HISTORIA

ADMINISTRACJI

„ USTRÓJ ADMINISTRACYJNY

WOLNEGO MIASTA KRAKOWA

(1815-1846)”

 

Podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego,
aktem z 3 mają 1815 r. utworzono Wolne
Miasto Kraków - „ Wolne, Niepodległe,
Ściśle Neutralne Wolne Miasto Kraków z
okręgiem”
- zajmowało obszar 1150 m

2

- ludność w 1815 roku wynosiła 88 tyś. w tym
ponad 23 tys. w Krakowie,
- 1833 roku 123 tyś w tym 33 tyś. osób w
Krakowie

W sąsiedztwie Krakowa znajdowały się
jeszcze
3 miasta i 224 wsie ( 40 z nich było w
posiadaniu duchowieństwa).
Utworzony obszar pozostawał jednak pod
ciągłą kontrolą państw zaborczych:
- Imperium Rosyjskiego,
- Królestwa Pruskiego
- Cesarstwa Austrii

.

Okazało się więc, iż Rzeczpospolita
Krakowska tylko z nazwy była niepodległa,
ponieważ będąc pod opieką trzech mocarstw
nie miała np.: takiej niezależności zewnętrznej
jak Wolne Miasto Gdańsk, na wzór którego
została stworzona.

Musiała się poddać we władze tzw.
Rezydentom, którzy byli przedstawicielami
trzech sąsiadujących z nią mocarstw.
Dokonywali oni różnych wystąpień
i działań wobec władz Wolnego Miasta. Choć
obie konstytucje nie określały zakresu praw i
obowiązków rezydentów, wydarzenia w polityce
same nadały charakter dla ich stanowiska.
Rezydenci posiadając decydujący głos w Komisji
Organizacyjnej posiadali bardzo duży wpływ na
rozwój reform administracji w Wolnym Mieście
Krakowie.
Ogólnie stwierdzić można fakt, iż działanie
Rezydentów miało charakter rozjemczo-
kontrolny. Przyczynili się oni także do
ograniczenia autonomii Uniwersytetu
Jagiellońskiego

.

Dopiero konstytucja z 1833 określiła role
Rezydentów jako rozjemców pomiędzy
Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów.
Uzyskali także prawo występowania jako
zwierzchnicy wobec władz Wolnego Miasta i
podejmowali decyzję nawet w drobnych
sprawach. Dzięki takiemu postępowaniu urząd
Dyrektora Policji uzyskał dużą samodzielność,
zniesiono urząd wójtów i narzucono kodeks
milicji dla Wolnego Miasta. Doprowadziło to do
ukształtowania się dwuwładzy – z jednej strony
Senat i organy działające na podstawie i w
granicach konstytucji, a z drugiej samowolna
działalność Rezydentów, która opierała się na
wojsku i postanowieniach traktatów
międzynarodowych.

Postanowienie dwóch pierwszych konstytucji z
1815 i 1818 roku gwarantowały wszystkim
mieszkańcom Wolnego Miasta Krakowa
zachowanie języka polskiego jako języka
urzędowego, wolność osobistą, równość wobec
prawa, bez żadnego uprzywilejowania szlachty i
ziemian, a religia rzymskokatolicka została
uznana za religie panująca. Zapewniały także
nietykalność majątkową i osobistą, niezawisłość
sądownictwa, obieralność sędziów i urzędników
wyższych oraz wolność druku. Obowiązującym
prawem cywilnym był nadal francuski kodeks
Napoleona, handel odbywał się na zasadzie
francuskiego kodeksu handlowego.

Sądownictwo działało sprawnie i zgodnie z
uchwaloną konstytucją niezależne, a
postępowanie w sprawach cywilnych i karnych
było jawne. Od sędziów nominowanych na to
stanowisko wymagano tytułu doktora prawa.
Wprowadzono Sąd Przysięgły, Sąd Pokoju,
Sąd Pierwszej Instancji oraz Apelacyjny.
Sądem Kasacyjnym był Wydział Prawa
Uniwersytetu. Korzystanie z tych praw było
ograniczone dla chłopstwa, ale i oni uzyskali
podobne choć mocno ograniczone prawa po
uchwaleniu drugiej konstytucji w 1818 r. Ogólnie
mówiąc w Wolnym Mieście zostały zachowane
podstawowe zasady ustroju społecznego z okresu
Księstwa Warszawskiego.

Pod koniec istnienia Wolnego Miasta Krakowa
wsie zostały w 75% oczynszowane. Folwarki
stawały się przedsiębiorstwami nastawionymi na
produkcje zboża
i hodowle bydła.
Podobny rozłam zaobserwować można było w
miastach. Powstała nowa klasa inteligencji
składająca się z Profesorowie Uniwersytetu
Jagiellońskiego i innych szkół, urzędnicy oraz
pracownicy umysłowi. Powstało wówczas jeszcze
wiele obozów politycznych, które walcząc ze sobą
powodowały wiele zamieszania w utrzymaniu
stabilności w Wolnym Mieście. Np: na czele
obozu arystokratyczno- ziemiańskiego stał
Stanisław Hrabia Wodzicki, który miał
decydujący wpływ na rozwój sytuacji politycznej
w Wolnego Miasta

Za wprowadzenie praw zawartych w konstytucji
jak i ich rozwinięcie oraz zorganizowanie
administracji odpowiedzialna była Komisja
Organizacyjna, w której skład weszli komisarze
państw opiekuńczych i senatorowie Wolnego
Miasta Krakowa. Celowo powołana Komisja
Włościańska miała uregulować status prawny
włościan (własność publiczna, państwowa,
kościelna). Władza wykonawczo centralna
należała do Senatu składającego się z prezesa i
12 senatorów, z których 8 wybierała Izba
Reprezentantów, 2 Kapituła Krakowska, 2
Uniwersytet.

PREZES koordynował pracą Senatu. Posiadał
wiele własnych kompetencji. Reprezentował go
na zewnątrz jak i reprezentował Wolne Miasto
wobec mocarstw opiekuńczych , posiadał
zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji. Miał prawo
do wydawania poleceń, a później do skutecznego
ich kontrolowania i egzekwowania. Posiadał
nadzór nad funkcjonowaniem całej administracji
państwa. Mógł zablokować każda niewygodna dla
siebie sprawę, ostatecznie zatwierdzał uchwały
podejmowane przez senat.

SENAT dzielił się na wydziały: 1- spraw
wewnętrznych i sprawiedliwości, 2- policja i
milicja, 3- dochodów publicznych i skarbu. Do
każdego z wydziałów Prezes kierował pewną
liczbę senatorów. Jeden z nich obejmował
przewodnictwo i odpowiadał za całość spraw
prowadzonych w danym resorcie. Senat posiadał
także własny personel administracyjny
z Sekretarzem Generalnym na czele, który miał
głos doradczy na posiedzeniach senatu

.

Jednoizbowym organem przedstawicielskim
było Zgromadzenie Reprezentantów.
Składało się ono z 41 członków, z których 26 wybierały
zgromadzenia gminne, po 3 Senat z Senatorów,
Kapituła spośród kanoników i prałatów oraz Uniwersytet
pośród profesorów i doktorów. Pozostałe 6 miejsc
należało do Sędziów Pokoju. W jego kompetencji było
ustawodawstwo w sprawach drobniejszych, wybieranie
senatorów i sędziów,, uchwalanie budżetu, stawianie w
stan oskarżenia urzędników łamiących prawo.
Konstytucja uzależniała jednak jego inicjatywę
ustawodawczą od zgody senatu, który posiadał
zarazem prawo zawieszenia na rok wykonywania
uchwały sejmowej, jeżeli ta nie przeszła większością
głosów co najmniej 7/8. Do organów centralnej
administracji możemy także zaliczyć Biuro Policji
Pośredniej przekształcone w 1827 r. w Dyrekcję
Policji.

Jego dyrektorem był zawsze jeden z senatorów.
Zajmowała się bezpieczeństwem i nadzorem
nad służbą zdrowia, budownictwem, kopalniami,
intendentem dóbr narodowych i ekonomem,
dróg i mostów, pożarnictwem, działalnością
Wójtów itp. Miasto posiadało własna pocztę, a w
1832 roku wprowadzono Komitet Cenzury,
który oparty był na wzorze austriackim. Składał
się z senatorów
i urzędnika zwanego asesorem.

Administracja terytorialna. Tu wprowadzono
podział Wolnego Miasta na gminy wiejskie i
miejskie, gdzie pierwsze miały liczyć po około 2
tyś mieszkańców, a w drugim 3,5 tyś. . Powstało
wiec 28 gmin w tym 9 w samym Krakowie (7
chrześcijańskich a 2 żydowskie) . Gminy oddalone
od miasta nazywano gminami okręgowymi. Na
czele każdej gminy stał Wójt (miejski lub
okręgowy). Wyboru na stanowisko Wójta
dokonywało zgromadzenie gminne, a od 1833
zgromadzenie obiorcze. W gminach okręgowych
Wójt mógł mieć nawet po kilku zastępców
mianowanych przez senat. Pierwszeństwo w
wyborze posiadali właściciele wsi. Po
sprecyzowaniu norm konstytucyjnych w 1816 r.
Wójt pełnił także funkcje administracyjne
i sadowe.

Pierwsze pod nadzorem Senatu, obejmował
nadzór nad gospodarką rolna i leśną, przemysłem
handlowym, własnością narodową, musiał
wykonywać rozkazy rządu, administrowanie
własnością gminną, zarządzanie funduszami,
ściąganie podatków. Drugie pod nadzorem
władz sądowniczych. Sprawowali jurysdykcje w
sprawach policyjnych (wykroczeń zagrożonych
kara pozbawienia wolności do 3 m-cy). Wójt
zobowiązany był także do czuwania nad
porządkiem, bezpieczeństwem i spokojem w
gminie. Musieli często objeżdżać tereny swojej
gminy, z czego pisać musieli raporty dla Senatu.
Widać , że i tu ustrój terytorialny Wolnego Miasta
opierał się głównie na przepisach z czasów
Księstwa Warszawskiego.

Urząd Wójta istniał do grudnia 1838. Na zarządzie
Konferencji Rezydentów powołano komisarzy
dystryktowych w okręgach , cyrkułowych w
gminach miejskich. Na miejsca zastępców wójtów
okręgowych powołano zwierzchników
miejscowych, którzy mieli uprawnienia policyjne
jak i prawo do ściągania podatków. Obejmowali
stanowisko na zasadzie nominacji . Natomiast w
Krakowie komisarze cyrkułowi podlegali
bezpośrednio Dyrekcji Policji. Ostatnie lata
funkcjonowania lokalnej administracji w
Rzeczpospolitej Krakowskiej zostały podwójnie
podporządkowane Senatowi i Dyrekcji Policji.

Było to następstwem co raz to
mocniejszego wprowadzania reżimu policyjnego i
ograniczenia śladowych już resztek autonomii przez
państwa opiekuńcze. Przekazały one władzę w 1828 dla
Komitetu Epuracyjnego, w którym zasiadali tylko
posłuszni

mocarstwu

senatorowie.

W

trakcie

Powstania Listopadowego autonomia wewnętrzna
została przywrócona, a Rzeczpospolita Krakowska
wspierała powstańców z innych zaborów. W 1833
państwa opiekuńcze narzuciły nową konstytucję,
która ograniczała do minimum wpływy mieszkańców na
losy swojego państwa . Odebrano także prawo do
wolnego handlu, a kres jakiejkolwiek autonomii położyła
okupacja austriacka 1836-1846. W 1846 roku wybuchło
powstanie krakowskie, to ono położyło kres istnieniu
Wolnego Miasta Krakowa. 16 listopada 1846
wcielono jego ziemie formalnie do Austrii.

Źródła:

-W. Witkowski „ Historia administracji w Polsce 1764-1989” W-wa
2007r.
- Wikipedia, wolna encyklopedia – Wolne Miasto Kraków
- http://rg1.republika.pl/teksty/t2.html