Polityka społeczna

Wykład 3: Efekty zewnętrzne i

dobra publiczne

Efekt zewnętrzny: definicja i

przykłady

• Efekt zewnętrzny (externality) - lub efekt pozarynkowy -

powstaje, gdy działanie jednego uczestnika rynku powoduje
koszty (lub korzyści) dla innego uczestnika rynku, i gdy ten
pierwszy uczestnik nie ponosi kosztów (korzyści) z tego tytułu;

• Przykłady:

– Zanieczyszczanie środowiska (powietrza, wody) przez zakłady

przemysłowe;

– Globalne ocieplenie spowodowane emisją gazów cieplarnianych na

skutek spalania paliw kopalnych;

– Palenie tytoniu;
– Zaniedbany lub zadbany ogród sąsiada;
– Szkolenie pracowników przez firmę;

• Efekt zewnętrzny jest przejawem niedoskonałości mechanizmu

rynkowego (market failure) i może stanowić uzasadnienie dla
interwencji władz publicznych (rządu);

2

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Ujemny efekt zewnętrzny w

produkcji

Punktem równowagi rynkowej
jest A, punkt przecięcia
krzywej popytu D i prywatnej
krzywej podaży SP. Ale ujemny
efekt zewnętrzny w produkcji
powoduje, że krańcowy koszt
społeczny jest wyższy od
krańcowego kosztu
prywatnego dla każdego
poziomu produkcji. W
rezultacie społeczna krzywa
podaży SS leży powyżej
prywatnej krzywej podaży SP.
Punktem równowagi społecznej
jest C. Obszar ABC jest stratą
społeczną z tytułu istnienie
efektu zewnętrznego.

Cena

Wielkość produkcji

A

C

B

SS

SP

D

3

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Dodatni efekt zewnętrzny w

produkcji

Punktem równowagi rynkowej
jest A, punkt przecięcia
krzywej popytu D i prywatnej
krzywej podaży SP. Ale dodatni
efekt zewnętrzny w produkcji
powoduje, że krańcowy koszt
społeczny jest niższy od
krańcowego kosztu
prywatnego dla każdego
poziomu produkcji. W
rezultacie społeczna krzywa
podaży SS leży poniżej
prywatnej krzywej podaży SP.
Punktem równowagi społecznej
jest C. Obszar ABC jest
korzyścią społeczną z tytułu
istnienie efektu zewnętrznego.

Cena

Wielkość produkcji

C

A

B

SP

SS

D

4

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Efekt zewnętrzny w

konsumpcji

A

B’

C’

B

C

S

DS’

DP

DS

Cena

Wielkość produkcji

Punktem równowagi
rynkowej jest A, punkt
przecięcia krzywej podaży
S i krzywej prywatnego
popytu DP. W przypadku
ujemnego efektu
zewnętrznego w
konsumpcji, społeczna
krzywa popytu DS leży
poniżej prywatnej DP, i
punktem równowagi
społecznej jest C. Obszar
ABC jest stratą społeczną z
tytułu ujemnego efektu
zewnętrznego w
konsumpcji. Analogicznie
w przypadku dodatniego
efektu zewnętrznego
punktem równowagi
społecznej jest C’, pola
AB’C’ jest korzyścią
społeczną z tytułu
dodatniego efektu
zewnętrznego.

5

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Korekta efektu zewnętrznego poprzez działanie

sektora prywatnego: Twierdzenie Coase’a

• Twierdzenie R. Coase’a, część I: Gdy prawa własności są dobrze zdefiniowane i

negocjacje nie pociągają kosztów, uczestnik rynku generujący efekt zewnętrzny i
uczestnik absorbujący efekt zewnętrzny mogą poprzez negocjacje osiągnąć
społecznie efektywne optimum;

• Twierdzenie R. Coase’a, część II: Społecznie efektywne optimum nie zależy od tego,

który uczestnik rynku posiada prawo własności, o ile tylko to prawo ktoś z nich
posiada;

• Przykład: Zakład chemiczny zanieczyszcza rzekę, i obniża połów ryb. Gdy rybacy

maja prawo własności do rzeki, mogą zażądać rekompensaty za utracony dochód
albo zamknięcia zakładu. Zakładowi opłaca się zapłacić rekompensatę, niż
zamknąć produkcję. Wynegocjowana kwota rekompensaty pokrywa w pełni koszty
efektu zewnętrznego. Gdy zakład ma prawo własności do rzeki, rybakom opłaca się
zapłacić pewną kwotę zakładowi za zmniejszenie produkcji, co pozwoli zwiększyć
połów ryb. W obu przypadkach prywatny koszt krańcowy zostanie powiększony o
kwotę rekompensaty, co pozwoli osiągnąć społecznie efektywne optimum;

• Mechanizm ten nazywa się też internalizacją efektu zewnętrznego;
• Praktyczne problemy z zastosowaniem twierdzenia Coase’a: problem ustalenia

„winnego” (assignment problem), problem „pasażera na gapę”, koszty
negocjacyjne, możliwość wstrzymania przez „ostatniego” uczestnika (holdout
problem);

6

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Korekta efektu zewnętrznego

poprzez działanie władz publicznych

• W praktyce władze nie wierzą w twierdzenie Coase’a i

stosują różne instrumenty korygujące efekty
zewnętrzne;

• Podatki korygujące (corrective taxation, Pigouvian

taxation): podatek w wysokości ujemnego efektu
zewnętrznego przesuwa krzywą podaży w górę i
ogranicza produkcję do poziomu uzasadnionego
społecznie;

• Subsydia: subsydium w wysokości dodatniego efektu

zewnętrznego przesuwa krzywą podaży w dół i
zwiększa produkcję do poziomu uzasadnionego
społecznie;

• Regulacje prawne (zakazy, nakazy, limity);

7

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Redukcja zanieczyszczeń dla dwóch producentów o

różnych kosztach redukcji: ilustracja graficzna

MC(B)

MC(A)

MC(T)

Koszt

Redukcja
zanieczyszczeń

MB

C

D

E

0

50

100

150

200

Krańcowy koszt
redukcji
zanieczyszczeń dla A
jest MC(A), dla B jest
MC(B), krańcowy
koszt dla obu
producentów jest
MC(T), a krańcowa
korzyść z redukcji
jest MB. Optymalny
podział redukcji
zanieczyszczeń jest
na poziomie 50 jedn.
dla B i 150 jedn. dla
A, czyli gdy krzywe
kosztu krańcowego
przecinają się z
krzywą korzyści
krańcowej.

F

G

8

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Redukcja zanieczyszczeń dla dwóch producentów o

różnych kosztach redukcji: warianty polityki

• Regulacja ilościowa: np. każdy producent ma nakaz zredukować

zanieczyszczenia o 100 jednostek – to nie jest rozwiązanie
efektywne, bo redukcja w A kosztuje znacznie mniej niż w B, czyli
ogólny koszt redukcji jest nadmiernie wysoki (punkty F i G); bardziej
efektywna byłaby redukcja 150 jedn. w A i 50 jedn. w B; regulacja
ilościowa gwarantuje pożądaną redukcję bez względu na koszty;

• Podatek korekcyjny: podatek = MB na każdą jednostkę

zanieczyszczeń powoduje, że każdy producent osiąga optimum: B
idzie do pkt. C, a A idzie do pkt. D. Podatek pozwala na osiągnięcie
optymalnego rozwiązania, czyli założonej redukcji najmniejszym
kosztem;

• Regulacja ilościowa z handlem zezwoleniami: każdy producent

dostaje zgodę na 100 jednostek zanieczyszczeń; wówczas opłaca się,
aby B kupował zezwolenia od A aż do momentu, kiedy koszt
krańcowy redukcji zrówna się z ceną zezwolenia; w efekcie B
zwiększy zanieczyszczenia i obniży redukcje do 50 jedn., a A
zmniejszy zanieczyszczenia i zwiększy redukcję do 150 jedn.

9

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Najbardziej popularne przypadki

ujemnych efektów zewnętrznych

• Zanieczyszczenie środowiska

naturalnego;

• Ocieplenie klimatu;
• Palenie tytoniu;
• Spożycie alkoholu;
• Narkotyki;
• Nadmierna otyłość;

10

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Dobra publiczne i prywatno-publiczne

• Dobra publiczne to takie dobra, które z różnych powodów nie

byłyby wytworzone przez sektor prywatny, ale które powodują

pozytywne efekty zewnętrzne:

– dobra, które nie byłyby wytworzone przez sektor prywatny ze względu

na nieopłacalność rynkową wynikającą ze zbyt dużego ryzyka, zbyt

długiego okresu zwrotu (edukacja podstawowa, drogi i autostrady,

ochrona zdrowia, badania podstawowe) lub z niemożności ograniczenia

dostępu do tego dobra tylko dla tych, którzy za to zapłacą (ochrona

środowiska, latarnia morska);

– dobra, których konsumpcja nie ogranicza konsumpcji przez innych

konsumentów tego dobra (np. prawo i porządek publiczny, wymiar

sprawiedliwości, obrona narodowa, straż pożarna, latarnie miejskie,

sygnał telewizyjny);

– niektóre dobra publiczne spełniają oba warunki (latarnia morska czy

uliczna, obrona narodowa) – są to tzw. czyste dobra publiczne (pure

public goods);

– inne dobra spełniają tylko jeden z warunków (np. bezpłatna droga,

edukacja, ochrona zdrowia mogą być konsumowane tylko przez

określoną liczbę konsumentów, a sygnał telewizyjny może być z kolei

płatny) – są to dobra publiczno-prywatne (public-private goods, impure

public goods);

• Dobra publiczne i efekty zewnętrzne to przejawy

niedoskonałości rynku;

11

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Dobra prywatne i publiczne

Czy konsumpcja przez jednego

uczestnika zmniejsza konsumpcję

innych?

TAK

NIE

Czy

można
ograniczy

ć
konsumpc

ję tylko
dla tych

którzy
zapłacą?

TAK

Dobra prywatne

(odzież, żywność,

meble, samochód)

Dobra publiczno-

prywatne

(kodowany sygnał

TV, dostęp do

Internetu)

NIE

Dobra publiczno-

prywatne (ulica)

Czyste dobra

publiczne (latarnia

miejska, obrona

narodowa)

12

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Dostarczanie dóbr

publicznych I

• Optymalna podaż dóbr publicznych: gdy koszt krańcowy

równa się sumie krańcowych stóp substytucji (cen)
wszystkich uczestników rynku: MC = MRS(1) + MRS(2) +
… + MRS(n);

• Jednak sektor prywatny z reguły albo w ogóle nie

dostarcza dóbr publicznych, albo w niedostatecznej ilości
(underprovisioning) z powodu problemu „gapowicza”,
(free rider problem), co stwarza konieczność interwencji
publicznej;

• Wyjątki: altruizm, poczucie solidarności, chęć poprawy

wizerunku i opinii w środowisku (tzw. warm glow

model),itp.

• Przykład budowy latarni morskich w Wielkiej Brytanii (J.S.

Mill vs. R. Coase): czy sektor prywatny rzeczywiście nie
buduje latarni?

13

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Dostarczanie dóbr

publicznych II

• Rząd może dostarczać sam usługi publiczne poprzez

przedsiębiorstwa państwowe, ale są one z reguły mniej
efektywne niż prywatne (Mueller, 2003);

• Są jednak problemy z dostarczaniem dóbr publicznych

przez sektor publiczny, ponieważ występują
„niedoskonałości państwa” (government failure), takie
jak nadmierne koszty, wypieranie sektora prywatnego
(crowding out), korupcja, czy rozrost biurokracji ze
względu na zniekształcone bodźce (self-maximizing
bureaucracy model Niskanena, 1971, lub Leviathan
theory, Brennan & Buchanan, 1980);

• W rezultacie rząd często zawodzi jako bezinteresowny

dostawca dóbr publicznych i nie zawsze działa w
interesie społecznym;

14

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Dostarczanie dóbr

publicznych III

• Rząd może także powierzyć dostarczanie dóbr publicznych

przedsiębiorstwu prywatnemu na podstawie konkurencyjnego
przetargu (competitive bidding);

• Wyjątkiem jest sytuacja monopolu naturalnego (gdy są jednolicie

spadające krańcowe koszty produkcji), w której znika presja
konkurencji i firma może podnosić ceny ponad poziom
uzasadniony lub obniżać produkcję dóbr publicznych; wówczas
rząd musi nałożyć ograniczenia (regulowane ceny, taryfy, poziom
dostaw, wymogi jakościowe);

• Ponadto, o ile prywatyzacja na rynku dóbr na ogół poprawia

efektywność, to na rynku usług społecznych niekoniecznie ze
względu na liczne efekty zewnętrzne, np. w usługach
zdrowotnych mechanizm czysto rynkowy nie zaspokaja potrzeb
biedniejszych mieszkańców, bo nie chcą oni lub nie mogą płacić
ubezpieczenia w wysokości wyznaczonej przez rynek;

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

15

Analiza społecznych kosztów i

korzyści

• Cost-benefit analysis (CBA) jest instrumentem

oceny wartości dóbr publicznych i celowości ich
produkcji;

• W ramach CBA uwzględnia koszty i korzyści

bezpośrednie i pośrednie, koszty i korzyści obecne i
przyszłe, zaktualizowane wg społecznej stopy
dyskonta; ma to na celu wycenę efektów
zewnętrznych; stosuje się też ceny dualne (shadow
prices);

• Ważnym pojęciem w analizie jest koszt

alternatywny (opportunity cost), czyli koszt
utraconej najlepszej alternatywy;

16

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Jak rząd określa pożądany poziom

produkcji dóbr publicznych?

• Model Lindahla (1919) opiera się na koncepcji „krańcowej skłonności do

płacenia” (marginal willingness to pay);

• Każdy obywatel ma jakąś (malejącą) krańcową skłonność do płacenia za

dobro publiczne;

• Suma tych skłonności dla wszystkich obywateli pozwala określić (malejącą)

zagregowaną krzywą skłonności do płacenia przez całe społeczeństwo;

• Przecięcie tej krzywej z krzywą krańcowego kosztu produkcji dobra

publicznego określa optymalny poziom produkcji dóbr publicznych;

• Problemy z modelem Lindahla:

– ludzie nie są skłonni ujawniać swoje preferencje cenowe i mogą oszukiwać zaniżając

te preferencje, żeby skorzystać z free riding (niech inni płacą – preference revelation
problem);

– ludzie mogą nie być w stanie określić swoich preferencji, zwłaszcza liczbowo

(preference knowledge problem);

– rząd może nie być w stanie oceniać i dodawać preferencji poszczególnych obywateli

(np. jak ludzie wartościują czołgi, szkoły, żłobki czy drogi – preference aggregation
problem);

17

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Demokracja jako metoda określania pożądanego

poziomu produkcji dóbr publicznych

• Ponieważ w praktyce model Lindahla nie może być

stosowany, zamiast tego stosuje się metody
demokratycznego wyboru (głosowanie większościowe);

• Demokracja bezpośrednia (referendum, głosowania) i

demokracja pośrednia (poprzez wybieranych
przedstawicieli);

• Głosowanie większościowe nie zawsze jednak zapewnia

optymalny wynik i równowagę:

– impossiblity theorem Arrowa;
– asymetria i niedostatek informacji wśród głosujących;
– wpływ ideologii lub religii;
– rola środków finansowych w kampanii wyborczej;
– lobbying;

18

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Model Tiebouta (I)

• Występują trzy problemy z określeniem optymalnego poziomu

dostarczania dóbr publicznych: ujawnienie preferencji (skłonność
do zaniżania skłonności do płacenia), wiedza o preferencjach
(zdolność do porównania i wyceny indywidualnych preferencji) i
agregacja preferencji (sumowanie po jednostkach);

• Ekonomista amerykański Charles Tiebout zauważył (1956), że

rynki zapewniają dostarczanie dóbr prywatnych dzięki konkurencji
i możliwości wyboru dostawcy (tzw. shopping);

• Jednak dla wielu dóbr publicznych nie ma możliwości wyboru

dostawcy (np. obrona narodowa, autostrady, system emerytalny);
te rodzaje dóbr powinien więc dostarczać szczebel centralny
(federalny) władzy publicznej;

• Ale są też inne dobra publiczne, w których może występować

konkurencja: np. szkoły, wywóz śmieci, oświetlenie ulic, ścieżki
rowerowe – w tych przypadkach obywatele, jeśli nie są zadowoleni
z dostarczanych dóbr publicznych, mogą przenosić się do innych
dzielnic/miast, co oznacza że jest konkurencja w dostarczaniu dóbr
publicznych (głosowanie „nogami”);

• Ci którzy chcą otrzymywać więcej dóbr publicznych (w zamian za

wyższe podatki) lub inne dobra publiczne, będą osiedlać się w
takich miejscowościach, w których te oczekiwania będą spełnione;

19

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Model Tiebouta (II)

• Tiebout twierdził, że możliwość wyprowadzenia się obywateli

(zwłaszcza zamożniejszych) oznacza dla władz lokalnych groźbę
utraty dochodu z podatków lokalnych, a to powinno skłaniać władze
lokalne do dostarczania większej ilości dóbr publicznych o lepszej
jakości; czyli te dobra publiczne, które mogą być konkurencyjnie
dostarczane, powinny być dostarczane przez szczebel lokalny;

• Model Tiebouta przewiduje, że gdy jest wielu obywateli i wiele

miejscowości z różnym poziomem dostarczania różnych dóbr
publicznych, obywatele osiedlą się w taki sposób, że w każdej
miejscowości zamieszkają obywatele mający zbliżony poziom i
strukturę popytu na dobra publiczne;

• Wówczas wszyscy w danej miejscowości mogą płacić jednakowy

podatek ryczałtowy (lump-sum);

• Model Tiebouta rozwiązuje problemy z ujawnianiem preferencji (nie

ma potrzeby oszukiwać) i agregowania preferencji (w każdej
miejscowości struktura i poziom popytu zbliżony);

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

20

Problemy z modelem Tiebouta

• Mobilność ludzi (w sensie zmiany miejsca zamieszkania) jest

ograniczona; Niezadowolenie tylko z powodu zbyt małego (dużego)
poziomu dostaw jednego czy kilku dóbr publicznych może nie być
wystarczającym bodźcem do przeprowadzki;

• Wiedza o dobrach publicznych w każdej miejscowości jest niepełna;
• Nie wszędzie dobra publiczne mogą być dostarczane (np. w bardzo

małych miejscowościach nie ma szkół, teatrów czy basenów);

• Model wymaga jednakowego podatku od wszystkich obywateli w danej

miejscowości (lump-sum tax), ale w praktyce lokalne dochody pochodzą
głównie z podatków majątkowych (od nieruchomości) i dochodowych
(rozwiązaniem może być tzw. zoning – czyli strefowe ograniczenia na
wykorzystanie nieruchomości);

• Dobra publiczne w danej miejscowości mają efekty zewnętrzne lub

ciągnione (spillovers) dla innych (parki, stadiony, baseny), co powoduje
że korzyści społeczne są wyższe niż prywatne, a to może uzasadniać
zaangażowanie wyższych szczebli władzy w interesie publicznym;

• Ale model Tiebouta potwierdza się w praktyce: ceny domów wahają się

w zależności od miejscowości i lokalizacji, co oznacza że lokalne warunki
dostarczania dóbr publicznych „kapitalizują się” w cenach domów;

21

Dariusz K. Rosati, 2011/2012

Wnioski z modelu Tiebouta

• Pozwala określić optymalny stopień federalizmu fiskalnego;
• Skala dostarczania dóbr publicznych przez szczebel lokalny

władzy zależy od trzech czynników:

– Związek podatków i wynikających z nich korzyści (tax-benefit

linkage): np. związek między lokalnymi podatkami a lokalną drogą
jest bliski, bo wszyscy z niej korzystają, ale związek między
lokalnymi podatkami a pomocą socjalną jest słaby, bo korzyści
odnoszą tylko niektórzy;

– Skala korzyści zewnętrznych (externalities): im większa, tym wyższy

szczebel dostarczania dóbr publicznych;

– Skala produkcji: im wyższe korzyści z rosnącej skali produkcji, tym

wyższy szczebel dostarczania dóbr publicznych (np. obrona
narodowa, w przeciwieństwie do policji);

• Czy redystrybucja terytorialna dochodu od bogatych obszarów

(gmin) do biednych jest uzasadniona? Tak, bo wynika z
niedoskonałości mechanizmu Tiebouta (niska mobilność, niski
poziom dochodów, zoning) i efektów zewnętrznych;

22

Dariusz K. Rosati, 2011/2012