Rośliny

kosmetyczne i

surowce

aromatyczne

dr Ewa Posz

Substancje czynne

pochodzenia

roślinnego

Cukry proste

1. Triozy:
- dihydroksyaceton DHA (przyśpiesza

złuszczanie naskórka, ułatwia wnikanie
preparatu w głębsze warstwy skóry,
funkcje nawilżające i ochronne),

- gliceryna (właściwości zmiękczające,

nawilżające, zapobiega wysychaniu
kosmetyków, środki do higieny ustnej),

Cukry proste

2. Tetrozy:
- erytroza (pielęgnacja suchej i szorstkiej

skóry, środki do pielęgnacji jamy ustnej),

3. Pentozy:
- ryboza (środek do kompleksowania

substancji lipidowych – np. olejków
roślinnych w skład fazy wodnej emulsji
bądź kremów),

Cukry proste

- ksyloza (środki na porost włosów,

kosmetyki dla skóry starzejącej się),

4. Heksozy
- glukoza (zatrzymuje wilgoć w warstwie

rogowej naskórka, właściwości
nawilżające, wykorzystywana do
pielęgnacji włosów),

Cukry proste

- fukoza (wykorzystywana w

dezodorantach, płynach
dezynfekujących, przeciwtrądzikowych,
konserwant do kosmetyków),

Cukry proste

5. Pochodne
- sorbitol (substancja nawilżająca, wiąże

wolne rodniki, emulgator),

- mannitol (przywraca funkcje bariery

ochronnej skóry),

Cukry złożone

1. Disacharydy:
- sacharoza (składnik nawilżający

preparatów do pielęgnacji włosów,
preparaty kąpielowe),

- trehaloza (efekt nawilżający, szybki,

korzystny wpływ na uszkodzoną skórę,
działanie antybakteryjne),

- melibioza (+retinol- wzmaga syntezę

kolagenu przez fibroblasty),

Cukry złożone

2. Oligosacharydy:
- rafinoza (preparaty nawilżające skórę,

zmywacze do twarzy, produkty
pielęgnacji włosów),

3. Polisacharydy:
- gellan (produkcja past zębów),
- skrobia (pudry i zasypki, środek do

sporządzania zawiesin, emulsji, żeli,
kremy depilacyjne),

Cukry złożone

- celuloza (zamiennik naturalnych gum,

jako emulgator i środek zagęszczający),

- ksantan (tworzenie zawiesin),

- agar (środek żelujący, zagęszczający

roztwory wodne i wodno-glicerynowe,
szampony – regeneracja włosów,
właściwości antyseptyczne),

Cukry złożone

- fukany (synteza kolagenu, proliferacja

fibroblastów skóry, kremy do masażu,
środku antycellulitowe, preparaty do
kąpieli, środki do pielęgnacji włosów),

- alginiany (działają stabilizująco na

emulsje i zawiesiny, koloid ochronny,
zwiększają elastyczność skóry,
preparaty do pielęgnacji skóry i włosów,
ochron przed UV),

Cukry złożone

- karagenian (emulgator, zachowanie

wilgotności w warstwie rogowej
naskórka, kosmetyki ochronne,
nawilżające, preparaty kąpielowe, pasty
do zębów, kosmetyki do golenia,
przyśpiesza proces gojenia ran,
poprawia elastyczność skóry),

Cukry złożone

- chityna (pobudza wzrost włosów i

pielęgnuje je, działanie nawilżające,
antybakteryjne, przeciwłupieżowe,
pielęgnacja jamy ustnej i zębów),

- miód pszczeli (trudno gojące się rany i

wrzody, zwiększa gładkość i
elastyczność skóry, działanie
nawilżające,

Mukopolisacharydy

(polisacharydy+białka)

- kwas hialuronowy (HA)(ogromna

zdolność do wiązania wody, preparaty
nawilżające, wygładzające, ochronne,
likwidacja zmarszczek,

Śluzy

Zdolność do pęcznienia, ciągliwość
wodnych zawiesin koloidalnych,
zdolność do tworzenia żeli,

Zastosowanie: środki, powlekające,
ochronne, zmiękczające,

Śluzy

Rodziny:

- ślazowate (Malvaceae),
- lnowate (Linaceae),
- motylkowate (Fabaceae),
- różowate (Rosaceae),

Śluzy

- Radix Althaeae (korzeń prawoślazu),
- Semen Lini (nasiona lnu),
- Folium Farfarae (liść podbiału),
- Semen Foenugraeci (nasienie

kozieradki),

- Flos Verbasci (kwiat dziewanny),
- Lichen islandicus (porost islandzki),
- Folium Althaceae (liść prawoślazu),

Śluzy

- Flos Malvae sylvestris (kwiat ślazu

dzikiego),

- Flos Malvae arboreae (kwiat malwy

czarnej),

- Folium Farfarae (liść podbiału),
- Semen Cydoniae (nasienie pigwy),
- Radix Symphyti (korzeń żywokostu),
- Inflorescentium Tiliae (kwiatostan lipy),

Gumy

Zestalające się na powietrzu lepkie
wycieki z tkanek roślinnych, głównie
roślin drzewiastych (wielocukry +
substancje garbnikowe, terpenowe
inne).

Gumy

- Guma tragakantowa (Astragalus -

traganek): koloid ochronny stabilizujący
emulsje i zawiesiny,

- Guma arabska (Acacia – akacja): środek

stabilizujący emulsje i pianę,

Gumy

- Guma karob (Ceratonia siliqua – drzewo

świętojańskie): pęcznieje w zimnej
wodzie, przy ogrzewaniu tworzy roztwór
lepki, zwiększający objętość przy
ogrzewaniu,

- Guma guar (Cyamopsis tetragonoloba):

tworzenie zawiesin, modyfikacja
lepkości roztworów i stabilizacji emulsji,

Gumy

- Guma karaya (Sterculia) – preparaty do

modelowania włosów,

- Guma ghatti (Caesalpinia spinosa):

preparaty do prostowania i
usztywniania włosów,

Azuleny

Naturalne substancje chemiczne z

grupy

nienasyconych węglowodorów

dwupierścieniowych

Właściwości uspokajające,
przeciwzapalne, antyalergiczne,
bakteriobójcze,

Azuleny

- Radix Pimpinellae (korzeń biedrzeńca),
- Anthodium Chamomille (koszyczek

rumianku pospolitego),

- Herba Millefolii (ziele krwawnika),

Olejki eteryczne



Balsamy

Roztwory olejków eterycznych w

żywicach

Balsamy

- Balsam peruwiański (Myroxylon

balsamum var. pereirae):
przeciwzapalnie, pobudzająco rozwój
skóry, przeciwpasożytniczo, leczenie
chorób skóry, trądzik, kremy, pomadki
do ust, perfumy),

Balsamy

- Balsam tolutański (Myroxylon

balsamum var. geminum): środek
antyseptyczny, łagodzi podrażnienia
skóry, przyśpiesza gojenie ran,
dezodoranty),

Żywice

Mieszaniny nielotnych związków

terpenowych oraz tlenowych
pochodnych

fenylopropanu

Glikozydy

Grupa związków organicznych, pochodne

cukrów prostych powstałe przez połączenie
cukru z hydroksylowym składnikiem
niecukrowym

Aglikon/Genina (cz. niecukrowa)

Glikon

(cz. cukrowa)

Glikozydy cyjanogenne

Glikozydy, które w czasie hydrolizy
enzymatycznej uwalniają cyjanowodór HCN
(kwas pruski)

Glikozydy cyjanogenne

Ok. 2000 gatunków/ 110 rodzin

(Rosaceae, Poaceae, Papilionaceae,

Euphorbiaceae,

Scrophulariaceae)

ok. 50 substancji

Właściwości trujące

- szybko wchłaniają się przez skórę, płuca i z
przewodu pokarmowego,
- cyjanki hamują układ enzymatyczny oksydazy
cytochromowej (oddychanie komórkowe) –
uduszenie organizmu na poziomie komórki,

Właściwości trujące

- utrata przytomności,
- porażenie ośrodka oddechowego,
- porażenie czynności serca,
- śmierć, stęż. 0,2 mg/dm³ zgon po 10 min. , 0,3

mg/dm³ zgon natychmiastowy,

Znaczenie w farmakologii

- pobudzają ośrodek oddechowy,
- zmniejszają pobudliwość ośrodków kaszlu,
- miejscowe działanie znieczulające,

rozkurczowe i przeciwbólowe,

- odkażająco na układ oddechowy, przewód

pokarmowy, drogi moczowe,

Amygdalina

Amygdalus communis L. var amara Focke
Migdałowiec pospolity odmiana gorzka

Uwagi: dawniej Aqua amygdalae amarae (woda z
nasion): bezsenność, pobudzenie nerwowe, nieżyt
oskrzeli, zapalenie płuc,

http://fotogalerie.
pl

http://luskiewnik.stref
a.pl

Prunazyna

Prunus spinosa L.
Śliwa tarnina

Inne rodzaje: Prunus L. (Czereśnia, Czeremcha),
Cerasus Mill. (Wiśnia),

http://www.wlin.p
l

http://luskiewnik.stref
a.pl

Factor Lathyrus

Lathyrus odoratus L.
Groszek pachnący

http://gruntopis.w.interia.pl

Sambunigryna

Sambucus nigra L.
Bez czarny

Inne gatunki: Bez koralowy (Sambucus racemosa L.)
Bez hebd (Sambucus ebulus L.)

http://pl.wikipedia.org

http://zdrowypacjent
.pl

Linamaryna

Rodzaj Len (Linum L.)

Inne rodzaje: Lnica (Linaria L.)

http://www.swiatkwiato
w.pl

http://share.pdfonline.
com

Lotaustralina

Rodzaj Koniczyna (Trifolium L.)

http://nl.wikipedia.org

Terpeny

Organiczne związki chemiczne, w większości

zaliczane do lipidów o ogólnym wzorze(C

)

których główny szkielet powstał przez połączenie
pięciowęglowych jednostek izoprenowych.
Niektóre oprócz jednostek izoprenowych

zawierają dodatkowe grupy funkcyjne
hydroksylowe, ketonowe lub pierścienie
heterocykliczne.

Powstają w mikrosomach, chloroplastach i

cytoplaźmie.

Terpeny

Pozyskiwanie: ekstrakcja lub destylacja z parą

wodną (jako olejki eteryczne),

Terpeny: Geraniol

Geranium sp.
Pelargonia

Uwagi: stosowany w przemyśle perfumeryjnym,
składnik olejków: różanego, pelargoniowego i
cytrynowego,

http://www.snobka.
pl

http://pl.wikipedia.
org

Terpeny: Cytral (Neral)

Backhousia citridora F. Muell.

Uwagi: stosowany w przemyśle perfumeryjnym,
składnik olejków: cytrynowego i lemongrasowego,

http://pl.wikipedia.
org

http://www.gardensonline.co
m.au

Terpeny: Limonen

Citrus limon (L.) Burm.
Cytryna właściwa

Uwagi: składnik olejku cytrynowego,

http://pl.wikipedia.
org

http://www.swiatkwiato
w.pl

właściwości i zastosowanie

- środek alergizujący i drażniący,
- przemysł perfumeryjny,
- produkty do czyszczenia gospodarstwa

domowego (detergenty, odświeżacze
powietrza),

- przemysł spożywczy (dodatek smakowy i

aromatyczny),

- rozpuszczalnik w farbach,
- środek czyszczący w przemyśle

elektronicznym,

- środek odtłuszczający powierzchnie metalowe

przed obróbką przemysłową,

Terpeny: Mentol

Mentha x piperita L.
Mięta pieprzowa

http://pl.wikipedia.
org

http://www.swiatkwiato
w.pl

właściwości i zastosowanie

- środek znieczulający,
- środek zmniejszający podrażnienie błon

śluzowych,

- produkty wspomagające leczenie kataru i

przeziębień,

- środek aromatyzujący (chusteczki, papierosy,

płyny do prania,

- produkt łzawiący (aktorstwo),
- przemysł perfumeryjny,

Terpeny: Karwon

Mentha spicata L.
Mięta zielona

Uwagi: stosowany w medycynie (pobudzająco na
CUN), wyrób lakierów, przemysł perfumeryjny,
składnik olejku kminkowego,

http://pl.wikipedia.
org

http://www.atlas-
roslin.pl

Terpeny: Karan

Andropogon himalayensis Grand.

Uwagi: sam karan nie występuje naturalnie, jedynie
jego pochodne - karany, występuje w olejku
sosnowym; inne gatunki i rodzaje: Pinus longifolia
Roxb., Galangal większy (Alpinia galangia Willd.),
jodły (Pinus L.), jałowiec (Juniperus L.)

http://www.thefullwiki.org

Terpeny: Pinen

Pinus silvestris L.
Sosna zwyczajna

Uwagi: składnik perfum oraz innych środków
zapachowych,

http://pl.wikipedia.
org

http://commons.wikimedia.
org

Terpeny: Kamfora

Cinnamomum camphora Ness et Eberm.
Cynamonowiec kamforowy

Uwagi: maści i roztwory rozgrzewające i znieczulające,
olejek kamforowy stosowany w medycynie i przemyśle
(wyrób celuloidu, kauczuku, lakieru, kulek na mole,
bezdymnego prochu), przemyśle zbrojeniowym i
perfumeryjnym, w większych dawkach toksyczny (zgon),

http://pl.wikipedia.
org

http://www.atlas-
roslin.pl

Seskwiterpeny: Farnezol

Convallaria majalis L.
Konwalia majowa

Uwagi: olejki: konwaliowy, lipowy, muszkatołowy,
akacjowy, przemysł perfumeryjno-kosmetyczny,

http://pl.wikipedia.
org

http://www.atlas-
roslin.pl

Seskwiterpeny: Bisabolen

Lippia dulcis Trevir.
Lipia słodka

Uwagi: przemysł perfumeryjno-kosmetyczny,
przemysł spożywczy,

http://commons.wikimedia.
org

http://www.atlas-
roslin.pl

Diterpeny: Fitol

Uwagi: wraz z pochodnymi porfiryny tworzy
cząsteczki chlorofilu, synteza witaminy E i K,

http://commons.wikimedia.
org

Triterpeny: Skwalen

Amaranthus retroflexus L.
Szarłat szorstki

Uwagi: przemysł perfumeryjno-kosmetyczny,
przemysł spożywczy,

http://commons.wikimedia.
org

http://digilander.liber
o.it

Właściwości i zastosowanie

- zwiększa odporność immunologiczną, wzmaga produkcję

przeciwciał przeciwnowotworowych,

- działa przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przyśpiesza

gojenie się ran,

- działa jak antyoksydant i detoksykant,

- reguluje produkcję cholesterolu w wątrobie, zapobiega

powstawaniu kamieni żółciowych,

- zwiększa aktywność przysadki mózgowej, zwiększa

aktywność organizmu,

Właściwości i zastosowanie

- działa ochronnie i regenerująco na skórę
(zmniejsza utratę wody przez naskórek, sprzyja
odbudowie warstwy wodno-lipidowej naskórka,
neutralizuje nagromadzone wolne rodniki i chroni
skórę przed szokiem oksydacyjnym, zwiększa
oddychanie tkankowe skóry, wzmacnia odporność
systemu immunologicznego skóry i aktywuje

procesy

naprawcze),

Tetraterpeny: Karoten

Daucus carota L.
Marchew zwyczajna

Uwagi: prowitamin dla witaminy A; inne warzywa:
dynia, brokuły, szpinak, sałata, pomidory, melon,
papryka,

http://commons.wikimedia.
org

http://digilander.liber
o.it

Właściwości i zastosowanie

- ochrona przed drobnoustrojami,

- ma działanie antyoksydacyjne,

- stymuluje układ odpornościowy,

- poprawia funkcjonowanie wzroku,

Tetraterpeny: Ksantofile

Zea mays L.
Kukurydza zwyczajna,

Uwagi: przeciwutleniacze, barwniki spożywcze,

http://commons.wikimedia.
org

http://digilander.liber
o.it

Fenole

Związki organiczne posiadające grupy
hydroksylowe związane bezpośrednio z atomami
węgla w pierścieniu aromatycznym

Współczynnik fenolowy

Działanie

- toksycznie,

- drażniąco na oczy i skórę,
- żrąco na błony śluzowe,
- działa neurotycznie, powoduje stężenie
neuroprzekaźników,
- osłabienie i ból mięśni,
- zawroty głowy,
- przyspieszony oddech,
- spadek ciśnienia krwi,
- biegunka,
- poparzenia i owrzodzenia ust,
- ciemne zabarwienie moczu,

Zastosowanie

- środek dezynfekujący,
- garbniki hydrolizujące i skondensowane,
- środki konserwujące w preparatach
dentystycznych i farmaceutycznych,

Eguenol

Dianthus L.
Goździk

http://pl. wikimedia.org

http://www.robsplants.co
m

Właściwości i zastosowanie

- właściwości antyseptyczne i znieczulające

(leczenie

kanałowe stomatologiczne), w mieszaninie z
tlenkiem cynku – jako cement dentystyczny,

- składnik olejku goździkowego,
- przemysł perfumeryjny,
- silnie trujący, powoduje drgawki, palpitacje

serca i śmierć,

Pirogalol

Otrzymywany z kwasu galusowego
Quercus L.
Dąb

http://commons.wikimedia.
org

http://www.sp-
sadowa.edu.pl

Właściwości i zastosowanie

- wywoływacz w fotografii,
- absorbent tlenu w analizie gazowej,
- produkty do barwienia włosów,
- lek o działaniu złuszczającym w miejscowym

leczeniu łuszczycy (Pyrogallolum) np. maści,
pasty itp.,

Resweratrol

Vitis vinifera L.
Winorośl właściwa
Arachis hypogaea L.
Orzech arachidowy

http://commons.wikimedia.
org

http://tvp.info/inform
acje

http://www.ecoplane
t.in

Właściwości i zastosowanie

- nietoksyczny środek przeciwgrzybiczy,
- przeciwutleniacz,
- dodatek do żywności,
- redukcja objawów starzenia,
- obniża cholesterol,

Tymol

Origanum vulgare L.
Lebiodka pospolita

Satureja hortensis L.
Cząber ogrodowy

http://commons.wikimedia.
org

http://kwiaty-ogrody.pl

Właściwości i zastosowanie

- bakteriobójcze i grzybobójcze,
- środek przeciw robaczycy,
- środek dezynfekujący,
- odkażanie błon śluzowych,

- Silnie trujący, uszkadza wątrobę, nerki o OUN,

Inne

- gwajakol,
- hydrochinon,
- pirokatechina,
- rezorcyna,

Silnie trujący, uszkadza wątrobę, nerki o OUN,

Woski

Grupa substancji stałych pochodzenia

naturalnego

lub syntetycznego o stosunkowo niskiej

temperaturze topnienia i niskiej lepkości w
stanie stopionym,

Funkcje biologiczne

- rola ochronna,
- powlekają liście, owoce,
- w skórze zwierząt wpływają na elastyczność,

Właściwości

- ugniatalne w temp. 20ºC,
- kruche,
- gruboziarniste do drobnokrystalicznych,
- przeźroczyste do matowych,
- po stopieniu wykazują względnie małą lepkość

nawet po nieznacznym podwyższeniu
temperatury,

- nieskłonne do włóknistości,
- o gęstości i konsystencji zależnej od

temperatury,

Zastosowanie w kosmetyce

- nadaje połysk,
- poprawia smarowność,
- poprawia przyleganie,
- poprawia trwałość,
- podwyższa temperaturę topnienia,
- trwałość w środowisku kwaśnym i zasadowym,