STADIA

NIEPRZYSTOSOWANIA

SPOŁECZNEGO

Według Cz. Czapówa istnieją trzy zasadnicze etapy wykolejenia społecznego,

dające się zidentyfikować na podstawie badań empirycznych i wiedzy

teoretycznej:

1.

W stadium pierwszym –

jednostka czuje się odtrącona, gdyż nie zaspokoiła

potrzeby zależności emocjonalnej. Reaguje na taki stan agresją, negatywnym

stosunkiem do innych, buntowniczością, wrogością wobec rodziców i

społeczeństwa jako całości. Nie kontroluje reakcji emocjonalnych i wykazuje

brak koncentracji uwagi, łatwo zniechęcając się w działaniu.

2.

W stadium drugim–

utrwalają się w jednostce wrogie reakcje wobec osób

socjalizująco znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu

emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają irracjonalny opór.

Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji

wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać

podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym.

Pojawiają się takie objawy jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu,

wagarowanie, wybryki seksualne itp.

3.

W stadium trzecim –

ma miejsce autonomizacja działalności antyspołecznej

(antagonistyczno-destruktywnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło

przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej. Osoby wchodzące

w to stadium dążą do nawiązywania kontaktów z gangami i grupami o

charakterze chuligańskim, zabawowym lub przestępczym. Stadium to

przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do

jawnego, otwartego konfliktu z obyczajem, moralnością lub prawem.

Dla M. Grzegorzewskiej społecznie niedostosowana osoba przejawia

„tendencje społecznie negatywne (chęć wyżycia się w płaszczyźnie

negatywnej), odwrócenie zainteresowań dla tzw. złych czynów, cynizm i

brawura w tym względzie (wprost zżycie się z występkiem), nieżyczliwy

stosunek do człowieka. Stałe konflikty z otoczeniem, najczęściej na tle

stosunku do człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń,

nieodpowiedniego stosunku do własnych czynów, nieumiejętności zżycia się

z grupą (zawsze i wszędzie »najgorsi«, więc brak poczucia bezpieczeństwa),

wykłamywanie się, zrzucanie winy, niechęć do pracy i nauki, brak poczucia

odpowiedzialności za życie swoje. Życie jest chwilą, przygodą, awanturą,

wyobraźnia duża, brak hamulców, krytycyzmu, sugestywność, brak wizji

życia w płaszczyźnie etycznej – społecznie pozytywnej, nieumiejętność

wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary w taką możliwość tego, zaburzenia

wybitne w przebiegach emocjonalnych. Najbardziej typowe wykroczenia to:

wagary, włóczęgostwo, kradzieże, oszustwa, szantaże”.

O. Lipkowski opisuje niedostosowanie społeczne w języku

charakterologicznym, które wyrażają się negatywnymi tendencjami i

zachowaniami społecznymi, brakiem zainteresowań postawami społecznymi

i wartościami moralnymi, zaburzeniami w stanach emocjonalnych.

Kryminologowie za dzieci nieprzystosowane społecznie uznają te „o

poważnie zaburzonej postawie wobec zasadniczych wymagań społecznych,

dzieci, których zachowanie nacechowane jest całym zespołem objawów

świadczących o nieprzestrzeganiu przez nie pewnych podstawowych zasad

postępowania, norm społecznych obowiązujących młodzież w tym wieku,

przy czym zachowania te nie mają charakteru sporadycznego, ale są

względnie trwałe. Za objawy tak rozumianego nieprzystosowania

społecznego uznano systematyczne wagary, spędzanie czasu w sposób

niekontrolowany na wielogodzinnym wałęsaniu się po ulicach, przebywanie

w towarzystwie zdemoralizowanych kolegów, ucieczki z domu, picie alkoholi,

używanie narkotyków, dokonywanie kradzieży, wandalizm, agresję

demoralizację seksualną”.

Definicja ta służy jako podstawa badań nad rozmiarami, uwarunkowaniami i

dynamiką zjawiska, określanego mianem nieprzystosowania społecznego

młodzieży.

Wg. H. Spionek pierwsze objawy mogą wystąpić już w przedszkolu i szkole.

Wśród czynników osobowościowych występuje nadmierna pobudliwość,

impulsywność, nadruchliwość, bądź też – zahamowanie, lękliwość i

bojaźliwość.

TYPOLOGIE

NIEPRZYSTOSOWANIA

SPOŁECZNEGO

Typologia nieprzystosowania społecznego wg. Cz. Czapówa

(1978) .

Cz. Czapów wyróżnia 3 typy wykolejenia społecznego:

Zwichniętą socjalizację, jest to proces zaburzenia socjalizacji,

dokonuje się wskutek niekorzystnych sytuacji społecznych lub

także czy tylko wskutek czynników dziedzicznych, urazowych czy

chorobowych. Często źródłem są sytuację rodzinne.

Demoralizację, z którą mamy do czynienia wówczas, gdy

dotychczasowe efekty konstruktywnej socjalizacji zostają

eliminowane pod wpływem nowych warunków środowiskowych -

przerywanie konfliktu między dawnymi a nowymi wzorami

postępowania, a odrzuciwszy dawne autorytety i nie przyjąwszy

nowych egzystuje w warunkach rozluźnionej kontroli społecznej i

wskutek tego staje się podatny na wpływy kręgu chuligańskiego.

Socjalizację podkulturową, w której jednostka identyfikuje się z

wartościami i normami podkultury, będącej w opozycji do kultury

społeczeństwa jako całości (tej dominującej). Socjalizacja dziecka

wg. wartości uznawanych przez podkulturę powoduje, iż popada

ono później w konflikt z normami ogólnospołecznymi.

Wg. C.E. Sullivana i M.Q. Granta (1957).

Typologia ta nawiązuje do charakterystycznych form dewiacyjnego

zachowania się jednostek nieprzystosowanych społecznie.

Wyróżnia się 3 klasy:

Aspołeczni – to osoby , które postrzegają inne osoby jako teren

potencjalnej eksploatacji i które nie są w stanie przewidzieć

zachowań innych osób przez co reagują złością i agresją

antyspołeczną w sytuacjach niepewności lub lekkiego zagrożenia.

Zainteresowanie innymi jednostkami sprowadza się do „przeszkód”

lub do „ułatwienia” swych egoistycznych celów. Często działają

dość impulsywnie, przez co nie są w stanie w pełni kontrolować

efektów swojego zachowania.

Konformiści – to osoby, które na frustrację własnych potrzeb

reagują nadmiernym serwilizmem w stosunku do osób je

frustrujących, przy założeniu, iż są to osoby znaczące. Zachowanie

to jest instrumentalne, gdyż jednostka próbuje manipulować swym

konformizmem w celu uzyskania doraźnych korzyści i nagród

poprzez utajenie wewnętrznego sprzeciwu. Natomiast w sytuacji

braku kontroli zewnętrznej postępuje zgodnie z własnymi

przekonaniami i upodobaniami.

Neurotycy – to osoby, które w wyniku zabiegów socjalizacyjnych

zinternalizowały już pewien zbiór wartości nakazujących im

postępowanie zgodnie z ich treścią, tzn. akceptowane społecznie.

Jednak przeżywają nieustanny lęk, iż nie sprostają tym wartościom

i normom, co prowadzi do poczucia niemocy i bezradności i dlatego

jako reakcja na tę sytuację indolencji pojawiają się zachowania

nieakceptowane społecznie.

Wg. J. Konopnickiego, który rozróżnia pięć rodzajów nieprzystosowania

społecznego:

Wrogość – powstająca na tle frustracji potrzeb, emocjonalnej zależności, na którą

składają się m.in. podejrzliwość, szkodzenie innym, niszczenie przedmiotów, awantury,

bójki, wybuchy gniewu, negatywny stosunek do nauki szkolnej, wagarowanie,

ignorowanie poleceń nauczycieli.

Zahamowanie – pojawiające się zwykle na podłożu uszkodzeń lub osłabienia systemu

nerwowego jednostki. Osoby zahamowane wyróżnia:

•

brak naturalnej pewności siebie, nieufność i ostrożność wobec innych;

•

nadmierna uległość wobec innych, bierność w pracy szkolnej, brak aspiracji i wiary w

swoje umiejętności, zrażanie się niepowodzeniami, ponoszenie porażek we

współzawodnictwie, lęk w nowych sytuacjach, niepewność, powolność reakcji,

zamyślenie, autyzm, brak energii fizycznej, odrzucenie kontaktów społecznych.

Niekonsekwencja – zachowania niekonsekwentne – pojawiają się na podłożu uszkodzeń

systemu nerwowego. Symptomami niekonsekwencji są:

•

brak koncentracji uwagi, nieprzemyślane natychmiastowe reakcje, nadpobudliwość i

stany niezrównoważenia emocjonalnego, labilność nastawień, brak integracji czasowej

(dziecko nie korzysta z poprzednich doświadczeń).

Aspołeczność – (lub skrajna aspołeczność). Charakteryzuje się:

•

silnym dążeniem do szkodzenia innym osobom – "bezinteresowne okrucieństwo",

brakiem wrażliwości moralnej, utratą wyższych uczuć i zasad moralnych, stosowaniem

przemocy.

Wrogość – z tendencją do aspołeczności – jest syndromem mieszanym, powstałym przez

skrzyżowanie niektórych symptomów wrogości (agresywności) z symptomami

aspołeczności.

Wg. D.H. Stotta:

Zachowanie wrogie - przejawia się zachowaniami agresywnymi, buntowniczymi,

destruktywno-antagonistycznymi w domu, szkole, środowisku rówieśniczym.

Genezą wrogości są niekorzystne oddziaływania środowiska w okresie wczesnego

dzieciństwa (punitywne oddziaływania rodziców, obserwacja zachowań

agresywnych, frustracja potrzeb bezpieczeństwa, miłości, afiliacji). Antagonizm

wobec najbliższego otoczenia przekształca się we wrogość względem całego

społeczeństwa.

Zahamowanie - cechuje się depresyjnością, biernością, apatią, bojaźliwością

wobec nowych sytuacji i wyzwań, napięciem w sytuacji ekspozycji społecznej,

brakiem poczucia mocy, nadmiernym poczuciem kontroli prowadzącym do

bezradności i zależności, osiągnięciami poniżej możliwości intelektualnych.

Aspołeczność - przypomina pod względem symptomatologicznym socjopatię i

stanowi końcowe stadium wrogości w szczególnie niekorzystnych warunkach

środowiskowych. Wiąże się z dużym okrucieństwem i brakiem przestrzegania

elementarnych norm.

Zachowanie niekonsekwentne - trudności w koncentracji uwagi, pobudliwości i

niekonsekwencji w działaniu będące wynikiem niekorzystnych czynników

działających w okresie prenatalnym i okresie porodu oraz bezpośrednio

uszkadzające system nerwowy podczas wczesnych okresów życia dziecka. Reakcje

dziecka są nieprzemyślane, przypadkowe, chaotyczne i nieadekwatne do

wymagań otoczenia społecznego, szkoły itp., co ma związek z naruszaniem norm

społecznych, nieszczęśliwymi wypadkami, uszkodzeniami ciała. Związek z

syndromem ADHD jest w tym przypadku oczywisty.

Wg. Jenkinsa - który wyodrębnił:

Typ niezsocjalizowany (agresywny, z komponentami napastliwości,

zaczepności, buntu wobec każdego autorytetu, złośliwości i braku poczucia

winy).

Typ zsocjalizowany (przebywanie w złym towarzystwie, aktywność w

bandzie, kradzieże grupowe i potajemne, wagary, przebywanie poza domem

w sposób niekontrolowany).

 
 

Wg. T.M. Achenbacha - który wyodrębnił dwa typy zaburzeń w zachowaniu

charakteryzującym jednostki niedostosowane społecznie:

Zachowania internalizacyjne - związane z rzutowaniem „do wewnątrz”

problemów, stąd ich konsekwencje ponosi głównie jednostka (nadmierna

kontrola, wycofanie, dysforia i lęk, bierność lub niekontrolowane wybuchy w

sytuacjach ekstremalnych).

Zachowania eksternalizacyjne - związane z rzutowaniem „na zewnątrz”

własnych problemów, dlatego też ich skutki odczuwa głównie otoczenie

społeczne (słaba kontrola, agresja, przeciwstawianie się, opór wobec

otoczenia, impulsywność, destruktywność, antyspołeczne cechy osobowości).

Bibliografia:

1.

L. Pytka „Pedagogika Resocjalizacyjna”. Warszawa 2008 (str. 92-94)

2.

K. Ostrowska „Psychologia Resocjalizacyjna”. Warszawa 2008 (str. 23-24)

3.

Ewa Wysocka „Wybrane problemy diagnozy niedostosowania społecznego – obszary, modele,

zasady i sposoby rozpoznawania zjawiska”.

4.

http://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU2272