Zagadnienie prawdy

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

Zagadnienie prawdy

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Co to jest prawda?

Definicja klasyczna (prawda jako

zgodność myśli z rzeczywistością)

Definicje nieklasyczne (prawda jako

zgodność z kryteriami)

koherencyjna

ewidencyjna

pragmatyczna

powszechnej zgody

Klasyczna definicja prawdy

łac. veritas, gr. aletheia (nieskrytość)

Prawda jest to zgodność myśli z rzeczywistością (Arystoteles): myśl jest prawdziwa, gdy stwierdza, że coś rzeczywiście istnieje i

to coś rzeczywiście istnieje

Veritas est adaequatio intellectus rei et, secundum quod intellectus dicit esse, quod est, et non esse, quod non est

(sformułowanie św. Tomasza z Akwinu): prawda polega na zgodności myśli i rzeczy, o istniejących orzekając, że są, a o

nieistniejących, że nie są

Odzwierciedlenie potocznej, zdroworozsądkowej intuicji prawdy

-

Przedmiotem prawdy jest jakaś rzeczywistość, do której odnoszą się nasze myśli

-

Własność myśli – zgodność z rzeczywistością pozajęzykową i pozaumysłową

-

Wszystko, co zachodzi w umyśle albo języku jest ontycznie wtórne wobec rzeczywistości pozajęzykowej i pozaumysłowej

-

Związek prawdy z istnieniem: treścią wypowiedzi prawdziwej musi być sąd stwierdzający istnienie czegoś

-

Prawdziwość przysługuje zdaniom (sądom) w sensie logicznym

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Klasyczna definicja prawdy – problemy

Na czym polega „zgodność myśli z rzeczywistością”?

Identyczność myśli z rzeczywistością?

Myśl jako „odbicie” (podobizna) rzeczywistości? – myśl nie ma wymiarów przestrzennych, jak może być podobna do

czegoś przestrzennego?

Uwaga: akt myślenia ≠ treść myśli: nie proces myślenia, ale treść myśli powinna być zgodna z rzeczywistością

Ale: na czym miałoby polegać podobieństwo? (izomorfizm, homomorfizm)

W jaki sposób można stwierdzić, czy myśl jest zgodna z rzeczywistością? Należałoby odwołać się do doświadczenia,

stosować pewne kryteria… (sceptycy) skąd wiadomo, że poznajemy niezniekształconą rzeczywistość? Należy poddać te

kryteria dalszej kontroli itd… ad infinitum

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Antynomia kłamcy

Zdanie tu napisane jest fałszywe.

Czy to znanie jest prawdziwe, czy fałszywe?

Jeżeli jest prawdziwe, to jest tak, jak stwierdza, ale stwierdza, że jest fałszywe, zatem jest fałszywe.

Jeżeli jest fałszywe, to nie jest tak, jak stwierdza, ale stwierdza, że jest fałszywe, zatem jest prawdziwe.

Inna wersja: Kłamca mówi, że kłamie. Kłamie, czy mówi prawdę?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Prawda jako zgodność z kryteriami

W jaki sposób faktycznie używamy terminu „prawda”?

1.

Prawdziwe jest twierdzenie, które uznaję…

ale – są twierdzenia prawdziwe, w które nie wierzę, ponieważ np. ich nie znam

nikt nie jest nieomylny (mogę uznawać twierdzenia, które są fałszywe)

nie wszystkie przekonania zdobyliśmy na drodze dostatecznie starannych badań

2. Prawdziwe jest twierdzenie, do którego doszliśmy na podstawie ostatecznych i nieodwołalnych kryteriów

Zatem: twierdzenie jest prawdziwe, jeśli jest zgodne z ostatecznymi i nieodwoływalnymi kryteriami

Nie możemy wiedzieć, czy twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością, przy odróżnianiu prawdy od fałszu zawsze chodzi o

zgodność z pewnymi kryteriami – stąd nieklasyczne koncepcje prawdy

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Koncepcja koherencyjna

(łac. cohaerentia – związek)

Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest zgodne z innymi, już przyjętymi zdaniami (prawdziwość

jako zgodność myśli między sobą)

Kryterium prawdy – niesprzeczność, spójność, logiczne powiązanie między zdaniami.

np. łyżeczka w szklance wody

– dlaczego wierzymy zmysłowi dotyku, a nie wzroku - koherencja

zgodność twierdzenia z resztą naszej wiedzy, a nie świadectwo

zmysłów

Problem: czy każda uporządkowana bajka jest prawdziwa,

podobnie jak teoria przyrodnicza (obserwacje, eksperymenty)?

Dodatkowe kryteria: prostota systemu, ekonomia…

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Koncepcja ewidencyjna

(łac. evidentia – jasność, wyrazistość, oczywistość)

Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest oczywiste.

Kryterium prawdy – oczywistość

Problem: czy oczywistość ma charakter subiektywny ,czy obiektywny?

Kartezjusz: jasne i wyraźne przedstawienie sobie stanu rzeczy; każdy, kto dane twierdzenie zrozumie, musi je uznać

za prawdziwe

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Koncepcja pragmatyczna

(gr. pragma – czyn, dzieło, zajęcie)

Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy zastosowane w praktyce przynosi korzyść (prowadzi do

zamierzonych skutków).

Kryterium prawdy – użyteczność, nasze funkcje intelektualne są związane z praktycznym działaniem, nasze

przekonania wpływają na działanie, jeśli działania są skuteczne, to przekonania można uznać za prawdziwe…

W. James, J. Dewey

instrumentalistyczne pojmowanie wszelkiego myślenia, łącznie z naukowym

Problem: czy uznawanie zdań fałszywych nie może prowadzić do sukcesu (np. teoria cieplika)?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Koncepcja powszechnej zgody (konwencjonalistyczna)

Przykład: słyszę w nocnej ciszy śpiew, chcę się przekonać, czy nie ulegam subiektywnemu złudzeniu – pytam innych. Jeśli się

zgadzają, to uznaję to za prawdę…

Zdanie Z jest prawdziwe jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest akceptowane przez ogół osób kompetentnych w

danej kwestii.

Kryterium prawdy – opinia większości członków społeczeństwa posługujących się tzw. zdrowym rozsądkiem lub opinia

(większości) specjalistów w danej dziedzinie

Np. Podejmowanie decyzji społecznych w demokratycznym społeczeństwie (zabezpieczenie przed dyktaturą)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Semantyczna teoria prawdy

klasyczna koncepcja prawdy w sformułowaniu semantycznym

Tarski, konwencja T

Zdanie „p” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy p.

Myśl m jest prawdziwa – to znaczy: myśl m stwierdza, że jest tak a tak, i rzeczywiście jest tak a tak (k. Ajdukiewicz).

Np. zdanie „śnieg pada” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg pada.

Deflacjonizm

Nie mówimy o Prawdzie jako o abstrakcyjnej idei

Prawdziwość (albo fałszywość) jest cechą zdań oznajmujących

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Język przedmiotowy (J) – zawiera nazwy rzeczy (np. śnieg)

Metajęzyk (MJ) – zawiera nazwy języka przedmiotowego (np. „śnieg”)

Zdanie sformułowane w języku przedmiotowym: Śnieg jest biały.

Wypowiadam zdanie o śniegu.

Zdanie sformułowane w metajęzyku: W szóstym wierszu od góry na tej stronie jest napisane „Śnieg jest biały”.

Mowa tu nie o śniegu, ale o napisie.

Cudzysłów „p” odróżnia język od metajęzyka.

Pomieszanie języka z metajęzykiem prowadzi do paradoksów – np. Kot składa się z trzech liter…

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Sceptycyzm

Sceptycyzm starożytny – IV/III w. p.n.e.; Pirron, Arkezylaos, Karneades, Ainezydem, Agrypa, Menodot, Sekstus Empiryk

Stanowisko zaprzeczające możliwości poznania prawdy

Pierwotnie: filozofia życia, później - epistemologia

Sądy o zjawiskach są niewątpliwe, ale nie znamy rzeczywistości , znając tylko własny stan, wiem wiemy, czy odpowiada on

rzeczywistości

(np. znając tylko portret, nie wiemy, czy jest podobny)

Izostenia (równosilność sądów) – żaden sąd nie jest pewniejszy od innych

Nigdy nie można się dowiedzieć, czy jakieś twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością… trzeba wiedzę uzasadnić jakimś

kryterium, trzeba wiedzieć, że kryterium jest wiarygodne itd. – regressus ad infinitum

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Tropy

Przeciwko wiedzy bezpośredniej: nie ma pewności wobec rozbieżności i względności poglądów

Przeciwko wiedzy pośredniej: brak pewnych twierdzeń, które mogłyby stanowić przesłanki dowodu

Przeciwko wiedzy bezpośredniej przez postrzeżenia

Argumenty przeciw możliwości poznania przez zmysły (10 tropów Ajnezydema)

1.

Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne gatunki istot (różna organizacja zmysłów) – nie ma powodu, aby sądzić,

że człowiek postrzega właściwie

2.

Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różnych ludzi – nie ma powodu, aby uznawać, że X, a nie Y postrzega

właściwie

3.

Te same rzeczy są postrzegane przez różne zmysły – nie ma powodu, aby jednemu zmysłowi przyznać pierwszeństwo nad

drugim

4.

Te same rzeczy są różnie postrzegane w zależności od subiektywnych warunków postrzegania (np. choremu na żółtaczkę

miód wydaje się gorzki, gdy wyzdrowieje – wydaje się słodki)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Tropy cd.

5. Ta sama rzecz jest różnie postrzegana w zależności od położenia i odległości od poznającego (np. wiosło widziane w

powietrzu – proste; zanurzone częściowo w wodzie – „złamane”)

6. Rzeczy nie są postrzegane bezpośrednio, ale zawsze przez środowisko

7. Te same rzeczy wywołują różne wrażenia w zależności od tego, w jakiej liczbie występują (np. piasek w niewielkiej ilości

wydaje się szorstki, w dużej – miękki)

8. Wszelkie postrzeżenia są zależne od natury postrzegającego i warunków

9. Rzeczy postrzegamy inaczej, w zależności od tego, czy już były i jak często postrzegane

10. Sąd człowieka o rzeczach zależy od jego natury, wychowania, obyczjów, wiary i przekonań

Względność postrzeżeń – nie można im ufać

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Tropy cd.

Przeciwko wiedzy bezpośredniej przez pojęcia

Dzięki pojęciom mamy znać nie poszczególne przedmioty, ale gatunek

Gatunek – obejmuje wszystkie podpadające pod niego jednostki, albo ich nie obejmuje

Jeśli nie obejmuje – nie byłby gatunkiem

Jeśli obejmuje – wszystkie jednostki musiałyby posiadać własności wszystkich innych (np. drzewo musiałoby być i dębem i

klonem) – sprzeczność

Gatunek jest czymś sprzecznym i istnieć nie może

Żadem przedmiot nie odpowiada pojęciom i nic przez pojęcia nie poznajemy

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Tropy cd.

Przeciwko wiedzy pośredniej przez dedukcję (Agrypa)

1.

Rozbieżność poglądów

2.

Nieskończoność dowodu

3.

Względność postrzeżeń

4.

Posługiwanie się niedowiedzionymi przesłankami

5.

Błędne koło w dowodzeniu

(2) I (4): szukając racji dla następstw albo przerywam uzasadnienie (opieram się na niedowiedzionej przesłance), albo nie

przerywam (dowodzę w nieskończoność)

W każdym dowodzie popełniamy błędne koło (np. z twierdzenia, że wszyscy ludzie są śmiertelni wynika logicznie, że Jan jest

śmiertelny, ale w przesłance „wszyscy ludzie są śmiertelni” zawarte jest to, że „Jan jest śmiertelny”)

Zarzuty dotyczą nie stosunku wynikania, ale samych przesłanek

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Tropy cd.

Przeciwko wiedzy pośredniej przez indukcję (Agrypa)

1.

Indukcja jest zupełna, albo niezupełna

2.

Zupełna jest niewykonalna (proces nieskończony)

3.

Niezupełna jest bezwartościowa (każdy nieuwzględniony przypadek może obalić twierdzenie)

Nie możemy zdobyć wiedzy ani bezpośrednio (przez zmysły lub pojęcia) ani pośrednio (przez dedukcję lub indukcję) – żadne

twierdzenie nie jest pewne, żadne bardziej wiarygodne niż twierdzenie z nim sprzeczne

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Tropy cd.

Przeciwko kryterium

1. Dla kryterium musi być przeprowadzony dowód, że jest ono prawdziwe

Posługujemy się tym samym kryterium (wówczas mamy błędne koło – circulus vitiosus), albo innym kryterium (którego

prawdziwości trzeba dowieść za pomocą jeszcze innego kryterium – błąd dowodzenia w nieskończoność (regressus ad

infinitum)

2. Istnieje rozbieżność poglądów w sprawie kryterium – w jaki sposób rozstrzygnąć, które jest właściwe?

Należy zatem powstrzymać się od sądu.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Relatywizm

Protagoras i sofiści (V. w. p.n.e.): człowiek jest miarą wszechrzeczy – prawdziwość wypowiedzi zależy od człowieka, które ją

formułuje

Prawda jest względna

Np. choroba jest zła dla tego, który choruje, ale dobra dla lekarza

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Prawda a realizm i antyrealizm w filozofii nauki

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czy teorie naukowe można wartościować jako prawdziwe/falszywe?

realizm – teorie naukowe opisują świat takim, jakim jest w

rzeczywistości (przynajmniej aproksymacyjnie), są (przynajmniej w

przybliżeniu) prawdziwe; terminy teoretyczne odnoszą się do

rzeczywistych przedmiotów i własności

antyrealizm – teorie naukowe są jedynie narzędziami,

pozwalającym uporządkować obserwacje; teoria powinna być

empirycznie adekwatna (zgodna ze zjawiskami); terminy

teoretyczne (np. kwark, DNA) to skrótowo-zastępcze sposoby opisu

tego, co można zaobserwować

Indukcjonizm

Teorie naukowe są indukcyjnymi generalizacjami jednostkowych zdań obserwacyjnych

(w pewnej wersji): można wykazać prawdziwość teorii naukowych (zdań ogólnych) na podstawie zdań obserwacyjnych

(jednostkowych)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Falsyfikacjonizm

Nie można wykazać prawdziwości teorii naukowej, ale można wykazać jej fałszywość (K. R. Popper) i to jest kryterium

naukowości teorii

Twierdzenia naukowe – twierdzenia falsyfikowalne (w odróżnieniu np. od metafizycznych)

modus tollendo tollens:

Falsyfikacjonizm dogmatyczny: zdania bazowe (p) mają charakter pewny, zatem pewna jest również falsyfikacja hipotezy

(teorii) H

Falsyfikacjonizm naiwny: zdania bazowe mają charakter hipotetyczny, ale testowanie ma charakter jednostronny (testowana

jest H)

Falsyfikacjonizm wyrafinowany: zdania bazowe falsyfikują teorię, tylko wtedy, gdy potwierdzają inną (nie odrzucamy

hipotezy sfalsyfikowanej, gdy nie dysponujemy lepszą)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

H

p

p

H









 )

(

Pytania kontrolne

Sformułuj klasyczną definicję prawdy.

Co to jest antynomia kłamcy?

Sformułuj koherencyjną koncepcję prawdy.

Sformułuj ewidencyjną koncepcję prawdy.

Sformułuj pragmatyczna koncepcję prawdy.

Sformułuj konwencjonalistyczną koncepcję prawdy.

Przedstaw argumenty sceptyków przeciwko możliwości poznania bezpośredniego i pośredniego.

Co to jest relatywizm?

Czym się różni język od metajęzyka?

Jaki jest pogląd na prawdziwość teorii naukowych według realizmu i antyrealizmu?

Co głosi indukcjonizm na temat prawdziwości teorii naukowych?

Czy zdaniem falsyfikacjonizmu można wykazać prawdziwość teorii naukowych?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura

K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka

A. Chalmers, Czym jest to, co zwiemy nauką?

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii t. 1 (Protagoras i sofiści, Sceptycyzm)

M. Hempoliński, Filozofia współczesna, (Wartości poznawcze. Teoria prawdy)