodzi o przewidywanie specyficznych za-
chowa( czy ich rezultatów. Za#o'enie to, poparte wynikami bada( empirycznych
(Hough, 1992; Shaver, Brennan, 1992; Smith, Williams, 1992; Widiger, Trull, 1992),
nie jest jednak w gronie teoretyków Wielkiej Pi&tki powszechnie akceptowane.

Z problemem optymalnego zakresu czynników osobowo%ci wi&'e si$ zagad-

nienie spójno%ci poszczególnych wymiarów. Badacze reprezentuj&cy podej%cie

PIOTR SZAROTA

134

leksykalne (Hofstee, De Raad, Goldberg, 1992) przyjmuj& na ogó#, 'e ka'dy
z pi$ciu czynników obejmuje tak wiele cech, 'e po prostu nie mo'e by) spójny.
Innego zdania s& przedstawiciele podej%cia psychometrycznego, postaw& sw&
prowokuj&c gwa#towne polemiki. Najwi$cej w&tpliwo%ci budzi spójno%) wymiaru
neurotyczno%ci Costy i McCrae’a (por. Block, 1994).

Du'y problem stanowi te' rola aprobaty spo#ecznej przy wype#nianiu po-

szczególnych skal. Costa i McCrae (1992, s. 20) zak#adaj&, 'e wype#nianie skon-
struowanych przez nich kwestionariuszy to proces wymagaj&cy „szczero%ci
i wspó#dzia#ania pomi$dzy osob& badan& a przeprowadzaj&cym badanie psycho-
logiem”. W przeciwie(stwie do wi$kszo%ci inwentarzy psychologicznych, kwe-
stionariusze NEO nie zosta#y wyposa'one w 'adne skale kontrolne. Zdaniem
niektórych badaczy (por. Ben-Porath, Waller, 1992) fakt ten podwa'a przydat-
no%) tych narz$dzi w diagnozie klinicznej, gdy' niezb$dnym elementem klinicz-
nej interpretacji wyników testu powinno by) ustalenie, czy osoba badana nie pró-
bowa#a dostarczy) „nierzetelnych” informacji.

Jedn& ze s#abo%ci modelu pi$cioczynnikowego jest to, 'e nazwy wszystkich

czynników maj& konotacje warto%ciuj&ce, tak wi$c zawsze lepiej jest by) na pozy-
tywnym ni' na negatywnym kra(cu wymiaru (w wersji psychometrycznej wyj&-
tek stanowi neurotyczno%)). Fakt ten implikuje po%rednio „ewaluatywno%)” po-
szczególnych pozycji kwestionariuszy NEO. Ustosunkowuj&c si$ do wi$kszo%ci
z nich nietrudno sobie wyobrazi), jakiej odpowiedzi oczekuje od nas osoba pro-
wadz&ca badanie. Zarówno dla klinicysty, jak i dla psychologa zajmuj&cego si$
selekcj& zawodow& alarmuj&ca b$dzie nasza zgoda na takie np. stwierdzenia:
„Cz$sto czuj$ si$ gorszy (-a) od innych”, „Cz$sto popadam w konflikty z rodzin&
i wspó#pracownikami”, „Trac$ mnóstwo czasu, zanim zabior$ si$ do pracy”,
„Wygl&da na to, 'e nigdy nie potrafi$ si$ zorganizowa)”. Przyk#ady te pochodz&
z polskiej adaptacji kwestionariusza NEO-FFI (Zawadzki, Szczepaniak, Strelau,
1995), nie ró'ni& si$ one jednak zasadniczo od konwencji przyj$tej w pozosta#ych
wersjach. W tym %wietle zapewnienia autorów o przydatno%ci kwestionariuszy
NEO w praktyce selekcyjnej brzmi& ma#o przekonuj&co.

Wydaje si$, 'e jedynym rozwi&zaniem pozostaje w tej sytuacji korzystanie

z opisów dokonywanych przez osoby trzecie: wspó#pracowników, kolegów, ro-
dzin$. Pogl&d taki reprezentuje m.in. Hofstee (1994), postuluj&c jednak wykorzy-
stywanie przy diagnozie co najmniej kilku niezale'nych opisów.

WIELKA PI!TKA – STARE PROBLEMY, NOWE W!TPLIWO"CI

135

*

Patrz&c na ponad pi$)dziesi$cioletni& ju' histori$ bada( nad Wielk& Pi&tk&

mo'na odnie%) wra'enie, 'e wi$kszo%) w&tpliwo%ci i pyta( z zwi&zanych z tym
modelem pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi. Warto jednak zauwa'y), 'e
cz$%) z nich wpisana jest immanentnie w sam model, wi&'& si$ one bowiem
z zastosowaniem analizy czynnikowej w teorii osobowo%ci. Obecnie na pierwszy
plan wysun&# si$ chyba problem kulturowej uniwersalno%ci modelu i kwestia
optymalnej liczby czynników. O ile w latach dziewi$)dziesi&tych dyskutowano
przede wszystkim nad wy'szo%ci& b&d* s#abo%ci& Wielkiej Pi&tki w stosunku do
pi$cioczynnikowego modelu Zuckermana czy tzw. Gigantycznej Trójki Eysencka
(por. Ole%, 2000), obecnie coraz wi$cej zwolenników zyskuje Wielka Szóstka.

W artykule skoncentrowa#em si$ na problemach i w&tpliwo%ciach zwi&zanych

z modelem Wielkiej Pi&tki, co nie oznacza, 'e nie ma on tak'e wielu zalet, które
zadecydowa#y o jego ogromnej popularno%ci w latach dziewi$)dziesi&tych XX
wieku i obecnie. O zaletach Wielkiej Pi&tki wspomina te' w swoim artykule Ole%
(2000). Bez w&tpienia dzi$ki temu modelowi mo'liwa sta#a si$ synteza i integra-
cja rozmaitych, czasem ma#o do siebie przystaj&cych teorii cech. Wielka Pi&tka
porz&dkuje nasz& wiedz$ o osobowo%ci, dostarcza ram do jej systematycznego
opisu.

BIBLIOGRAFIA

Allport, G. W. (1939). Personality: A psychological interpretation. New York: Holt.
Ashton, M. C., Lee, K., Son, C. (2000). Honesty as the sixth factor of personality. Correlations with

Machiavellianism, primary psychopathy, and social androitness. European Journal of Perso-
nality, 14, 359-368.

Ashton, M. C., Lee, K., Perugini, M., Szarota, P., de Vries, R. E., Di Blas, L., Boies, K., De Ra-

ad, B. (2004). A six-factor structure of personality-descriptive adjectives: Solutions from psy-
cholexical studies in seven languages. Journal of Personality and Social Psychology, 86,
356-366.

Ashton, M. C., Lee, K., Goldberg, L. R. (2004). A hierarchical analysis of 1,710 English persona-

lity-descriptive adjectives. Journal of Personality and Social Psychology, 87, 707-721.

Ben-Porath, Y. S., Waller, N. G. (1992). Five big issues in clinical personality assessment: A rejoin-

der to Costa and McCrae. Psychological Assessment, 4, 23-25.

Block, J. (1994). A contrarian view of the five-factor approach to personality description. Journal of

Personality, 117, 187-215.

Boies, K., Lee K., Ashton, M. C., Pascal, S., Nicol, A. A. M. (2001). The structure of the French

personality lexicon. European Journal of Personality, 15, 277-295.

PIOTR SZAROTA

136

Brand, C. R., Egan, V. (1989). The “Big Five” dimensions of personality? Evidence from ipsative,

adjectival self-attributions. Personality and Individual Differences, 10, 1165-1171.

Caprara, G. V., Perugini, M. (1994). Personality described by adjectives: The generalizability of the

Big Five to the Italian lexical context. European Journal of Personality, 8, 357-369.

Cattell, R. B. (1943). The description of personality. Basic traits resolved into clusters. Journal of

Abnormal and Social Psychology, 38, 476-507.

Cattell, R. B. (1966). The Scree Test for the number of factors. Multivariate Behavioral Research,

1, 140-161.

Church, T. A., Katigbak, M. S. (1989). Internal, external and self-report structure of personality in

a non-Western culture. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 857-872.

Church, A. T., Katigbak, M. S., Reyes, J. A. S. (1998). Further exploration of Filipino personality

structure using the lexical approach: Do the big-five or big seven dimensions emerge? Euro-
pean Journal of Personality, 12, 249-269.

Costa, P. T., McCrae, R. R. (1992). Revised NEO Personality Inventory (NEO-PI-R) and NEO Five-

-Factor Inventory (NEO-FFI) professional manual. Odessa, FL: Psychological Assessment
Resourses.

Cousins, S. (1989). Culture and selfhood in Japan and the US. Journal of Personality and Social

Psychology, 56, 124-131.

De Raad, B. (1992). The replicability of the Big Five personality dimensions in three word-classes

of the Dutch language. European Journal of Personality, 6, 13-29.

De Raad, B., Perugini, M., Hrebickova, M., Szarota, P. (1998). Lingua Franca of personality: Taxo-

nomies and structures based on the psycholexical approach. Journal of Cross-Cultural Psy-
chology, 29, 212-232.

Di Blas, L., Forzi, M. (1998). An alternative taxonomic study of personality-descriptive adjectives

in the Italian language. European Journal of Personality, 12, 75-101.

Everett, J. E. (1983). Factor comparability as a means of determining the number of factors and their

rotation. Multivariate Behavioral Research, 18, 197-218.

Eysenck, H. J. (1992a). Four ways five factor are not basic. Personality and Individual Differences,

13, 667-673.

Fiske, D. W. (1949). Consistency of the factorial structures of personality ratings from different

sources. Journal of Abnormal and Social Psychology, 44, 329-344.

Goldberg, L. R. (1993a). The structure of phenotypic personality traits. American Psychologist, 48,

26-34.

Goldberg, L. R. (1993b). What the hell took so long? Donald Fiske and the Big-Five Factor Struc-

ture. W: P. E. Shrout, S. T. Fiske (red.), Advances in personality research, methods, and the-
ory. New York: Erlbaum.

Hahn, D.-W., Lee, K., Ashton, M. C. (1999). A factor analysis of the most frequently used Korean

personality trait adjectives. European Journal of Personality, 13, 261-282.

Hofstee, W. K. B. (1994). Who should own the definition of personality? European Journal of

Personality, 8, 149-162.

Hofstee, W. K. B, De Raad, B., Goldberg, L. R. (1992). Integration of the Big Five and circumplex

approaches to trait structure. Journal of Personality and Social Psychology, 63, 146-163.

Hough, L. M. (1992). The “Big Five” personality variables-construct confusion: Description versus

prediction. Human Performance, 5, 139-155.

WIELKA PI!TKA – STARE PROBLEMY, NOWE W!TPLIWO"CI

137

Hrebickova, M., Ostendorf, F., Angleitner, A. (1995). Basic dimensions of personality description in

the Czech language (Paper presented at the 7

th

meeting of International Society for the Study of

Individual Differences, Warsaw).

Isaka, H. (1990). Factor analysis of trait terms in everyday Japanese language. Personality and

Individual Differences, 11, 115-124.

Jarmu', S. (1994). Metodologiczne problemy zwi&zane z weryfikacj& modelu Wielkiej Pi&tki. Prze-

gl!d Psychologiczny, 37, 195-203.

John, O. P. (1990). The Big Five factor taxonomy: Dimensions of personality in the natural lan-

guage and in questionnaires. W: L. Pervin (red.), Handbook of personality theory and research
(s. 66-100). New York: Guilford.

Kuhn, M. H., McPartland, T. S. (1954). An empirical investigation of self-attitudes. American So-

ciological Review, 19, 68-76.

Markus, H. R., Kitayama, S. (1991). Culture and self: Implications for cognition, emotion, and

motivation. Psychological Review, 98, 224-253.

Marsza#-Wi%niewska, M., Jarmu', S. (1995). Swobodne opisy osobowo%ci i temperamentu dzieci

a model „Wielkiej Pi&tki”. Przegl!d Psychologiczny, 38, 117-128.

Matthews, G., Oddy, K. (1993). Recovery of major personality dimensions from trait adjective data.

Personality and Individual Differences, 15, 419-431.

McAdams, D. P. (1992). The five-factor model in personality: A critical appraisal. Journal of Per-

sonality, 60, 329-357.

McClelland, D. C. (1981). Is personality consistent? W: A. I. Rabin, J. Aronoff, A. M. Barclay,

R. A. Zucker (red.), Further explorations in personality (s. 87-113). New York: Wiley.

McCrae, R. R., John, O. P. (1992). An introduction to the Five-Factor Model and its applications.

Journal of Personality, 60, 175-215.

Mla+i), B., Ostendorf, F. (2005). Taxonomy and structure of Croatian personality-descriptive adjec-

tives. European Journal of Personality, 19, 117-152.

Murray, H. A. (1938). Explorations in personality. New York: Oxford University Press.
Norman, W. T. (1963). Toward an adequate taxonomy of personality attributes: Replicated factor-

structure in peer nomination personality ratings. Journal of Abnormal and Social Psychology,
66, 574-583.

Okó(, J. (1960). Analiza czynnikowa w psychologii. Warszawa: PWN.
Ole%, P. (2000). Kontrowersje wokó# „Wielkiej Pi&tki”. Czasopismo Psychologiczne, 6, 7-18.
Ostendorf, F. (1990). Sprache und Persönlichkeitsstruktur: zur Validitat des Funf-Faktoren Modells

der Persönlichkeit. Regensburg: Roderer Verlag.

Rummel, R. J. (1970). Applied factor analysis. Evanston: Northwestern University Press.
Saucier, G. (2002). Gone too far – or not far enough? European Journal of Personality, 16, 55-62.
Shaver, P. R., Brennan, K. A. (1992). Attachment styles and the “Big Five” personality traits: Their

connections with each other and with romantic relationship outcomes. Personality and Social
Psychology Bulletin, 18, 536-545.

Shweder, R. A., Bourne, E. J. (1984). Does the concept of the person vary cross-culturally? W:

R. A. Shweder, R. A. LeVine (red.), Culture theory: Essays on mind, self, and emotion (s. 158-
199). Cambridge: Cambridge University Press.

Smith, T. W.,Williams, P. G. (1992). Personality and health: Advantages and limitations of the five-

-factor model. Journal of Personality, 60, 395-424.

PIOTR SZAROTA

138

Szirmak, Z., De Raad, B. (1994). Taxonomy and structure of Hungarian personality traits. European

Journal of Personality, 8, 95-117.

Szarota, P. (1995a). Taksonomia przymiotników s"u$!cych do opisu cz"owieka jako test trafno ci

pi%cioczynnikowego modelu osobowo ci (mps pracy doktorskiej, Uniwersytet Warszawski).

Szarota, P. (1995b). Polska Lista Przymiotnikowa: Narz$dzie do diagnozy pi$ciu wielkich czynni-

ków osobowo%ci. Studia Psychologiczne, 33, 227-256.

Szarota, P. (1996). Perspektywy bada( leksykalnych nad osobowo%ci&. Psychologia Wychowawcza,

6, 443-448.

Szarota, P., Ashton, M., Lee, K. (2007). Taxonomy and structure of the Polish personality lexicon.

European Journal of Personality, 21, 823-852.

Thurstone, L. L. (1934). The vectors of mind. Psychological Review, 41, 1-32.
Tupes, E. C., Christal, R. E. (1961). Recurrent personality factors based on trait ratings (USAF

ASD Technical Report No. 61-97, Lackland Air Force Base).

Tupes, E. C., Christal, R. E. (1992). Recurrent personality factors based on trait ratings. Journal of

Personality, 60, 225-251.

Widiger, T. A., Trull, T. J. (1992). Personality and psychopathology: An application of the Five-

-Factor Model. Journal of Personality, 60, 363-391.

Yang, K., Bond, M. H. (1990). Exploring implicit personality theories with indigenous or imported

constructs: The Chinese case. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 1087-1095.

Wojciszke, B. (1993). Moralno%) i sprawno%) jako kategorie percepcji spo#ecznej i politycznej.

Przegl!d Psychologiczny, 36, 433-447.

Zawadzki, B., Szczepaniak, P., Strelau, J. (1995). Diagnoza psychometryczna pi$ciu wielkich czyn-

ników osobowo%ci: adaptacja kwestionariusza NEO-FFI Costy i McCrae’a do warunków pol-
skich. Studia Psychologiczne, 33, 189-225.

THE BIG FIVE:

OLD PROBLEMS AND NEW CONCERNS

S u m m a r y

The article discusses the present status of the five-factor model of personality. A brief history of the
Big Five research has been outlined and the main controversies and problems presented. The article
focuses on cultural universality of the model, controversies pointing to the number and interpreta-
tion of factors, and the diagnostic utility of the model.


Key words: Five-Factor Model, personality, personality assessment.